Sovyet Sonrası Orta Asya
Yüklə 15,63 Mb.
|
Sıfat isimleri, leksik-semantik ve morfolojik ayrıcalıklarına göre Asıl sıfatlar ve Nispi sıfatlar olarak ayrılırlar. Asıl sıfatlar kendine has karşılaştırma ve pekiştirme derecelerine sahipler. Sıfatın karşılaştırma kategorisi-ıraak (-ireek/-uraak/-üröök) eki ile: çonuraak ‘daha büyük’, küçtüüröök ‘daha güçlü’, pekiştirme derecesi ise en ‘en’, abdan, ayabay, ötö ‘çok’, ‘fevkalade’ gibi kelimeler vasıtasıyla, sıfatların kısaltılmış tekrarıyla: kıpkızıl ‘kıpkırmızı’, taptaza ‘tertemiz’ vs. yapılır. Nispi sıfatlar, isim, fiil, sayı, sarf gibi söz türlerinden -day, -luu, -sız, -lık, -kı vs. sıfat yapım eklerinin yardımı ile yapılır. Sayı isimleri leksik-semantik ve morfolojik özelliklerine göre Asıl sayılar (bir, on, min ‘bin’ vs.), Sıra sayılar (birinçi ‘birinci’, cüzünçü ‘yüzüncü’ vs.), Tahmin sayıları (ondoy ‘on kadar’, cüzdögön ‘yüzlerce’), Kesir sayılar (ondon bir ‘onda bir’, üçte dört’ vs.), Üleştirme sayılar (beşten ‘beşer’, cetiden ‘yedişer’), Toplam sayılar (eköö ‘ikisi’, altoo “altısı’ vs.). Sayılara mahsus çekim ekleri: -oo/öö, -ınçı, -lagan, -em vs. Zamirler
Şahis zamirleri: I şahıs: men ‘ben’ biz ‘biz’ II şahıs: sen ‘sen’ siler ‘siz’ (nezaket) siz ‘siz’ sizder ‘sizler’ III şahıs al ‘o’ alar ‘onlar’
Şahıs, işaret ve dönüşümlü zamirleri, isim çekimlerinden farklı özel bir hal tipi ile çekimlenir. Örneğin, Yalın men ‘ben’ uşu ‘şu’ özü ‘kendisi’ İlgi menin ‘benim’ uşunun ‘şunun’ özünün ‘kendisinin’ Yönelme mağa ‘bana’ uşuga ‘şuna’ özünö ‘kendisine’ Belirtme meni ‘beni’ uşunu ‘şunu’ özün ‘kendisin’ Bulunma mende ‘bende’ uşunda ‘şunda’ özündö ‘kendisinde’ Çıkma menden‘benden’ uşundan ‘şundan’ özünön ‘kendisinen’ Zarflar Leksik-Semantik Açıdan: Zaman zarfları: azır ‘şimdi’, anan ‘sonra’, dayıma ‘daima’, bügün ‘bugün’, ertesi ‘ertesi’, bıltır ‘geçen yıl’, daroo ‘hemen’ vs. Yer-yön zarfları: alga/ilgeri ‘ileri’, artka ‘geriye’, beri ‘beri’, cogoru ‘yukarı’vs. Sıfat-tarz zarfları: akırın ‘yavaş’, tımızın ‘gizli’, tez ‘tez’, kayta/kayra ‘tekrar’, beker ‘boşuna’, oozmo-ooz ‘yüzbe yüz’, teskeri ‘tersinen’, ataylap ‘mahsus’ vs. Ölçü-miktar zarfları: az ‘az’, köp ‘çok’, saal ‘azcık’, ayabay/abdan ‘büyük miktarda’, oşonço ‘o kadar’, ança ‘o kadar’, kançalık ‘ne kadar’ vs. gibi türleri ile belli. Zarfları-ça, -lap, -lay, -lata, -çalık gibi yapım ekleri yapar. Fiiller
Genel olarak Kırgız fiilleri üç zaman etrafında cereyan eder: 1. Geçmiş zaman 2. Şimdiki zaman 3. Gelecek zaman Geçmiş zaman: 1. Belirli geçmiş zaman 2. Belirsiz geçmiş zaman 3. Öğrenilmiş geçmiş zaman 4. Adet edilmiş geçmiş zaman olarak ayırdedilir. Belirli (-di’li) geçmiş zaman: Zaman eki:-dı/-di/-du/-dü Şahıs ekleri: II -m -k -tı/-ti/-tu/-tü III -n -nar -nız -nızdar III - -ıştı Belirsiz (-gan’lı) geçmiş zaman: Geçmiş zamanın hikayesi (-mişti) Zaman eki:-gan/-gen/-gon/-gön Şahıs ekleri: II -mın -bız -kan/-ken/-kon/-kön III -sın -sınar -sız -sızdar III - -ışkan Öğrenilmiş geçmiş zaman (-ıptır)-(-mış): Zaman eki:-ıptır/-iptir/ Şahıs ekleri: I -mın -bız -uptur/-üptür III -sın -sınar -sız -sızdar III - -ışıptır Adet Edinilmiş Geçmiş Zaman (-çu): Geniş zamanın hikayesi (-ırdı) Zaman eki:-çu/-çü Şahıs ekleri: III -mın -bız III -sın -sınar -sız -sınar III - -ışçu
1.Basit şimdiki zaman 2. Birleşik şimdiki zaman gibi iki çeşitle temsil edilir. Basit Şimdiki Zaman: Geniş zaman (-ır) Zaman eki:-a/-y Şahıs ekleri: III -m (ın) -bız III -sın -sınar -sız -sızdar III -t -ışat Birleşik Şimdiki Zaman: Şimdiki zaman (-yor) Asıl fiil + zarf fiil (-ıp) +yardımcı fiiller cat (tur, otur, cür) +zaman eki-a+şahıs ekleri: III -mın -bız III -sın -sınar -sız -sızdar III -t -ışat Gelecek Zaman: 1. Kesin gelecek zaman 2. Olası gelecek zaman olarak ayrılır. Kesin Gelecek Zaman: Zaman eki:-a/-y Şahıs ekleri: III -m (ın) -bız III -sın -sınar -sız -sızdar III -t -ışat Basit şimdiki zaman ile aynı yapıda olan kesin gelecek zamanı, bazı zaman belirteçleri ve cümlenin genel anlamına göre ayırt etmek mümkün. Olası Gelecek Zaman: Zaman eki:-ar/-er/-or/-ör Şahıs ekleri: III -mın -bız III -sın -sınar -sız -sızdar III - -ışar Kırgızcada fiile -gan, -ar, -uuçu, -çu ekleri eklenerek sıfat fiiller, -ıp, -a, -y, -ganı, mayınça ekleri eklenerek zarf fiiller, -uu/-üü, -oo/-öö, -mak, -ış, -ma, -may ekleri eklenerek isim fiiller yapılır. 1 Malov S. E. Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov: Tekstı i perevodı. M.; L., 1952, s. 5. 2 Baskakov N. A. K Voprosu o Klassifikatsii Tyurkskih Yazıkov. İzvestiya AN SSSR, OLYA, C. X1. 2. çık. Moskova, 1952. 3 Talat T., “Türk Dil ve Dialektilerinin Yeni Bir Tasnifi,” Erdem Dergisi, C. 5, sayı 13, 1990 s. 141-168. 4 Yunusaliyev B. M. Problema Formirovaniya Obşenarodnogo Kirgizskoğo Yazıka. -Voprosı Yazıoznaniya. 1955, N 2, s. 30-41. Yunusaliyev B. M. Kırgız Dialektologiyası, Frunze, 1971. 5 Malov S. E. Drevniye i Novıye Tyurkskiye Yazıki. İzvestiya AN SSSR. C. X1. 2. çık. Moskova, 1952. 6 Malov S. E. Yazık Celtıh Uygurov: Slovar i Grammatika, Alma-Ata, 1957. Tenişev E. R. Stroy Sarıg-Uygurskogo Yazıka. M., 1976. 7 Tenişev E. R. Drevnekirgizskiy Yazık, Bişkek, 1997, s. 7. 8 Biçurin N. Ya. Sobraniya Soçineniy o Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena. C. 1, M. -L., 1950. S. 354. 9 Malov S. E. Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov. Tekstı i perevodı. M. -L., s. 5. 10 Talas anıtlarında Kırgız ismi geçmese de Kırgız etnosunun kökünü oluşturan Otuz oğlan kaviminden söz edilir. 11 Vostoçnıye Avtorı o Kirgizah/Derleyen ve yayımlayan Ö. Karayev. Bişkek, 1994, s. 50.
13 Malov S. E. Yazık Celtıh Uygurov: Slovar i Grammatika, Alma-Ata, 1957. Malov S. E. Lobnorskiy Yazık, Frunze, 1956. Asanaliyev Ü. Lobnor Tilinin grammatikalık Kıskaça Oçerki. Frunze, 1964. Cusupakmatov L., Otnoşeniya Kirgizskogo Yazıka k Sibirskim Tyurkskim Yazıkam. Frunze, 1983. Hu Zhen-hua, Guy İmart. Fu-Yü Girgis: A Tentative Description Of The Easternmost Turkic Language. Univ. of Calif. at Santa Barbara. 14 Tenişev E. R. Drevnekirgizskiy Yazık. Bişkek, 1997, s. 5. 15 Çorotegin T. K., Moldokasımov K. S. Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Tarıhı, Bişkek, 2000, s. 76. 16 Tenişev E. R. Drevnekirgizskiy Yazık… s. 6. 17 Yunusaliyev B. Kırgız Dialektologiyası… s. 114. 18 Tenişev E. R. Stroy Sarı Uygurskogo Yazıka …… s. 10. 19 Dırenkova N. P Grammatika Şorskogo Yazıka, …s. 40-41. 20 Tenişev E. R. Drevnekirgizskiy Yazık, … s. 11. 21 Hu Zhen-hua, Guy İmart, a.g.e., s. 26. 22 Tenişev E. R. Stroy …… s. 57. 23 Baskakov N. A. Forma glagola na-çık/-çik, -çu/-çü v hakasskom, tuvinskom i kirgizskom yazıkah. -Voprosı Tyurkologii. Taşkent. 1965. 24 Yunusaliev B. M. Problema Formirovaniya Obşenarodnoğo Kirgizskogo Yazıka. -Vopr. Yazıkoznaniya. 1955, N 2, s. 30-41. 25 Yunusaliyev B. M. Kırgız Dialektologiyası, … s. 58. 26 Malov S. E. Lobnorskiy Yazık, Frunze, 1956; Asanaliyev Ü. Lobnor Tilinin Grammatikalık Kıskaça Oçerki, Frunze, 1964. 27 Tenişev E. R. Drevnekirgizskiy Yazık … s. 18. 28 Malov S. E. a.g.e., s. 5. 29 Tenişev E. R. a.g.e., s. 18. 30 Çorotegin T. K., Moldokasımov K., Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Kıskaça Tarıhı… s39. 31 Yunusaliyev B. M. Kırgız Dialektologiyası…s. 57. Abduldayev E., Azırkı Kırgız Tili. Bişkek, 1998. Asanaliev Ü., Lobnor Tilinin Grammatikalık Kıskaça Oçerki. Frunze, 1964. Bartold V. V. Kirgizı. -Soçineniya. M., 1963, C. 2, I. böl. s. 509-510. Baskakov N. A. Tyurkskiye Yazıki. Moskova, 1960. Batmanov İ. A. Kratkoye Vvedeniye v İzuçeniye Kirgizskogo Yazıka. Frunze, 1947. Batmanov İ. A. Sovremennıy Kirgizskiy Yazık. Frunze, 1963. Baytur A. Kırgız Tarıhının Leksiyaları. Bişkek, 1992. Biçurin N. Y. Sobraniya Soçineniy o Narodah, Obitavşih v sredney Azii v Drevniye Vremena. C. I, M. -L., 1950. Cusupakmatov L., Otnoşeniye Kirgizskogo Yazıka k Sibirskim Tyurkskim Yazıkam. Frunze, 1983. Çorotegin T. K., Moldokasımov K. S. Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Tarıhı. Bişkek, 2000. Dırenkova N. P. Grammatika Şorskogo Yazıka. Moskova, 1979.
Hu Zhen-hua, Guy İmart, Fu-Yü Girgis: A Tentative Desckription Of The Easternmost Turkic Language. Univ. Of Calif. at Santa Barbara. İshakov F. G., Palmbah A. A. Grammatika Tuvinskogo Yazıka. Moskova, 1961. Karayev O., Vostoçnıye Avtorı o Kırgızah. Bişkek, 1994. Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası. Frunze, 1980. Malov S. E. Drevniye i Novıye Tyurkskiye Yazıki. -İzvestiya AN SSSR, C. XI, 2. çık. M., 1952. Malov S. E., Lobnorskiy Yazık, Frunze, 1956. Malov S. E., Yazık Celtıh Uygurov: Slovar, Grammatika. Alma-Ata, 1957. Malov S. E., Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov: Tekstı i Perevodı. M. -L., 1952. Oruzbayeva B. O., Kirgizskiy Yazık. -Yazıki Mira: Tyurkskiye Yazıki. -Bişkek, 1997, s. 286-289. Tınıstanov K., Kırgız Tili. C. I-II, İstambul, 1998. Tenişev E. R., Drevniy Kirgizskiy Yazık, Bişkek, 1997. Tenişev E. R., O Dialektah Uygurskogo Yazıka Sinszyana. -Tyurkologiçeskiye İssledovaniya. M. -L., 1963. Tenişev E. R., O Yazıke Kırgızov Uyezda Fuüy (KNR). -Vopr. Yazıkoznaniya, 1966, N. 7, s. 88-95. Tenişev E. R., Stroy Sarı-Uygurskogo Yazıka. M., 1976. Tekin T., “Türk Dil ve Dialektilerinin Yeni Bir Tasnifi”. -Erdem Dergisi. C. 5, sayı 13, 1990. S. 141-168. Yunusaliyev B. M., Kırgız Dialektologiyası, Frunze, 1971. Yunusaliyev B. M., Problema Formirovaniya Obşenarodnogo Kirgizskogo Yazıka. -Voprosı Yazıkoznaniya, 1955, N 2, s. 30-41. Kırgız Kültürünün Bazı Özellikleri ve Manas Destanı Meral Gölgecİ Kalfa Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü / Türkiye ırgızların tarihten günümüze kadar uzanan kültürel zenginlikleri hayatın her safhasında kendini göstermektedir. Bu unsurların büyük bir kısmı, diğer Türk halklarına da pek yabancı olmayan ortak kültürel özelliklerdir. Bu yazıda; Kırgızlarda şecerenin önemi, Kırgız kültüründe ‘birinin duasını almanın veya birisine duasını vermenin’ neyi ifade ettiği, ölen bir kişinin ardından verilen aşın önemi, Kırgızların, gençlerin yetiştirilmesinde nelere dikkat ettikleri ve Kırgız kültüründe Kalıng’ın ‘’başlık’’ yeri ve uygulanma şekli incelenmiştir. Gerçek hayatın bir aynası olduğu varsayılan Manas Destanı’nda geçen bu konularla ilgili bölümler de bu yazıya alınmış ve bir karşılaştırma yapılmıştır. Kırgızlar önceleri göçebe hayatı sürdürürlerken ve bu hayatın kültür yapısına sahipken, günümüzde yerleşik hayata geçmişler ve kültürlerini de bu hayata göre şekillendirmeye çalışmışlardır. Tabii ki, göçebe hayatının kültürel özelliklerini çağdaş yaşamda uygulamak güçtür. Fakat, Kırgızların bu güçlüğü hiçe saymışlar, tarihte hayatlarının bir parçası olan gelenek ve göreneklerini günümüz şartlarına aksettirmekte zorlanmamışlardır. Kırgızların göçebe ve kırsal hayatlarının kültür yapısını, şifahi olarak günümüze kadar gelen Manas Destanından öğrenmekteyiz. Kırgızlar, Manas Destanı’nda tarihlerinin, edebiyatlarının, gelenek ve göreneklerinin saklı olduğunu belirtmektedirler. Destan, Kırgız kültürünün etnografik, folklorik ve sosyolojik yapısını yansıtmaktadır. Kırgızları tanımak ve Kırgızlar hakkında her türlü bilgiyi toplu halde bulmak isteyenler, bu destana bakmalıdır. Burada, hayatın her anı, olduğu gibi gözler önüne serilmektedir. Destanda, selamlaşmadan, savaş hazırlıklarına kadar her türlü unsur bulunmaktadır.1 Bugün yaşayan manasçılar, bu destana yeni şahıs ve olayları ekleyerek, söylemeyi ve canlı tutmayı becermektedirler. Pek çok araştırmacı Manas Destanı’yla tarihi olaylar arasında paralellik kurmaktadır ve bu konuda yazılmış onlarca yazı vardır.2 Kırgızların kültür hayatının bazı bölümleri ve bu bölümlerin Manas Destanı’na yansımaları şu şekildedir: 1. Şecerenin Önemi Kırgızlar şecerelerine çok değer verirler. ‘’Kırgızların şeceresi çıkarılmış ve yazıya geçirilmiştir. Şifahi ve yazma şecereler vardır. Söz ustaları ve tarihçiler, milli tarihi, şeceredeki kahramanların yaptıklarına göre düzenlerler. Şecere hem nazım hem de nesir olabilir. Halkın şeceresi şifahi olarak söylemek 8-10 gün kadar sürebilir, boyların şeceresini söylemekse 3-4 gün sürer. Sovyetler zamanında Kırgız şeceresinin eksik bölümleri toplanmış, bazıları da yayımlanmıştır.’’3 Her boyun bir soy ağacı vardır. Şecereyi bilmek, geçmiş nesillerden bu yana unutulmamış bir gelenektir. Günümüzde soyunu dolayısıyla atalarını bilmeyenler, Kırgızlar tarafından ayıplanmaktadırlar. Kırgız geleneklerine göre, bir Kırgız’ın en az yedi ceddini bilmesi gerekir. Gençlerin bu konuda titiz olmadıkları, bu geleneğin unutulmaya yüz tuttuğu günümüz araştırmacıları tarafından belirtilmektedir. Manas Destanı’nda da, daha destana başlarken Manas’ın üç büyük atasının adı zikredilir:
Ve Cakıp Han’ın oğlu Er Manas’tır. Aslında Manas’ın şeceresi daha uzundur ve Manas’ın soy ağacı şecereciler tarafından birbirinden farklı da olsa çıkarılmıştır. Destanda insanların isimleri baba adıyla beraber zikredilir, Cakıp Han Oğlu Er Manas gibi. Manas Destanı’yla gerçek hayattaki tarihi şahısların şecerelerde de birbiriyle örtüştürüldüğü görülmektedir.5 Şecere sadece insanlar için geçerli değildir. Soylu atların da soy ağacı bellidir.
2. Duasını Almak veya Duasını Vermek Birinin duasını almak veya birine duasını vermek Kırgız kültürünün en eski geleneklerinden biridir. Kırgızlar, ‘’çocuk sahibi olmak (genelde erkek çocuk sahibi olmak), uzak yola veya savaşa çıktıklarında, uzak yoldan veya savaştan sağlıklı olarak geri döndüklerinde, herhangi bir arzuları olduğunda, halk arasıda sayılıp sevilen, hürmet ve saygı gören, sözüne güvenilen ihtiyar kadın veya erkeklere armağanlar götürerek onların dualarını alırlar. Ya da evlerine çağırdıkları bu kişilere yemek ve giyecek vererek rızalarını alırlar. Bu kişilerin ‘’duasını almak’’ için, verilen hediyelerden veya yemekten sonra, ihtiyar kişilerle beraber ayağa kalkılır, eller göğsün üzerinde birleştirilir ve genellikle: ‘’Amin, önünü evlat, arkanı mal doldursun, sahip olduklarınla beraber ihtiyarla…peygamberler, evliyalar korusun…’’ şeklinde dualara başlanır. Böylece ‘falan kişinin duasını almış o’, ‘dualar sayesinde olmuş çocuk’, ‘şunun duasını almamış’ gibi sözler dilden dile söylenegelmektedir.7 Dua almak veya duasını vermek motivi Manas Destanı’nında da çok geçer. Destanda sık sık savaşa çıkılır. Savaşa çıkmadan önce bahsettiğimiz niteliklere sahip ihiyarların ve yakınların duaları alınır. Manas’ın torunu Seytek ve askerleri de, Sarıbay’la savaşmadan önce halkın karşısına çıkarlar ve halkın duasını alırlar: ‘’Eger alsa Sarıbay Eger elegeçirse Sarıbay Kalıng curt karıp bolboybu! Kalabalık halka yazık olmaz mı? Kaarluudan kutulsa, Şu zalimden kurtulsa, Kalıng curt çalkıp ongboybu! Kalabalık halk daha da büyümez mi? Elkin catkan el elek, Özgür bir halk idik, Kızırluu cakşı zaman cıl, Hızır, yardım et bize, Can dep adam caratsang, Can verip yarattığın Ayköl şerdin tukumun Başbuğu aslanın nesline Kalıng el meder kıluuga Kalabalık halka umut olanlara Şerlerdi kuday aman kıl!’’ Tanrım yardı et, aslanlara! Dep, alakan cayıp, kol sunup Diye, avuç açıp ellerini uzatarak Cazayılın salınıp, Tüfeklerini kuşandı. El tilegi darıya Halk nehir gibi çağladı. Caratkana calınıp, Yaradana yalvararak Curttan bata aldı emi. Halkın duasını aldı.8 Seytek, bütün isteklerine kavuştuktan sonra da dua alır: Kız Kuyalı, Seytek er Kız Kuyalı, er Seytek Tileği tiyip koluna, İsteklerine kavuştular. … …
Namazdu şerdin tukumu Aziz aslanın (Manasın) soyu Baabedin’den bata alıp… Bahauaddin’in duasını aldı…9 Burada geçen Bahauaddin destan kahramanlarını koruduğuna inanılan bir zattır. Büyük bir ihtimalle eski tarikat şeyhlerinden biri olmalıdır. Seytek de babası Semetey ve dedesi Manas gibi bir kahramandır. O ve askerlerine savaştan önce veya savaş esnasıda halk, meziyetli ihtiyarlar ve yakıları dua ederler. Seytek ve askerlerine yardıma giden Kız Kuyalı da, önce dua ister:
… …
‘’O, karıya atam kan Bakay, Ey, yaşlı atam han Bakay, Kastaygan enem Kanıkey, Acılı anam Kanıkey, Cıyılgan uşul kalıng el, Yığılan kalabalık halk, Batangardı alayın. Duanızı alayım. Bu isteğe karşılık onlar da şöyle derler: Paygambar Bakay karıya, Peygamber yaşlı Bakay, Baybiçe eneng Kanıkey, Sevgili annen Kanıkey, Eçendi körgön oluya, Basiretli evliya Uluk Bakay karıya, Ulu ihtiyar Bakay, Alakan cayıp burkurap: Ellerini açıp bağırarak (şöyle dediler): Kaarduu duşman ogunan, Zalim düşmanın okundan, Kapırdın muzdak kolunan, Kafirin buz gibi elinden, Kazılgan çungkur orunan, Kazdığı derin çukurdan, Azat kılgın caratkan, Kurtar yaradan, Uşul Sarıbay ittin torunan! Şu Sarıbay itinin torundan! Tulpar külük Celcetpes Yürük at Celcetpes’i (düşmanın) Mamısına baylatpa! Direğine bağlatma! Argın Kırgız köp curtum, Argın’ı, Kırgız’ı kalabalık yurdumu Duşman közün karatpa. Düşman eline bırakma! Oomiyin, balam Kuyalı! Amin, yavrum Kuyalı! Bunun yanısıra Bakay dua etmeye devam eder. Bu duasında kahramanların ruhlarına seslenir. Er Manas’ın ve yiğit Alake’nin ruhlarına Kuyalı’nın yanında olmaları için yalvarır:
… …
Kalıng ilek zor koldu Kalabalık, güçlü orduyu Cekege özü baştagan, Tek başına yöneten, Maşıktıgı başkaça, Vuruşması bir başka, Baatılıgı bir kança, Bahadırlığı ölçüsüz, Aziz kandın artıgı, Aziz hanın mirası, Alakem közüng sala kör! Alakem yardımını göster! Coboluu müşkül iş kılbay, Büyük bir zora düşmeden Kayıpçal, coldoş bolup kala kör! Kayıpçal, sen de yoldaş oluver! Dep, oşentip zor Bakay, Diye konuşan güçlü Bakay, Bata berip bakırdı. Dua etti bağırarak. A düynö ketken törönün Öbür dünyadaki başbuğunun Arbaktarın çakırdı. Ruhunu çağırdı. Öngü agarıp soyuldu, Yüzü sararıp soldu, Eki betten akkan caş İki yanağından akan yaş Sakalı ıldıy kuyuldu. Sakalından aşağı aktı. Bababız Bakay karının Atamız yaşlı Bakay’ın Batasın alıp Kuyalı. Duasını aldı Kuyalı.10 3. Ölen Kişi İçin Aş Verme Bilindiği gibi Türkiye Türkleri de ölen kişinin yedisini, kırkını yaparlar ve bu davetlerde genellikle belirli yiyecekler verilir. Kırgızlar ise, ölünün ardından, daha teferruatlı ve biraz da Şamanizm ve Budizmin tesirlerinin görüldüğü merasimler yaparlar. Bu çok eskiye dayanan ve hala yaşamakta olan geleneğe ‘aş vermek’ denir. ‘’Bu aş ziyafeti ölünün vefatından sonra bir yıl içinde verilir. Ziyafetin büyüklüğünün ölünün içtimai mevkiiyle mütenasip olması şarttır. Meşhur beylerin ve bahadırların aşına bütün Kırgız ve Kazak halkı ve diğer komşu kavimler davet edilir. Davetliler kımız ve diğer azıklarını beraber getirirler. Ziyafet haftalarca devam eder. Milli oyunlar oynanır… Ölü, küçük bir oymak beyi veya oba ak sakalı ise aş da küçük olur.’’11 Kadınların aş verilinceye kadar, ki bu günlerce sürebilir, yüzlerini yırtmaları ve ağaçların dallarını koparmaları eski geleneklerden kalmış olmalıdır. Bu gelenek gerçek hayatta da, destanda da vardır. Mesela, eski devirlerden kalan ‘ruha aş dökmek’ tabiri Manas Destanı’nda geçmektedir. Cakıp Han karısına: Ah hanım ne yapalım? Kırk yiğidin hepsiyle görüştüm Manas’ı unutmuşlar Ruhuna aş dökmüyorlar.12 Manas Destanı’nın en önemli bölümlerinden olan Kökötöy’ün Aşı bölümünde aş verme merasimi ayrıtılı bir şekilde anlatılmaktadır. Babası Kökötöy ölünce, Bok-murun, babasının yerine tahta çıktıktan sonra, yavrularını yanına çağırır ve Kökötöy Han için aş hazırlanmasını ve dünyanın dört bir yanından misafirler çağrılmasını ister: Aştı esen tartıngar Bir yemek hazırlayın Aşka çakırıp barıngar. Yemeğe misfir çağırın.13 Her ne kadar kadınlar aş verilene kadar yüzlerini yırtarak ağlasalar da, aş merasiminde bir matemden çok eğlence havası vardır. Nitekim oyunların düzenlenir ve yüzlerce hayvan yarışlarda kazananlara verilmek üzere hazırlanır: Kök dönöndün baş ‘edi Mavi tayın baş olduğu, Kökötöy-kandın eş’edi. Kökötöy Han’ın aşı var. Başkı attın baygesi: Yarışta ilk gelen ata San sarıça töö sayam, Sayısız sarı deve keseceğim, San sar’ala bee sayam, Sayısız sarı alaca kısrak keseceğim, San sarı başlı koy sayam! Sayısız koyun keseceğim! Tokoyluu cerge toptottum, Ormanlı yere toplattım Mıng alabaş kunacın! Bin alaca tayı! Beş cüs tokson beş atka bayge bar! Beş yüz doksan beş ata ödül var!14 Aşa gelmemek büyük ayıptır. Destanda bu durum daha da abartılarak tehditkar bir olay haline getirilir. Bok-Murun, çağrılan kişiler gelmediği taktirde, bunu bir hakaret saymış olacak ki; onların yurtlarını talan edeceğini belirtir: Bu aşıma kelbese, Bu aşıma gelmezse, Körünbösün kösümö! Görünmesin gözüme! … …
Tötögölü bos üyün Boy kıldan evini Töşkö süröy salbasam. Yerlere sermezsem! Tör tolturgan suluun Yurdundaki güzelleri Aç bilekten albasam! İnce bileklerinden tutmazsam! Artık olco kılbasam! Onları esir etmezsem!15 Önce Manas’ı, daha sonra da dört bir tarafta bulunan uzak yakın, kafir Müslüman herkesin aşa çağrılmasını ister: Kölöködö kön öskön, Gölgede mağrur büyüyen, Köönü-minen örg öskön, Mağrur büyüyüp er olan, Aşıktuu cilik cotosu, Bacak kemikleri iri, Cakıp-baydın botosu Cakıp Bay’ın er oğlu, Asıl tuugan Manaska Asil doğan Manas’a Cetip kabar beringer! Kadar gidip haber verin!16 Kökötöy’ün aşına çağrılan hanlar, beyler ve bahadırlar tarihte yaşamış olan kişilerdir. İsim ve özellikleri değiştirilerek söylenmiş olabilir. Bunlar üzerine araştırmalar yapılmaktadır.17 Bu aş merasimi, hem aş verme şeklini anlattığı için hem de, kavimlerin yaşayış biçimlerine, kültürel ve sosyal yapılarına değindiği için tarihi bir kaynak niteliğindedir: Karangı tokoy mal etken, Kara ormanda sürü yaşatan, Boorı çıbar bala kuş Ala ciğerli yavru kuş, Kötörö tuugan Er Agış Yüksek doğan Er Agış’a Aga cetip kabar ber! Kadar gidip haber verin! Eleman-baydın balası Elaman Bay’ın oğlu Er Töştükkö cetip ayt! Er Töştük’e de haber verin! Kökümdün uulu Ürbü bar Köküm’ün oğlu Ürbü var Alpay-mamet inisi, Alpay-mamet’in küçüğü, Abışka kempir balası İki ihtiyarın çocuğu Altı caşar Kök-koyon Altı yaşında Kök-koyon var Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin! Ençegey boyluu Ereş bar Arkası çarpık Ereş var Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin! Akpay-mamet balası Akpay-mamet’in oğlu var Esen-aman erender Bu çok ulu, güçlü ere de Aga cetip kabar ber! Gidip haber verin! Cedigerdin Er Bagış Cediger’in oğlu Bagış var Kök-döbönün başında Gök tepenin başında Temir-bala kaşında Temir-bala’nın yanındaki kavme Aga cetip kabar ber! Ona da gidip haber verin! Kün-tuumuş eli boluçu Gün doğusunda bir yurt var Kara-döö uulu Car Manas Kara Döö oğlu Car Manas var Kırımdardın Boz-uul Kırımlıların Boz-uulu var Semerkanda Kan-kocong Semerkand’dan Kan-koco var Erkeç eli, İt eli Erkeç kavmi, İt kavmi var Aydar-kandın Kan Kökçö Aydar Han’ın Oğlu Kan Kökçö Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin! Kapırdın curtu bar eken Bir kafirin yurdu vardır, Bulçun eti bukaday, Eti boğa eti gibi, Egine sakal koybogon Çenede sakal bırakmaz, Erdinen murut albagan Fakat bıyığını kesmez Orustan kanı Çong Coloy Rusların hanı Çon Coloy var Kabırdın kanı Nez-kara Kafirin hanı Nez-kara var Kaşkar, Carkan buragan, Kaşgar ile Yarkent’te hüküm süren, Mıng Kıtaydı suragan, Bin Çinliye buyruk veren Kır murunduu, kıza kös Basık burunlu, kısık gözlü Kıtaylardın Kongur-bay Çinlilerin Kongur-bay yaşar O Kongur-bay kaşka kul, Alnı parlak Kongur-bay var Kılıgı curttan başka kul Adetleri halktan başkadır Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin! Kapırdın kanı Cıl-basal Kafirlerin hanı Cıl-basal Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin! Ögüz-kan eli boluçu Ögüz Han’ın kavmi vardır Too-tengeşer eli boluçu, Bir Too-tengeşer kavmi vardır Oogandın kanı Muz-burçak, Afganların hanı Muz-burçak var, Turpandın curtu boluçu Turfan şehri halkı vardır Oronggu eli boluçu Orong kavmi vardır. Aga cetip kabar ber! Ona gidip haber verin!18 Kafir ve Müslümanların çağrıldığı bu aşta, oyunlar oynanır, yarışlar yapılır, arada tartışmalar çıkar, fakat aş, iyi bir şekilde sonlanır. Bazan ocaklar söndürecek kadar masraflı olabilen aş merasimleri genellikle, günümüz şartlarında, eskisi kadar teferruatlı ve masraflı olmaz. ‘’Günümüzde, kişinin öldüğü gün, çıktığı evde koyun kesilir. Bu, ilk gün gelenlere ve ölü çıkan evde yardım edenlere verilmek içindir. Bazı bölgelerde ölü iki üç gün bekletilir. Bu arada da hazırlıklar yapılır. Ölünün ‘kara aşı’ için at, deve kesilir. Gelenlere verilmek üzere hediyeler hazırlanır. Bu hediyeleri alanlar evlerine gittiklerinde, ölen için Kuran okurlar, dua ederler. Büyük aşı verildikten sonra ölüyü taşıyanlara ölünün giysileri dağıtılır. Ölü için, üçü, yedisi, kırkı yapılır.’’19 4. Gençlerin Yetiştirilmesi Kırgızlar, gençlerin terbiyesine büyük önem verirler. Onların iyi eğitilmeleri ve kötü davranış ve alışkanlıklar edinmemeleri için çaba sarfederler ve gençlere, büyüklerine, özellikle yaşlılara saygılı olmalarını öğütlerler. Nitekim ‘’tik karoobo-iymenüü ‘gözlerini dikmeme, utanma’ tabirlerini sıkça kullanılmaktadır. Bu şekilde davranmak saygı göstergisidir. Buna karşılık büyüklerin gençlere davranışı da önemlidir. Bu meziyetlere sahip gençler için: ‘O, çok saygılı davranıyor; terbiyesini takı narak oturuyor’ sözleri kullanılırken, bunun aksi için: ‘Kafirin gözünde oku var; handan, beyden utanmıyor’’ şeklinde kullanılışlar yaygındır. Bunun yanısıra terbiyeli yetiştirilmiş erkek çocuklarına: ‘Kız gibi genç; ipek gibi yumuşak huylu genç’ sıfatları yerleşmişken, bunun aksi için: ‘Erkekten utanmak, kızdan kılık gitti’ şeklinde tabirler kullanılmaktadır.20 Manas Destanında, Manas’ın evleneceği kızın yetiştirilmesi hakkında bilgi vardır. Manas’ın evleneceği kız Kanıkey diğer bir neşrde çok iyi yetiştirilmiş bir savaşçıdır. Aşağıdaki örnekte ise itina ile sakınarak yetiştirildiği anlatılmaktadır. Kanıkey’in Manas’a istendiğini duyunca, babası şöyle konuşur:
Bulardan vazgeçmezse Kanıkey’i asla Manas’a vermeyeceğini söylemektedir. Fakat Manas’tan korktuğu için daha sonra bu söylediklerinden vazgeçer ve Kanıkey’i vermeyi kabul eder. Manas, daha evlenmeden, altınlarla kandırdığı Kanıkey’in yeğenleri ve baldızlarının yardımıyla Kanıkey’in evine girer. Kanıkeynin üyüne kelgende, Manas Kanıkey’in evine geldiğinde, At baylabas akırga, Hiç at bağlanmamış ahıra At-ta baylap koydu deyt. Atını da bağladı. Kamçı ilbes talga Hiç kamçı takılmamış bir kapıya Kamçısın ilip öttü deyt. Kamçısını da taktı. Kuş kondurbas tuurga Kuş konmamış tüneğe Kuş kondurup öttü deyt. Kaş oturttu o. Ot cakalay kazı Ocaktaki kazıdan Çimirip alıp cedi deyt. Bir parça koparıp yedi. Ayağında sarı bal Çanaktaki tatlı balın Tatıp ötüp ketti deyt Bir parça tadına baktı. Baytal benin bal kımıs Ballı kısrak kımızından Su’salıp alıp cuttu deyt. İçti, hararetini kesti. Otus tümö, on topçu Otuz kumaş kaplı düğmeyi, on kemik düğmeyi
Çıldıratpay çeşti deyt. Sessiz sedasız çözdü. ‘Carımçık-ka töşökkö Kabartılmış döşege Canaşa catıp aldı deyt. Yanaşıp girdi yattı. Kanıkey uyanır ve hiddete yanındaki yabancıya bağırır. Manas ise: Kanıkey adam kantesing? Ne yapıyorsun Kanıkey? Kan balası erkesing, Nazlı büyümüş han kızısın, Erkelikti aytasıng. Nazlı şeyler söylemelisin. Fakat Kanıkey, onu dinlemez ve çıkardığı hançerle Manas’ı bileğinden yaralar. Manas çok kızar ve öç almaya karar verir. Kanıkey’in yurduna saldırarak Kanıkey’i esir almak ister. Kanıkey’se yaptıklarından pişman olur ve Manas’a yalvarır: Kögürçkön uşsa, cünün kes, Güvercin kaçarsa tüyünü kes! Kara bet köp süülösö, tilin kes, Kahpe çok söylerse dilini kes! Sagıskan uşsa, cünün kes! Saksağan uçarsa tüyünü kes!22 Böylece herşey yoluna girer. Kız ve erkek çocukların nasıl yetiştirildikleri destanın diğer bölümlerinde de vardır. Fakat, yukarıdaki parça da, bu konuda bir fikir vermektedir. 5. Kalıng “başlık’’ Bugün Kırgızistan’ın modern şehirlerinde, gelenek ve göreneklerin bir kısmının ortadan kalktığı belirtilmektedir. Kalıng da bunların arasındadır. Fakat yine de, Kırgızların büyük çoğunluğunun yaşadığı köy ve kasabalarda bu geleneğin devam ettiği de bilinmektedir. Kalıng erkek tarafının istediği kızla evlenebilmesi için, kız tarafına verdiği mal veya paradır. ‘’Kalıngın genellikle, bir deveden ve diğer büyükbaş hayvanlardan dokuzar tane hazırlanması yaygındır. Zaman geçtikçe bu kaidelerin ortadan kalktığı, bunların yerine ölçülü bir miktar parada anlaşma yapıldığı görülmektedir. Bazan başlık parası nadeniyle iki taraf arasında tartışmalar olmaktadır.’’23 Manas Destanı’nda da kalıng geleneği vardır. Destanın bir neşrinde, Manas, Kanıkey’le evlenebilmek için kız tarafına hediyeler verir: Manas çoronu çakırdı: Manas yiğitlerini çağırdı: Almambet, ayda cüs cılkı! Almambet, sen yüz at getir! Acıbay, ayda cüs cılkı! Acıbay, sen yüz at getir! Teng öskönüm kırk çoro, Denkbüyüdüğüm kırk yiğidim, Kırkı birdey bir törö, Kırkınız da birer efendi, Kırktın Kırk cüs cılkı aydangar! Kırkınız kırk yüz at getirin! Bu hediyeleri Kanıkey’in yurduna getirdiklerinde; Cılkını aydap alıngar! Sürünüzü toplayın! Tört çungkurga salıngar! Dört vadiye doldurun! Tört.çungkur tolso, Dört vadiyi doldurursa, Bitti sening kalımıng, Gelin borcunuz bitti demektir. Tört çungkur tolboso Dört vadiyi doldurmazsa Senin kalımıng bitpese Gelin borcun bitmemiştir Dagı aydap kelinger! Daha hayvan getirirsiniz!24 diyerek istekdiklerini söylerler. Diğer neşirde ise, Kanıkey’in babası Temir Han, önce kızını Manas’a vermek istememiş, fakat sonra kalıngı fazla isteyerek vermeye razı olmuştur: ‘’Altı yüz kızıl tek hörgüçlü deve, üzerinde, torba torba altın olsun, yakındaki tepe dolusu hayvan sürüsü ile iki bin ak koyun olsun, elli gün devam eden düğün yapılsın. Sığırdan iki yüz vereceksin, bunların hepsinin alnında akı olacak, bunlara bakan da kız olsun, yük hayvanlarından iki yüz, av kuşu sungurdan doksan kuş, yedi pars, iki arslan vereceksin’’25 Destandaki bu abartılı istek gerçek hayatta görülmese de, varlıklı aileler için yüksek başlık vermek sorun değildir. Fakat, fakir insanlara bu geleneğin şartları çok ağır gelmektedir. Bu nedenle de, bu geleneği çağdaş Kırgızlardan bir kısmı ‘feodelizmden kalma bir görenek’ diye nitelendirmektedirler ve buna karşı çıkmaktadırlar. Sonuç olarak, Kırgızların, kültürel zenginliklerini koruduklarını ve bunları modern hayata da uygulayarak geliştirdiklerini görmekteyiz. Manas Destanı da bu zenginliğin içinde yerini almış bulunmaktadır. Yüklə 15,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|