«Sosiologiya» fanidan o’quv-uslubiymajmua tuzuvchi: dos. Jo’rayev L. N. dos. Yusupov R. K. kat o’qit. Sherov M. B. Samarqand – 2015

1999 yilning 1 iyuliga qadar O’zbekistonnning Sosial o’sish suratlari

1.	Yalpi ichki mahsulotni o’sishi	3,8%	17	Berilgan avanslar: A) paxta va g’alla yetishtiruvchi xo’jaliklarga	64 mlrd. so’m
2.	Sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hajmi	5,6%	18	B) paxta xom-ashyosi sotib olish uchun	37,7 mlrd. so’m
3.	+ishloq xo’jalik mahsulot-larini ishlab chiqarish	6,8%	20	V) g’alla sotib olish uchun	24 mlrd. so’m
4.	+urilish-pudrat ishlari	2,4%	21	O’zlashtirilgan kapital mablag’lar hajmi, shu jum-ladan xorijiy investorlar ishtirokidagi loyihalar bo’yicha	221 mlrd. so’m
5.	Sanoatda mehnat unumdorligi	9,6%			58 mlrd. so’m
6.	O’rtacha ish haqi, pensiya, stipendiyalar	1,4 barob.		Bu ko’rsatkich o’tgan 1998 yilga nisbatan	16 martaga o’sdi
7.	Ijtiomiy himoyaga sarflan-gan mablag’	19 mln. so’m	22	Yangi kapital mablag’lar-ning, xorijiy investorlar-ning zimmasidagi hajmi	26% ga teng
8.	Xususiy tibbiyot muassa-salari	1300 dan ziyod	23	Iqtisodiyotga jalb etilgan, yani investisiyalar hajmi	60%
9.	Xususiy tarzda faoliyat ko’rsatayotgan vrachlar soni	3000 dan ziyod		Kadrlar tayerlash milliy dasturini amalga oshirish
10.	Vodoprovod o’tkazish	900 ming km	24	A) davlat talim andoza-lari bo’yicha loyihalar	348 ta
11.	Gaz quvurlari yetkazish	2 ming km	25	B) o’rta-prof. talim bo’yi-cha mutaxassislikka oid.	704 ta
12.	/alla xajmi 1999 yil 25 iyulgacha. Shu jumladan davlatga	3,6 mln tonna	26 27	V) yangi o’quv rejalari va dasturlari Akademik liseylar	350 ta 14 ta
13.	+ishloq xo’jaligi shirkatlar soni	2,2 mln tonna	28	Kasb - hunar kollejlari uchun injener pedogogik kadrlarni qayta tayyorlash – shuncha tushirilgan ob-yektlar	103 ta 2,6 mingta
14.	Fermerlar xo’jaliklari soni, ularga ajratilgan hosildor yerlar	502 ta 28,5 580 mingga	30 31
15.	+ishloq xo’jaligi ishlaridan ozod qilinganlar soni	158 ming nafar	32 33	Xususiylashtirish jarayoni	115 ta
16.	Moliya vazirligi qoshidagi maxsus jamg’armadan			Xususiylashtirilgan obyektlar Fond bozorida sotilgan korxonalar aksiyalari miqdori Xususiylashtirishdan tushgan tushum	263 ta 1,5 mlrd so’mdan ziyod 27 mlrd. so’m

Ijtimoiy taraqqiyot – g’oya va mafkuralar tarixidir.
Mafkura va g’oyalar tarixiy taraqqiyotda yetakchi mavqyelardan birini egallaydi. Insoniyatning ko’p ming yillik o’tmishi buni yaqqol tasdiqlaydi. Yer yuzida dastlabki odamzod paydo bo’lib, uning urug’, jamoa yoki xalq sifatida shakllanishi ro’y bergan dastlabki davrlardayok ularni birlashtirib turadigan umumiy g’oya va mafkuraga ehtiyoj tug’ildi. Prezidentimiz Islom Karimov takidlaganidek: «Chunki, mafkura – jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini, ularning intilishlarini o’zida mujassamlashtiradi».
Jamiyat tarixini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ilk moddiy va manaviy madaniyat maskanlarining ko’pchiligi dastlab Sharqda shakllangan va bu insoniyatning keyingi taraqqiyoti uchun zamin bo’lib xizmat qilgan. Xususan, qadimgi Misr, Vavilon, Turon, eron, Hindiston va Xitoyda vujudga kelgan sivilizasiyalar tarixda muhim o’rin tutadi. Qadimgi Sharq zamini xalqlari dunyoda birinchilardan bo’lib yerga ishlov berdilar, tabiatdan tanlab olish yo’li bilan madaniy o’simliklarning ko’plab navlarini yetishtirdilar. Ular muraqqab sug’orish inshootlari va moslamalarini yaratdilar, tarixga malum bo’lgan birinchi suv tegirmonlari va objuvozlarni qurdilar, dastlabki uy hayvonlarini qo’lga o’rgatdilar, ipak qurti boqib, undan tabiiy ipak olishni kashf etdilar. Nihoyatda murakkab memorchilik sanatiga asos soldilar, tabiat kuchlari qarshisida qanchalik sabr-toqatli, irodali, o’tkir fikrli, jismonan baquvvat va ruhan yengilmas bo’lishni jahonga namoyon etdilar. Shu asnoda xilma-xil g’oyalarni yaratdilar, ularni amalga oshirdilar.
Mafkuraviy jarayonlar tarixiy va ijtimoiy shart-sharoit bilan uzviy aloqador bo’lib, davrlar almashuvi bilan yangilik tomon o’zgaradi.
Malumki, milliy g’oya va mafkuraning tarixiy shakllari va ko’rinishlari xalqimizning ko’p ming yillik o’tmishi davrida rivojlanib keldi. Qadimgi Xorazm, Sug’diyona va Baqtriyada ilk bor shakllangan, ajdodlarimiz tomonidan bundan 2700 yil oldin yaratilgan dastlabki yozma manba – «Avesto» kitobida ham ezgulik g’oyalari ilgari surilgan. Yaxshilik bilan yomonlik o’rtasidagi azaliy kurash aks ettirilgan. Zardo’shtiylikning ezgulik va insonparvarlik xaqidagi qarashlari mintaqamizga islom dini kirib kelgunga qadar asosiy g’oyalar edi. Shuningdek, turkiy xalqlar o’rtasidagi Ko’k tangrisiga (osmon va quyoshga) sig’inish (shamanizm) va buddizm (buddaviylik) ham diniy etiqod sifatida Zardo’shtiylik bilan yonma-yon yashab keldi.
Zardo’shtiylik mintaqada ilk bor shakllangan dastlabki davlat birlashmalari: Xorazm, Sug’diyona va Baqtriyada davlat dini darajasiga ko’tarildi va rasmiy mafkura vazifasini ham bajardi. Kushon davlati davriga kelib Zardo’shtiylik bilan bir qatorda, buddaviylik ham davlat dini vazifasini utay boshladi.
Ammo, Turonning vaqti-vaqti bilan bosqinchilar hujumiga uchrab turishi jamiyatdagi barqarorlikni izdan chiqarar edi. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Ahamoniy shohlari, 329-327 yillarda Aleksandr Makedonskiyning bosqinchilik yurishlari mintaqada mavjud bo’lgan mustaqil davlatchilikka malum muddatga chek qo’yilishiga sabab bo’ldi. Xalqimiz o’z mustaqilligini qayta tiklash uchun dushmanga qarshi yillar davomida kurash olib bordi. Mustaqillik g’oyalari, o’z milliy davlatchiligini tiklash uchun kurash xalqimizning o’sha paytdagi orzu-umidlari, tabir joiz bo’lsa, uning g’oya va mafkurasini tashkil qiladi. Ularga asoslangan xalqimiz Kushon podsholigi va Buyuk turk xoqonligi kabi ulkan saltanatlarga asos soldilar.
Biroq, tarixiy jarayon o’zgarishi bilan mintaqada mustaqil davlatchilikga yana vaqtincha chek qo’yishga to’g’ri keldi. VII asrning oxiri - VIII asrning boshlarida arab bosqinchilari Turonni bosib oldilar. Bunda istilo va istibdodga qarshi kurash g’oyalari yagona maqsad yo’lida, masalan, Turon zaminni arab istilochilaridan ozod qilish uchun janglarda birlashtiruvchi g’oya bo’ldi. Muqanna ko’zgoloni va uning ozodlik uchun kurash g’oyalari istiqlolchilariga qarshi kurashda mafkura vazifasini bajardi.
Movarounnahrda (hozirgi O’zbekiston hududida) islom dinining tarqalishi xalqning yagona maslakka birlashtirishdek tarixiy vazifani bajardi. IX-XII asrlarda somoniylar, qoraxoniylar, g’aznaviylar, saljuqiylar, xorazmshohlar sulolari tomonidan mintaqada asos solingan davlatlar nafaqat o’zbek xalqi, balki jahon xalqlari tarixida ham chuqur iz qoldirdi. Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy kabi allomalarning o’lmas asarlari jahon fanini boyitdi. Mutasavvuflar: Xoja Yusuf Hamadoniy, Ahmad Yassaviy, Abdulxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Najmiddin Kubro; muhaddislar: Imom Buxoriy, Imom Termiziylarning talimotida aks etgan komil inson g’oyalari, adolat xaqidagi qarashlar jamiyatning sog’lom manaviy-axloqiy ruhini saqlash va mustahkamlashga xizmat qildi. Bu g’oyalar Vatan va xalq manfaati yo’lida fidoyilik va insonparvarlikni ulug’ladi. Ular milliy-manaviy qadriyatlar sifatida xalqimiz madaniyati, adabiyoti va sanatida, jumladan, Maxmud Koshg’ariy, Yusuf Xos Hojib, Axmad Yugnakiy, Lutfiy, Abduraxmon Jomiy, Alisher Navoiy, Jaloliddin Rumiy, Mirzo Abdulqodir Bedillar ijodida chuqur o’rin egalladi.
Bu g’oyalar o’zbek davlatchiligining rivojlanishida ham muhim omil bo’lib xizmat qildi. Amir Temurning «Temur tuzuklari», Nizom-ul-mulkning «Siyosatnoma» kitoblarida davlat idorasi va axli fuqaroga munosabatda adolat, insof, diyonat, el-yurt tinchligi va obodligi bosh g’oya sifatida ilgari surildi.
XVII-XIX asrlarda umummilliy manfaatlar o’rniga tor va cheklangan, shaxsiy va sulolaviy manfaatlarning ustun qo’yilishi, jamiyat hayotida manaviy-axloqiy qadriyatlarni mustahkamlash va ilm-marifatni rivojlantirishga yetarlicha etibor berilmagani o’zbek davlatchiligining tanazzulga yuz tutishiga, mustaqillikning qo’ldan berilishiga, Turkistonda mustamlakachilik tuzumi o’rnatilib, pirovardida milliy davlatchilikning yana bir bor tugatilishiga olib keldi. Shunga qaramasdan, chuqur tarixiy ildizlarga ega bo’lgan milliy g’oyalar tamomila yo’q bo’lib ketmadi. Aksincha, mustamlakachilik sharoitida ular milliy davlatchilikni tiklash, millat taraqqiyoti va istiqboli uchun kurash bayrog’i sifatida yana ilgari surila boshladi.
Bu intilishlar XIX asrda marifatparvarlik g’oyalari bilan chiqqan Axmad Donishning ilg’or qarashlarida, XX asr boshida yuzaga kelgan jadidchilik harakatining taraqqiyparvar namoyandalari – Behbudiy, Fitrat, Chulpon, Munavvar qori, Abdulla Avloniy ijodi va faoliyatida yana ham kuchaydi. Jadidlar Turkistondagi xalqlarni birlashtirish va butun ulkaning milliy mustaqilligi uchun kurash g’oyasini ilgari surdilar. Turkistonda bosqinchi qizil armiya va sovet tuzumiga qarshi ko’tarilgan istiqlolchilik harakatining mafkurachilari ham aynan jadidlar bo’ldilar. Biroq, mustabid sovet tuzumi bu g’oyalarga qarshi g’ayriinsoniy mafkurani ilgari surib, xalq manfaatlarini inkor etdi. Bu utopik, xayoliy g’oyalar real hayot talablariga javob bermas, xalqning ananaviy turmush tarziga, jamiyat taraqqiyoti qonunlariga mutlaqo zid edi. Ular milliy istiqlolni tan olmas, milliy qadriyatlarni toptar, diniy etiqodga qarshi kurash asosiga qurilgan edi. Lekin, mustabid xukumat ularni xalqka tan oldirish uchun jon-jahd bilan kurashdi. Bu siyosat ayovsiz kurashlar, taqib, tazyiq va zo’ravonliklardan iborat edi. o’sha yillardagi mashum katag’onlar bu kurashning fojeali namoyon bo’lishi edi.
Bu tuzum o’lkamizda zo’rlik bilan o’rnatilgach, xalqimiz uning siyosati va mafkurasiga qarshi kurash olib bordi. Bu kurash shafkasizlik bilan bostirilgach esa, yashirin tarzda davom etdi. Va nihoyat, 1937 yildagi ommaviy qatag’on bu tuzum va uning mafkurasiga, g’oyalariga qarshi chiqqan, umummilliy manfaatlarni himoya qilgan, har qanday «o’zgacha fikrlaydigan» kishini «xalq dushmani» deb elon qildi. Ular bazi milliy g’oyalarni ilgari surib, xalqimiz manfaatlarini himoya qilganliklari uchun ularni yo’q qilib yubordi.
Shundan keyingina, zo’ravonlik bilan o’rnatilgan bu g’oyalar jamiyatning yakkayu yagona va hukmron mafkurasiga aylandi. Butun ommaviy axborot vositalari – radio, matbuot, televideniye, madaniyat, sanat, adabiyot, ijtimoiy fanlar shu mafkurani targ’ib qilish va singdirishga xizmat qildi, davlat tashkilotlari uning hukmronligini kuch va zo’rlik bilan taminlab turdilar. Lekin bu g’oyalar baribir xalq qalbidan chuqur joy ololmadi, jamiyatning o’z mafkurasiga aylanmadi, xalqimizning milliy g’oya va asriy qadriyatlarini yo’q qila olmadi.
Xalqimiz hayotida chuqur ildiz otgan, uning azaliy orzusi bo’lgan milliy g’oyalar 80-yillar oxirida davlatimiz rahbari Islom Karimov tomonidan izchil va jasorat bilan yana kun tartibiga qo’yildi va Vatanimiz ozodligi hamda mustaqillikni qo’lga kiritishda muhim omil bo’ldi. Ular mamlakatimizda mislsiz o’zgarishlarni amalga oshirish, xalqimiz hayoti va taraqqiyotini belgilab olishda umuminsoniy qadriyatlar ustivorligiga asoslangan ozod va obod Vatan va farovon hayot qurish kabi oliy maqsadlarimiz ifodasi bo’lib kelmoqda.