«Sosiologiya» fanidan o’quv-uslubiymajmua tuzuvchi: dos. Jo’rayev L. N. dos. Yusupov R. K. kat o’qit. Sherov M. B. Samarqand – 2015

Tadqiqot obyekti va predmeti.
Tadqiqot predmeti mavjud sosiologik muammoning asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. Bir xil muammoli holatda yagona empirik tadqiqot obyekti bo’yicha tadqiqot predmeti bo’ladigan bir necha yo’nalishlar bo’lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tadqiqot predmeti shakllanganda, mavjud muammoni yechish yo’llari bo’yicha ilmiy faraz tuziladi, shu bilan birga, sosiologik tadqiqot o’tkazish usullari va shakllariga tarif beriladi.
Sosiologik tadqiqot obyekti deganda, sosiologik yo’naltirilgan ijtimoiy hodisa, jarayon va tuzilmalar tushuniladi. Har qanday sosiologik tadqiqot obyekti tizimli xususiyatiga, asosan vaqt, makoniy imkoniyat va miqdoriy o’lchov chegarasiga ega bo’ladi. empirik sosiologik tadqiqot dasturining nazariy-uslubiy darajasida tadqiqot obyektini tanlash muhim ahamiyatga ega. Hal qilinishi zarur bo’lgan muammo harakteri, uning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifasi tadqiqot obyektining qanday bo’lishligini belgilaydi. Agar tadqiqot obyekting unchalik katta bo’lmasa, sosiologik jihatdan uni to’laligicha qamrab olish imkoniyati bo’lsa, bir butun holda tadqiqot obyekti qilib olinishi mumkin. Bazan esa murakkab sosiologik tadqiqot olib borish yoki tadqiqot obyektini to’laligicha qamrab olish imkoniyati bo’lmaydi. Shuning uchun bunday vaziyatda tadqiqot obyektining nisbatan aniq chegarasi belgilab olinishi shart.
Ilmiy muammo obyektini sistemali tahlil etish tadqiqotchi uchun 3 faoliyat yo’nalishini ochib beradi. Ular:
1) Tadqiqot predmetini aniqlab olish.
2) Asosiy tushunchalarni ajratib olish va ularga izoh berish.
3) Tadqiqot uchun ish gepotezasini yaratishdir.
Dasturda aniq ko’rsatilishi zarur
1) empirik tadqiqot obyekti. 2) Sosiologik tadqiqot obyektini to’laligicha qamraydimi yoki uning ayrim jihatlarini tanlab oladimi. 3) Tanlov asosida olib boriladigan sosiologik tadqiqot asosi (ro’yxat tuzish, kartoteka, sosiologik xarita kabilar).
Sosiologik tadqiqot farazi:
Mavjud muammo bo’yicha ilmiy faraz ishlab chiqish empirik sosiologik tadqiqotni nazariy jihatdan tayyorlashninig yakunlovchi qismi hisoblanadi. Tadqiqot farazi o’rganilayotgan ijtimoiy hodisa tarkibi va uning tarkibiy qismlari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik harakteri to’g’risidagi ilmiy asoslangan farazdan iborat bo’ladi. Ilmiy faraz tadqiq etilayotgan obyekt to’g’risidagi mavjud malumotlarga asoslangan holda ishlab chiqiladi.
Faraz, bu tadqiqot uchun boshlang’ich nuqta bo’lib, keyingi olib boriladigan amaliy sosiologik tadqiqotlarda ilgari suriladigan farazga bog’liq bo’ladi. Shuni takidlash lozimki, farazni ishlab chiqish-yempirik malumotlarni to’plash va tahlil qilishdagi mantiqiy asosni ishlab chiqish demakdir.
Agar tadqiqotchi tomonidan ilmiy faraz ishlab chiqilgan bo’lsa, empirik malumotlar va tadqiqot natijalari shu ishchi farazi to’g’ri ekanligini tekshirishga, uni tasdiqlashga yoki bekor qilishga xizmat qiladi. empirik tadqiqot farazi bo’lmasa, unda sosiologik tadqiqotning ilmiy darajasi past bo’ladi.