«Sosiologiya» fanidan o’quv-uslubiymajmua tuzuvchi: dos. Jo’rayev L. N. dos. Yusupov R. K. kat o’qit. Sherov M. B. Samarqand – 2015

Xristianlik dastavval sekta sifatida iudaizm tarkibida vujudga keldi va Kichik Osiyo, Yunoniston, Rimda tarqala boshladi. Imperator Konstantin davrida bu din Rim imperiyasining rasmiy dini deb elon qilindi. Xristianlikning provaslaviye, katolisizm, protestantlik kabi bir necha tarmoq va oqimlari mavjud.
Islom dini eramizning VII asrida shakllandi, Bu dinning asosini 5 rukn tashkil qiladi. 1) Iymon; 2) Namoz; 3) Ro’za; 4) Zakot; 5) Haj.
Islomda sunniylik va shia yo’nalishlari bo’lib, ular ham o’z navbatida bir qator mazhablarga bo’linadi. Musulmon dini dunyoning 5 qitasida va deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Saudiya Arabistoni, Liviya, BAA, Iordaniya, Jazoir, Pokiston, eron kabi qator mamlakatlarda islom rasmiy din deb elon qilingan. Islom dinida ham mo’tadil va aqidaparast oqimlar mavjud. Uch olamiy dindan tashqari buddaviylik, induizm, kunfuchilik kabi dinlar ham ko’p millionlik tarafdorlariga ega. Induizm eramizdan oldingi 4 ming yilliklarda shakllangan. Bu din tarafdorlari asosan Hindistonda yashaydilar. Bu din odamlarning kastalarga bo’linishini ilohiy sabab bilan izohlaydi. Buddaviylik, kunfuchilik va daosizm dinlari uchun umumiy xususiyat shundaki, ularning tarafdorlari xudoni etirof etmaydilar.
Buddaviylik er.avv. VI asrlarda Nepalda yashagan Sidxart Gautama talimotidan boshlanadi. Bu din Tailand, Birma, Nepal, Shri-Lanka, Xitoy, Yaponiya, Koreya singari mamlakatlarda tarqalgan.
Kunfuchilik eramizdan oldingi VI asrda yashagan Kun-Fu-Chi talimotiga asoslangandi. U Budda bilan bir vaqtda yashagan bo’lib, insonning tabiat bilan uyg’unlashish yo’llarini axtargan. G’arb va Sharq olimlari din va jamiyat muammosi ustida ko’p asrlardan buyon bosh qotirib kelmoqdalar. Bu masalaga Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan ulkan allomalar Yusuf Xos Hojib, Abu Ali ibn Sino, Ulug’bek, Navoiy, Bobur kabi yuzlab olimlar chuqur fikr bildirganlar. Bu olimlar dinning jamiyatda tutgan o’rnini tahlil qilishda kuzatish, qiyoslash, tarixiylik usullaridan keng foydalandilar. Ular bir dinni madh etib, boshqasini tanqid qilish yo’lidan bormadilar. Xususan, Beruniy o’zining «Hindiston» kitobida turli qabilalar, elatlar va xalqlar hayotida dinlar qanday rol o’ynaganini chuqur tahlil qilib berdi. Lekin din Sosiologiyasi XIX asr oxiri XX asr boshlarida shakllanib, bu M. Veber nomi va ilmiy faoliyati bilan bog’liq. M. Veber ijodida dinni sosilogik tahlil qilish markaziy o’rinni egallaydi. K.Marks barcha dinlarni afyun deb elon qilsa, Veber din va jamiyat munosabatlarini tahlil qilib, umuman din to’g’risida emas, muayyan davrdagi muayyan din yoki diniy oqim to’g’risida fikr yuritdi. M. Veberning eng katta xizmatlaridan biri, uning xristian dinidagi protestantlik mazhabining iqtisodiy hayotga o’tkazgan tasirini kashf etishida bo’ldi. Boylik orttirishga qarshi bo’lgan xristian dini mazhablari iqtisodiy taraqqiyotga malum darajada to’siqlik qilganlar. Protestantlik esa boylikni xudoning nemati, unga intilish bandalarning burchi, deb iqtisodiy taraqqiyot va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga turtki berdi.
Veber talqinida, protestantlik kapitalizm vujudga kelishidagi asosiy sabablaridan biri edi. Veber dinlarni tahlil qilib, ular sanoat kapitalizmi rivojlanishiga g’ov bo’lmoqda degan xulosaga keldi.
Islom dinidagi oqimlar, mazhablar, yo’nalishlar turlicha bo’lib, ularning barchasi ham faqatgana o’zlari mansub bo’lgan mazhab yoki yo’nalish haqiqiy islom dini ekani, boshqalar esa yo’ldan adashganlar, deb davo qilishadi. Boshqa dinlar singari islomda ham aqidaparastlik (fundamentalistik) va mo’tadil oqimlar o’rtasida kurash borgan. Aqidaparast oqimlarning vakillari dinni ilk paydo bo’lish davridagi holatga qaytarmoqchi bo’ladilar. Bu ijtimoiy taraqqiyot yo’nalishini orqaga burish uchun urinish ifodasidir.
Markaziy Osiyoda aqidaparastlarning keskin xurujlaridan biri XX asr boshlarida yuz berdi. Hijozdan kirib kelgan aqidarparast oqimlar Markaziy Osiyoda ijtimoiy tanglikni keltirib chiqardilar. Bidatga qarshi kurash niqobida ular ijtimoiy hayotda yuz bergan barcha yangiliklarni yo’q qilish uchun kurash boshladilar.
Aqidaparastlarni ijtimoiy taraqqiyotni ortga qaytarish uchun qilgan harakatlariga qarshi taraqqiyparvar marifatchilar harakati keldi. Tarixda jadidchilik nomini olgan bu harakat namoyondalari xalqni ilm-marifatli qilish, diniy etiqodda mutaassiblikdan mo’tadillik tomon yuz tutish g’oyalari bilan chiqdilar. XX asr boshlarida diniy aqidaparastlik atamasi muomalada deyarli bo’lmagan. Uning o’rnida «qadimchilar» atamasi keng qo’llanilgan. Qadimchilar dinni "asl" holatiga qaytarish, yangiliklardan himoya qilish uchun harakat qilganlar. Usuli jadidiya tarafdorlari, yani marifatchilar meyorlarni belgilashda jamiyatda yuz bergan va berayotgan o’zgarishlarni hisobga olish, yangiliklarni qo’llash tarafdorlari edi. Bu ikki yo’nalish o’rtasida tortishuvlar avvalo bahs, munozara, keyinroq to’qnashuv va qon to’kishlar shaklida yuz berdi. Qadimchilar kuch ishlatish yo’li bilan yengishga harakat kilganlar. Bu usul diniy aqidaparastlikka xos bo’lgan ekstremistik usuldir. Aqidaparastlar nazariy va mafkuraviy bahslarni xunrezlikka aylantirishga uringanlar.
Marifatchilar harakati qadimchilar yo’li millat uchun xatarli yo’l ekanini xalqqa tushuntirish maqsadida yo’lga chiqdilar. Shu maqsad yo’lida ular marifat va mafkura sohasini ham nazariy ham amaliy faoliyat olib bordilar. Qadimchilar jim turmadilar. Avvaliga ular marifatchilarni nazariy jihatdan yengmoqchi bo’ldilar. Lekin nazariy jihatdan yenga olmasliklariga ko’zlari yetdi. Dunyoda ko’p marta takrorlangan hodisa, aqidaparastlikning diniy, nazariy tortishuvlarida yengilishi va zo’ravonlikka o’tishi Turkistonda ham qaytarildi. Aqidaparastlar endi qarshi terror yo’liga o’tdilar. Oktyabr to’ntarilishi arafasida, undan keyingi dastlabki yillar aqidaparastlarning marifatchilarga qarshi xunrezliklari eng avjiga mingan davri edi. 1918 yil fevralida Buxoro qozisi marifatchilarni kofir deb elon qiladi. Ularni ko’rgan joyda o’ldirish to’g’risida fatvo chiqardi. Marifatchilar dindor bo’lib, hyech qachon islom diniga qarshi faoliyat olib bormaganlar. Buxoro qozisi fatvosi bilan yangilik tarafdorlarinini kaltaklash, o’ldirish boshlandi. Bundan foydalangan ko’p qadimchilar o’z raqiblaridan o’ch oldilar, ko’p yangilik tarafdorlari yo’qotilib yuborildi. 1918 yil martda amr farmon chiqardi. Unga ko’ra, jadidchilikda gumon qilinganlar Arkka olib kelinishi kerak edi. Bir necha kun ichida Arkka mahbuslar to’lib ketdi. Jallodlar qo’li-qo’liga tegmasdi. Natijada yangi jallodlar tayinlandi, shogirdlar ham ishga solindi, boshqa xonliklarda keng ko’lamda xunrezliklar bo’lmasada, qadimchi aqidaparastlar tasirida sodir etilgandir. Marifatchilarning yetakchilari jon saqlash uchun amirlikdan tashqariga chiqib ketishga majbur bo’ldi. M.Behbudiy qadimchi aqidaparastlar qurboni bo’ldi. 20-30 yillarda tirik qolgan jadidlarni kommunistik aqidaparastlar qirib bitirdilar. Shunday qilib, jadidlar ikki aqidaparast terroristik kuchlar - diniy aqidaparastlar va kommunistik aqidaparastlar tomonidan taqib va qirg’in qilindilar.
XX asr so’nggida ham diniy aqidaparastlar ijtimoiy tanglikni keltirib chiqarishga urindilar. Sho’rolar tizimining oxirgi yillarida hokimiyatning bo’shashgan va kishilar ongida mafkuraviy bo’shliq vujudga kelganidan foydalanib, aqidaparastlar o’zlarining mavqyelarini mustahkamlab olishga harakat qildilar. Ularning bu harakati O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgan dastlabki yillardan ham davom etdi. O’zlarini yetarli kuchga ega, deb hisoblagan aqidaparastlar O’zbekistondagi Konstitusiyaviy tuzumni zo’rlik yo’li bilan ag’darishga urindilar. 1999 yil 16 fevralda Toshkentdagi portlashlar, Farg’ona va boshqa viloyatlardagi salbiy hodisalar, 2005yil 12-13 may kunlari Andijonda sodir etilgan terroristik harakatlar shundan guvohlik beradi.
XX asr o’rtalarida Sosiologiya fanida «fuqarolik dinlari» tushunchasi paydo bo’ldi. Bu tushuncha ilohiy kuchlar va hodisalarga emas, ijtimoiy turmushdagi narsa hodisalarga sig’inishni anglatadi. Masalan, Buyuk Britaniya, AQSh kabi davlatlarda bayroq, madhiyaga cheksiz hurmat bilan qaraganlar. Sobiq Sovet Ittifoqida Marks, engels, Lenin shaxslari amalda ilohiylashtirilgan edi. Ayniqsa, Lenin shaniga biror yomon gap aytish man qilingan edi. Bu hodisalar XX asr ikkinchi yarmidagi diniy Sosiologiya yo’nalishlarida fuqarolik dinlari deb ataladi. Shunday qilib, din Sosiologiyasi ijtimoiy fikrlar din atamasi bilan bog’liq barcha ijtimoiy jarayonlar va ijtimoiy xulqni o’rganadi.