Sovyet Sonrası Orta Asya

İhracat: 1998 1999 İthalat: 1998 1999

BDT 24.7 30.1 BDT 27.8 26.4

Rusya 12.8 13.0 Rusya 15.7 13.8

Kazakistan 3.7 4.1 Kazakistan 5.2 4.1

Türkmenistan 1.3 2.6 Ukrayna 4.7 4.5

BDT dışında 75.4 69.9 BDT dışında 72.1 73.6

İngiltere 10.3 10.1 Almanya 8.2 11.3

İsviçre 10.8 9.8 Güney Kore 11.6 13.6

Güney Kore 7.4 3.2 ABD 7.5 7.7

Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Uzbekistan Country Report, Eylül 2000.

Özbekistan dış ticaretinde sürekli olarak açık veren bir ülkedir. 1995-1999 yılları arasında cari işlemler dengesi daima negatif olmuştur. Ayrıca cari işlemler dengesinde yıllara göre çok büyük dengesizlikler meydana gelebilmektedir.1995 yılında 21 milyon dolar olan cari işlemler açığı 1996 yılında çok büyük bir artışla 980 milyon dolar olmuştur. Daha sonraki yıllardada çok büyük sapmalar gösteren hesap 1999 yılında 265 milyon dolar açıkla kapanmıştır.

E. Din

Özbekistan, eski SSCB’de de İslami bir merkez olarak önemli bir konuma sahipti. Nitekim, Buhara’daki Mir-Arap ve Taşkent’teki İsmail El-Buhari olmak üzere iki ünlü medrese de burada bulunmaktaydı. Orta Asya ve Kafkasya Müftüsü Taşkent’te idi. Dergi yayınlama, konferanslar verme gibi bir çok faaliyetler yine buradan yapılıyordu.

Özbekler, Buhara ve Semerkand çevresindeki bazı küçük Şii gruplar hariç, genelde Sünni olup Hanefi mezhebindendirler. Resmi İslam güçlü bir pozisyona sahip olmasına rağmen, gayri resmi İslam yeraltı faaliyetlerinde oldukça güçlüdür. Bu alanda Nakşibendi, Kubrevi, Kadiri ve Yesevi tarikatlarının faaliyetleri yoğundur.⁷³

SSCB devrinde, İslam aleyhinde çok güçlü bir propaganda yürütülmüştür. 1948 ve 1976 yılları arasında en azından 177 anti-İslami kitap Özbekistan’da yayınlanmıştır. Yine 1935’te 66 bin ve 1959’da 146 bin 500 anti-İslami konferanslar gerçekleştirilmiştir. Hatta Özbek Komünist Parti Sekreteri Osman Hocayev 1987’deki bir konferansta dinin milliyetçilik ve şovenizmin yollarını açtığını söylemekteydi.⁷⁴

Bugün Özbek gençlerinin %55’i İslami prensiplere dayanan, atadan kalma (ataerkil) örf ve adetlerin aile de sosyal hayat biçiminde ilk sırada olması gerektiğine inanmaktadır.⁷⁵ İslam’ın Özbekistan’da geliştiği ve güçlendiği hususunda hiç bir kimsenin şüphesi yoktur.

Bununla beraber, İslam geleneği SSCB sonrası diğer Orta Asya ülkelerine kıyasla Özbekistan ve Tacikistan’da daha belirgin bir şekilde ortaya çıkmıştır. Taşkent ve Buhara, Özbekistan’da İslam’ın merkezini oluşturmaktalar. Buhara, İslam dünyası içinde Mekke ve Medine’den sonra üçüncü kutsal şehirdir. Bu nedenle bugün Özbekistan’da din idaresinin başlıca eğitim ve yönetim merkezleri Taşkent ve Buhara’da yoğunlaşmıştır.⁷⁶

Özbekistan’da ve genel olarak Orta Asya’da Sovyet döneminde iki tür İslam ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki, “konformist” nitelikte olup devlet desteğiyle yaratılmıştır. İkincisi ise bağımsız ve muhalif nitelik taşımaktadır.

Devlet destekli İslam müftülük kurumuyla oluşturulmuştur. Sovyetlerin ilk yıllarında İslam üzerinde aşırı baskı uygulanmaya başlamıştı. Fakat, İslam tamamen ortadan kaldırılamamış, devlet idaresi altına alınmaya çalışılmıştır. Bunun için Stalin döneminde Müslüman nüfusun yoğun olduğu dört bölgede müftülük kurulmuştur. Kruşçev

döneminde ise, İslam’a karşı yeni bir saldırı başlatılarak, camilerin %25 kapatılmasına rağmen müftülük kurumuna dokunulmamıştır. Çünkü, Kruşçev’in üçüncü dünya ülkeleriyle yakınlığını koruyabilmesi için, “Müslüman bir vitrine” ihtiyacı vardı.⁷⁷

İkinci, bağımsız ya da paralel İslam ise, hem baskı hem de bu baskının kırsal kesimlerde etkili olamamasından kaynaklanmıştır.⁷⁸

Tüm köy camilerinin kapatılmasına karşın halk arasında dinin etkisi fazla azalmamıştır. Büyük medreselerde eğitim görmemiş olan köy mollaları kolhozlarda tamirci, traktörcü olarak gözüküyor, ama gerçekte mollalık yapıyorlardı.⁷⁹

Çocukların hepsi sünnet ediliyor ve okula başlamadan önce mollalara gönderilerek temel din eğitimi almaları sağlanıyordu. Orta Asya’da 1989’dan itibaren İslam’ın radikalleşmesi, sözkonusu paralel İslami kesim arasında olmuştur.

1 Özbekistan’ın coğrafyasıyla ilgili olarak şu kaynaklara başvurulabilir: A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul, 1981, ss. 3-20; A. Ardel, Türk Ülkelerinin Tabii Coğrafyası: Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1976, ss. 13-33; Ramazan Özey, Tabiatı, İnsanı ve İktisadı ile Türk Dünyası, İstanbul, Öz Eğitim Yayınları, 1996, ss. 104-110.

2 TİKA, Ülke Profilleri, Ankara, 2000, s. 137.

3 Ramazan Özey, a.g.e., s. 111.

4 Martha Brill Olcott, “Central Asia’a Post Empire Politics”, Orbis, C. 36, (2), Bahar 1992, s. 257.

5 Nadir Devlet, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Zaman-Çağ Yayınları, İstanbul, 1993, s. 327.

6 Nadir Devlet, a.g.e., s. 170.

7 Mehmet S. Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, İstanbul, İrfan Yayıncılık, 1999, s. 137.

8 İlhan Uludağ, Sovyetler Birliği Sonrası Bağımsız Türk Cumhuriyetleri ve Türk Gruplarının Sosyo-Ekonomik Analizi ve Türkiye İle İlişkileri, İstanbul, TOBB, 1992, ss. 312-313.

9 Mehmet Seyfettin Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, İstanbul, İrfan Yayıncılık, 1999, s. 140.

10 Büşra Ersanlı Behar (Yayına haz.), Türk Cumhuriyetleri Kültür Profili Araştırması, Ankara, T C. Kültür Bakanlığı Yay., 1995, s. 6.

11 A.g.e., s. 101.

12 A.g.e., s. 108.

13 A.g.e., s. 110.

14 Ahmed Raşid, Orta Asya’nın Dirilişi: İslam mı, Milliyetçilik mi?, İstanbul, Cep Kitapları, 1996, ss. 100-101.

15 Ramazan Özey, Tabiatı, İnsanı ve İktisadı ile Türk Dünyası, İstanbul, Öz Eğitim Yayınları, 1996, s. 112.

16 Amin Maalouf, Semerkand, (çev.) Esin Talu-Çelikkan, 13. Baskı, İstanbul, YKY, 1998, s. 9.

17 Ahmed Raşid, a.g.e., s. 101.

18 Ramazan Özey, a.g.e., ss. 112-113.

19 Ramazan Özey, a.g.e., s. 113.

20 Ahmed Raşid, a.g.e., s. 101.

21 Ramazan Özey, a.g.e., s. 113.

22 Ramazan Özey, a.g.e., s. 114.

23 Büşra E. Behar, Günay G. Özdoğan, Nihal İncioğlu, Gün Kut, Şule kut, Nesrin Sungur, Bağımsızlığın İlk yılları, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994, s. 77.

24 M. Saray, Özbek Türkleri Tarihi, İstanbul, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık, 1993, s. 14.

25 Osmanlılarla olan ilişkileri konusunda daha teferruatlı bilgi için bkz. Mehmet Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), İstanbul, İ.Ü. Yay., Yayın No: (3613), 1990.

26 M. Saray, Özbek Türkleri Tarihi, s. 257.

27 Daha detaylı bilgi için bkz. Baymitza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995, Alaaddin Yalçınkaya, Sömürgecilik ve Panislamizm Işığında Türkistan, İstanbul, Timaş Yayınları, 1997.

28 Daha detaylı bilgi için bkz. TİKA, Ülkelerin Anayasaları, Ankara, 1999, ss. 229-232.

29 Mehmet S. Erol, a.g.e., 140.

30 Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, İstanbul, Küre Yayınları, 2001, s. 485.

31 Bu konuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Rasma Karklins, Ethnic Relations in the USSR, Boston, Unwin Hyman, 1989.

32 E. Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, (çev.) B. E. Behar, G. G. Özdoğan, İstanbul, İnsanYayınları, 1992, s. 7.

33 Mehmet S. Erol, a.g.e., s. 167.

34 Mehmet S. Erol, a.g.e., s. 194.

35 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s. 48.

36 A.g.e., ss. 48-49.

37 A.g.e., s. 49.

38 11 Eylül’ün Orta Asya’ya etkisiyle ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet S. Erol, ABD’deki Terör Saldırılarının Bölgesel Yansımaları: Türkistan”, Stratejik Analiz, (18), Ekim 2001, ss. 26-28.

39 Kyrgyzstan Chronicle, 13-19 Aralık 1995, s. 9.

40 Daha detaylı bilgi için bkz. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), a.g.e., ss. 256-258.

41 TİKA, Ülke Profilleri, Ankara, 2000, ss. 146-160.

42 A.g.e.

43 TİKA, Ülke Profilleri, s. 140.

44 IMF, Republic of Uzbekistan: Recent Economic Developments, IMF Staff Country Report No. 00/36, Washington DC, IMF, 2000.

45 İslam Kerimov, Uzbekistan po Puti Uglubleniya Ekonomiçeskih Reform, Taşkent, 1995.

46 A.g.e., ss. 184-185.

47 Daha detaylı bilgi için bkz., Anar Somuncuoğlu, Kazakistan ve Özbekistan Ekonomileri: Geçiş ve Büyüme Stratejileri, Ankara, ASAM Yayınları, 2001.

48 Bkz., Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), a.g.e., s. 242.

49 M. Saray, a.g.e., s. 8.

50 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 150.

51 R. Pomfret, The Economies of Central Asia, New Jersey, Princeton University Press, 1995, s. 67.

52 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 152.

53 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 153.

54 Daha detaylı bilgi için bkz., TİKA, Ülke Profilleri, s. 144-145.

55 T. C. Devlet Bakanlığı (Ahat Andican), Türk Cumhuriyetleri Sanayi İşbirliği Programı, Hizmetler Sektörü Çalışma Heyeti, Türk Cumhuriyetlerinde Ticaret-Yatırım Ortamı ve Mali Sektör, Ankara, 1998, s. 182.

56 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 154.

57 Bkz., Türk Cumhuriyetlerinde Ticaret-Yatırım Ortamı ve Mali Sektör, s. 182.

58 A.g.e., ss. 156-157.

59 A.g.e., s. 158.

60 TİKA, Ülke Profilleri, s. 143.

61 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), a.g.e., s. 226.

62 TİKA, Ülke Profilleri, s. 143.

63 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 158.

64 Dış Ekonomik İlişkiler Kurumu (DEİK), “Özbekistan Ekonomisi ve Türkiye ile İlişkileri”, DEİK Bülteni, İstanbul, DEİK, 1999, s. 6.

65 Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 160.

66 DEİK, s. 4.

67 IMF, Republic of Uzbekistan: Recent Economic Developments, s. 40.

68 A.g.e.

69 Daha detaylı bilgi için bkz., Anar Somuncuoğlu, a.g.e., s. 161.

70 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), a.g.e., s. 133: Ayrıca, Özbekistan’daki bankacılık faaliyetleri hakkında daha detaylı bilgi için bkz., Türk Cumhuriyetlerinde Ticaret-Yatırım Ortamı ve Mali Sektör, ss. 142-146.

71 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), a.g.e., s. 134.

72 Daha detaylı bilgi için bkz. TİKA, Ülke Profilleri, ss. 146-148.

73 Büyük İslam Tarihi, ss. 343-344.

74 Pravda Vostoka, 31 Ocak 1987.

75 Kyrgyzstan Chronicle, 7-13 Şubat 1996, s. 5.

76 Yevgeniy Abdullayev, “İslam i İslamskiy Faktor v Sovremennom Uzbekistane”, Tsentralnaya Aziya i Kavkaz, Aralık 1997, s. 2.

‘Kyrgyzstan: Background to Events in Southern Kyrgyzstan in Autumn 1999, A Writenet Confidential Briefing, October 1999, s. 5, 10 Ağustos 2000.

77 Olivier Roy, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, Çev. Mehmet Moralı, İstanbul, Metis, 2000, s. 206.

78 A.g.e., s. 207.

79 A.g.e., s. 208.
Özbekistan Cumhuriyeti

Nilüfer AVCI IŞIK

Sağlık Bakanlığı avrupa Birliği Uzmanı / Türkiye

rta Asya’nın merkezinde yer alan Özbekistan, güneybatıdaki Amu Derya ve kuzeydoğudaki Sir Derya nehirleri arasında uzanan toprakların büyük bölümünü kapsar. Kuzey ve kuzeybatıdaki Kazakistan, doğu ve güneydoğudaki Kırgızistan ve Tacikistan, güneybatıda Türkmenistan, güneyde ise, Afganistan’ın küçük bir bölümüyle çevrilidir. 1936’da kurulan Karakalpak Özerk Bölgesi de Özbekistan sınırları içindedir.

Kuzeybatı bölgesi çöllük ve ovalıktır. Taşkent ve Endican Bölgesi ise, doğu kısmını oluşturur ve bu bölge, Tien-Şan dağlarının başlangıç noktasıdır. Özbekistan’ın düzlük olan kuzey bölgesinde üst yurt düzlükleri, güneyde ise, Kızılkum Çölü’nün düzlükleri uzanır. Aral Gölü’nün güney kısmı da Özbekistan sınırları içinde yer alır. Amu Derya’nın yardığı topraklar kapalı bataklıklarla doludur.

Ülkede orman alanı son derece azdır. (1.2 milyon hektar) Ancak yoğun çevre sorunlarıyla karşı karşıya bulunan ülkede önlem alma gereği doğmuş ve Buhara ile Kızılkum Vadilerinde çölleşmeye karşı 50 bin hektarlık alan yeniden ağaçlandırılmıştır. Amu Derya ve Sir Derya nehirleri ile birlikte Zarefşan suyu ve başka küçük nehirlerin suları kilometrelerce uzanan kanallar sayesinde çöle dağıtılmıştır. Ülkede bitki örtüsünün %90’ı hayvancılığa elverişli bulunmaktadır. Özbekistan’da yapılan barajların çoğu sulama amacıyla yapılmıştır. Ülkenin en büyük barajı 1956’da Sir Derya nehri üzerine yapılan Karakum (513 km²) Barajı, en küçüğü ise 1955’te yapılan Kosonsoy (5.6 km²) Barajı’dır. Tarım topraklarının 3 milyon hektarı kolektif olarak Kolhozlar tarafından işletilmektedir. 700 bin hektarlık alan ise devletin sovhozlarına aittir. Özel mülkiyete ait arazi de bulunmaktadır.

Özbekistan toprakları idari olarak 12 eyalete ayrılmıştır; Buhara, Navii, Endican, Harezm, Surhanderya, Cizzak, Kaşkaderya, Namangan, Semerkand, Sir Derya, Taşkent ve Fergana. Bunun yanı sıra Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti de Özbekistan toprakları içerisinde yer almaktadır.

Demografik Özellikleri

Orta Asya cumhuriyetlerinden biri olan Özbekistan, 447.400 km²’lik yüzölçümü ve 25 milyonluk nüfusu ile bölgenin en kalabalık ülkesidir. Eski SSCB içinde de Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük üçüncü “millet” Özbekler olmuştur.

Özbekistan’da 60’tan fazla etnik grup yaşamaktadır. Cumhuriyet içerisinde Kongrat, Nayman, Kineges, Mangıt, Toyak, Saray, Barın, Üç Urug, Bugut, Arlat, Kanglı, Kırk, Bataş ve Karakalpak gibi boylara rastlamak mümkündür. Ancak bu boylar arasında evlilikler çok sınırlı kalmıştır.

II. Dünya Savaşı öncesi, 1926-1939 arasında yapılan nüfus sayımları, Müslüman halkların nüfus artışının, ülke ölçüsünde, Slav kökenli ve diğer halkların gerisinde kaldığını göstermektedir. Savaştan sonra bu durumda köklü değişiklikler olmuştur. Slav kökenli halklar karşısında Türk kökenli Müslüman halkların nüfusu hızla artmıştır. Bugün de özellikle Özbekistan, nüfus artışı yönünden dinamik toplulukları barındırır.

Özbekistan’ın son belirlemelere göre 25 milyon olan nüfusunun %71’ini Özbekler, %10’unu Ruslar, %4.7 Tacikler, %4 Kazaklar, %2 Karakalpaklar, %1.7 Tatarlar ve diğer etnik gruplar oluşturmaktadır. Bu etnik grupların oranları %1’in altındadır ve Koreliler, Ukraynalılar ve Yahudiler dışında kalanlar, Türk topluluklarıdır. Türklerin tamamına yakını Müslümandır. Ruslar ve Ukraynalılar genellikle Ortodoks Hıristiyan, Koreliler ise çoğunluklar Budisttir. Özbekistan’ın yerli halkı ve en büyük etnik kitlesi olan Özbekler, Türkçenin Çağatay Karluk Lehçeleri grubuna giren bir lehçesini konuşurlar. Eskiden Arap harfleriyle yazılan dil Sovyet döneminde Kiril alfabesiyle yazılmaya baş

lanmıştır. Bağımsızlıktan sonra ise, Latin alfabesinin kullanılması çalışmaları yoğunlaşmıştır.

Rus azınlık nüfusu, diğer Türk cumhuriyetlerine oranla Özbekistan’da daha azdır. Ruslar, Taşkent gibi büyük metropollerde yaşamakta ve başat mevkilerde yer almaktadırlar. Özbekistan’daki yönetim kadrosu esas olarak Özbeklerden oluşmakla birlikte teknik bilgi ve uzmanlık gerektiren yerlerde Ruslar görev yapmakta ve özellikle hizmet sektöründe hakim durumda bulunmaktadırlar. Özbekler ile Ruslar arasında kayda değer bir çatışma yaşanmamış olmasına rağmen, gelecekleri konusundaki belirsizlik, Özbekistan’ın Kasım 1993’te ulusal parasını tedavüle koyması ve Özbek yönetimin Rus azınlığa, Moskova’nın baskısına karşın çifte vatandaşlık hakkı tanımamakta direnmesi Rus nüfusun esasen var olan göç eğilimini artırabilecektir.

Özbekler ile bazı etnik gruplar arasındaki ilişkilerin de uyumlu olduğu söylenemez. Nitekim, 1989 yılında Özbekler ile Ahıska Türkleri arasında kanlı çatışmalar meydana gelmiş, bir grup Ahıska Türkü ülkeyi terk etmiştir. Yine Fergana vadisinin Kırgızistan tarafında Kırgızlar ile Özbekler arasında toprak anlaşmazlığı nedeniyle ortaya çıkan ciddi olaylar Özbekistan’daki Kırgızlar ile olan ilişkileri de etkilemiştir.

Özbekistan nüfusunun büyük bölümünün Özbeklerden oluşması hem bir siyasi güç hem de bir istikrar unsuru olarak değerlendirilmektedir. Bu durum aynı zamanda yönetimde ve ekonomide Ruslar tarafından donatılmış olan kilit mevkilerin Özbekleştirilmesinde Devlet Başkanı Kerimov’a büyük kolaylıklar sağlamıştır.

Özbekistan’daki nüfus artışı oldukça fazladır ve üçüncü dünya ülkelerine eşittir. Ancak bu durum özellikle ekonomi yönünden birtakım olumsuzlukları da beraberinde getirmiştir. Örneğin bütün ülkedeki çalışma yaşına gelmiş nüfusun, bu ülkedeki artışı %90’dan fazladır. Tüm eski SSCB’nin iki katı doğum hızına sahip Özbekistan’da bu artış 1970-1989 yılları arası %68.6 olarak saptanmıştır. Oysa bu oran SSCB’de %18.6 olmuştu. 2010 yılında Özbekistan’ın 32-36 milyona ulaşacağı hesaplanıyor. Bu nüfus artışının sonucu olarak, verimli ve su tarımı yapılan bölgelerde yoğunlaşma artacak ve kişi başına düşen toprak alanı azalacaktır. Bu soruna göç politikası ile çözüm bulunması da şimdilik mümkün görülmemektedir. Çünkü tüm Orta Asya bölgesinde yerleşik nüfusun göç oranı genel ortalamanın %25-30’u dolayındadır. Bu bölgelerden oldukça az göç olmaktadır ve özellikle kırsal kesimdeki nüfus hareketsizdir. Bunun yanında, Özbekistan diğer Orta Asya cumhuriyetlerine oranla kentli nüfusun en fazla olduğu ülkedir. 1979-1989 yılları arasında bu oran %41 olarak belirlenmiştir. Ancak kentli nüfusun giderek azalması olgusu bugün de devam etmektedir. Kırsal yörelerde oturan ve ülkenin toplam nüfusunun %59’unu oluşturan halkın dörtte üçü Özbek kökenlidir.

Özbekistan, Azerbaycan’dan sonra en fazla yerli nüfusu kapsar ve diğer cumhuriyetlere oranla en az Rus nüfusu barındıran ülkedir. Ülkede pek çok etnik grup olmasına karşın Özbekler %7 oranında Tacikistan’da, %3.5 oranında Kırgızistan’da, %2, Türkmenistan’da ve Kazakistan’da yaşamaktadır. Ayrıca, Çin’in Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde 20 bin dolayında Özbek yaşamaktadır.

Cumhuriyet’in başkenti Taşkent, 2 milyon nüfusu ile Orta Asya’nın en büyük metropolüdür. Özbekistan’da nüfus artış oranı %2.2’dir ve nüfusun %40’ı yirmi yaşın altındadır. Ülke nüfus yoğunluğu, kilometre kareye 45 kişidir. En yoğun nüfuslu kent ise, kilometre kareye 400’den fazla insan düşen Endican’dır.

Özbekistan’da insanların ortalama ömür süresi 70 yıldır. Aileler ortalama 8 kişiden oluşur. Nüfusun %65’i işçidir. Halkın birinci derece geçim kaynağı tarımdır ve milli gelirin %75’i tarımsal gelirlerden elde edilir.

Bugün nüfusun yaklaşık 2.1’ini oluşturan Karakalpaklar, Kazaklara yakın bir Türk boyudur. Yaşadıkları bölge olan Karakalpakistan, 1925 Nisanı’nda Kazak Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin bir bölgesi durumundaydı. 20 Mart 1932’de özerk statüsünü kazanan bölge, Aralık 1936’da Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne dahil edilmiştir.

Toplumsal yapı açısından bakıldığında, Özbekler için geçmişten gelen yerleşik bir din kültürü söz konusudur. Kırsal kesimde eğlenceye düşkün olan Özbeklerin arasında koç dövüşleri yaygındır. Bakırcılık, halı dokumacılığı gibi el sanatları da oldukça ünlüdür. Aile bağları yanında sosyal bağlar da güçlüdür. Eski gelenek ve görenekler kaybolmamıştır. Göçebe Özbekler arasında kabile bağları oldukça köklüdür. Bu nedenle, 1950’de bu bağları koparmak için küçük köyler kurulması kararlaştırılmıştı. Özbek ailesinde “baba otoritesi” her şeyden üstündür. Sovyetler eski gelenekleri ortadan kaldırmak için birtakım yenilikler getirmeye çalışmışlardır. Örneğin, sadece kadınların katıldığı beşik törenleri yerine, erkeklerin de katıldığı törenler teşvik edilmiştir. Her çocuk doğduğunda ve doğum günlerinde doğum günleri düzenlenmeye çalışılmış ve bunda da başarılı olunmuştur.

Müslüman ve Türk kökenli bir halk olan Özbekler arasındaki birliği bundan önce yöre, nesep, coğrafya ve şeceresi sağlıyordu. Aile, klan, kasaba, köy gibi olgular özel kimliğin ilk belirleyicileriydi ve geleneksel toplumda politik bağlılığa sahipti.
II. Dünya Savaşı’nda Avrupa’daki fabrikaların sökülerek, personeli ile birlikte Özbekistan’a yerleştirilmesi Avrupalı nüfusun artışına sebep olmuştur. 1945 yılından bu yana artan ekonomik kalkınma işgücü ithalinde de paralel bir yükselme göstermiştir. 1959 nüfus sayımı cumhuriyetler içerisinde 5 milyon Özbeğe karşı 1 milyon Rus olduğunu göstermiştir.

Klan ve kabile bilinci, Sovyet döneminde daha da güçlendi. Çünkü bu bilinç, Moskova’nın ulusal toplumları bölmek amacıyla izlediği “assamilasyonist” politikalara karşı direncin doğal ve kendiliğinden oluşan bir şekli oldu. Ulusal kadroların çoğunluğu da klan ve kabilelerine sadık kaldılar.

1970’lerde diğer Orta Asya halklarının çoğu gibi Özbekler de “mahallah” olarak adlandırılan yerleşim birimlerinin güncelleştirilmiş versiyonlarına yerleştirilmişlerdi. Mahallah bir Müslümanın doğduğu, büyüdüğü ve olağan bir şekilde bütün hayatını geçirdiği bir mahalleyi anlatıyordu. Özbekistan’da Müslüman çevresi ve zihniyeti yaşamın bütün yönlerine hakimdir. Bireyin öncelikli başlıkları bu yerli mahallelerde oluşuyordu.

Diğer Orta Asyalı halklarda olduğu gibi, Özbeklerde de yakın dostluklar ve akraba kaynaklı çevrede yeşeren sadakatler yaşam boyu sürer ve nesilden nesile geçer. Bu bağlamda, akraba kayırma (nepolizm) Orta Asya’da suç olarak görülmektedir. Ancak bu akrabalık temelli bir toplumda bireyin doğal düzenidir.

Oluşan sosyalist değişikliklerle birtakım toplumsal sorunlara çözüm getirilmiştir. Örneğin kadına karşı tutum değişmiş, çarşaf ve ferace örtmemelerine ilişkin yorumlar getirilmiş, kadınlar camilere alınmıştır. Zamanla Şiilerle Sünniler arasındaki düşmanlık da kaldırılmıştır.

Tarihi

“Özbek” adının nereden ileri geldiği ile ilgili birçok görüş ileri sürülmekle birlikte, en yaygın olarak, bölgede 1313-1340 yılları arasında hüküm süren Altınordu Hanı Özbek’in kendi halkına verdiği ad olarak bilinir. Önceleri Çağatay ulusundan ayırmak için Coçi ulusunun doğu koluna verilen Özbek adı, bölge Türklerine İslamlığı benimseten Özbek Han’dan sonra oymağı niteleyen bir süreklilik kazandı. Özbek Hanedanı Devri 1748’e kadar sürmüş, 1753 yılından itibaren ise 1920’ye kadar Mangıt Hanedanı hüküm sürmüştür.

Çeşitli Türk boylarından oluşan Özbeklerin hüküm sürdüğü dönemlerde bölgede, Buhara, Hive ve Hokand Hanlıklarının egemenliği de görülmektedir. Ancak Türk boylarının aralarındaki çatışmalar ve istikrarsızlık 16. yüzyıldan itibaren Rusların harekete geçmesine ve bölgeyi işgal etmesine imkan tanımıştır. Hanlıklar döneminde Osmanlı Devleti ile geliştirilen ilişkiler de yine bu istikrarsızlık ve aradaki mesafenin uzak olması gibi nedenlerle Rusların işgalini engelleyememiştir.

1917 yılında gerçekleştirilen Bolşevik İhtilali sonrasında kurulan Sovyet yönetimi, 1918’de Taşkent’i işgal etmiş ve yağmalamıştır. 1919’da Hive Hanlığı, 1920’de Buhara Hanlığı ortadan kaldırılmış ve buralar Harezm ve Buhara Halk Cumhuriyetlerine dönüştürülmüştür. SSCB Merkez Komitesi 1924’te Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin kurulmasını kararlaştırılmıştır.

Özbekistan 31 Ağustos 1991’de Sovyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsızlığını ilan etmiş ve 29 Aralık 1991’de gerçekleştirilen bağımsızlık sonrası ilk cumhurbaşkanlığı seçimlerinde halen bu görevi yürüten İslam Kerimov cumhurbaşkanlığına seçilmiştir.

Günümüzde, diğer Orta Asya cumhuriyetlerinde olduğu gibi Özbekistan üzerinde de Rus baskısı devam etmektedir. Rusya bu cumhuriyetler üzerindeki ekonomik çıkarlarını kaybetmek istememektedir. Çin de Özbekistan için bir tehdit unsurudur.

Özbekistan’da görünüş itibariyle çok partili demokratik sisteme geçilmiştir. Ülke, 8 Aralık 1992’de yürürlüğe giren Anayasa ile yönetilmektedir. Devletin en üst yöneticisi cumhurbaşkanı, hükümetin başkanı ise başbakandır. 500 üyeli bir parlamentosu vardır.

Özbekistan bağımsızlığını ilan etmesinden itibaren, Birleşmiş Milletler (BM), İslam Konferansı Örgütü (İKÖ), Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ve Uluslararası Para Fonu (IMF) gibi kuruluşlara üye olmuştur.
Ekonomi

Özbekistan’ın ekonomisi birinci derecede tarım ve hayvancılığa dayanır. Bu sektörlerden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %42’dir ve çalışan nüfusun %29’u bu alanlarda iş görmektedir. Başta gelen tarım ürünleri; tahıl, pamuk, pirinç, mısır, tütün ve çeşitli meyve ile sebzelerdir. Pamuk üretiminde Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üyesi cumhuriyetler arasında birinci, dünya ülkeleri arasında üçüncü sırayı alır.

Özbekistan, önemli yer altı zenginliklerine sahiptir. Bunların başında, petrol, altın, uranyum, doğalgaz, kömür, bakır, çinko, kurşun ve mobilden gelir. Altın üretimi ve rezervi bakımından dünyanın sayılı ülkeleri arasındadır. Doğalgaz, petrol ve maden gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı %10’dur.

Ülkede “Som” adı verilen para birimi kullanılmaktadır. Kişi başına düşen milli gelir ise, 1350 dolardır. Ülkenin dış ticareti açısından, ihraç ettiği ürünlerin başında bazı gıda maddeleri ve tarım ürünleri, altın cevheri, diğer maden cevherleri, elektrik ve doğalgaz gelir. İthal ettiği mallar ise, ulaşım araçları, makineler, petrol ürünleri, kimyasal maddeler ve bazı gıda maddeleridir.

Özbekistan’ın sanayisi, diğer Orta Asya cumhuriyetlerine oranla daha çok gelişmiştir. Traktör, tarım makineleri, pamuk toplama makineleri, motor, petrol işleme makineleri üreten fabrikalar başta gelen sanayi kuruluşlarıdır. Bunların yanı sıra, çimento, kimya, çelik, gıda ve diğer bazı alanlarda da sanayi kuruluşları bulunmaktadır. İmalat sanayiin, gayri safi yurtiçi hasıladaki payı, %16’dır. Çalışan nüfusun yaklaşık %18’i sanayi sektöründe iş görmektedir.

Kültür ve

Edebiyat

Özbekistan’ın tarihten gelen ve zengin bir kültür ve edebiyat temeli vardır. Semerkand ve Buhara şehirlerinde Türk dünyasının en ünlü ve dünya çapındaki düşünürleri, edebiyatçıları, matematikçileri ve bilim adamları yetişmiştir. Bu durum, Özbeklere çok daha güçlü bir ulusal kimlik bilinci kazandırmıştır.

Bugün, Özbek edebiyatı diye isimlendirilen edebiyat, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Orta Asya Türk oymaklarının ortak edebiyatı olarak gelişen ve Türkiye’de daha çok “Çağatay Edebiyatı” olarak bilinen yazın sürecinin devamıdır.

Özbek Halk edebiyatında, saz şairleri tarafından destan, türkü ve halk efsanelerinin yanında İslam edebiyatının başlıca konuları işlenmiştir. Ayrıca, toplumsal eleştiri şiirleri de yer almış olup halk şiirlerinin çoğu Arap ve Fars edebiyatı temalarının Doğu Türkçesine uyarlanmış biçimleridir.

Özbek edebiyatının oluşumu, 1860’lardan 1910’lara kadar süren bir dönemi kapsar. Elli yıllık bir zaman dilimi, ortak Türkistan şiirinden modern Özbek şiirine geçiş dönemidir. Bu dönem şairleri, nazım şekli olarak halk ve yazılı edebiyatın geleneksel türlerini kullanmakla beraber, şiirlerinde Türk toplumunun eskimiş ve geri kalmış taraflarını eleştirmişler, eğitim ve bilimin önemini vurgulamışlardır.

Özbek şiirinin aşamalarından birini teşkil eden Cedid şiir döneminin en ünlü ismi ise, Abdülhamit Süleyman Çolpan’dır. Özbeklerin içinde bulunduğu durumu anlatan şiirleriyle tanınan Çolpan, yönetim tarafından pek sevilmemiş, sembolizme sığınarak halka karamsar görüşleri empoze etmeye çalıştığı gerekçesiyle tutuklanmış ve 1937’de öldürülmüştür. Bu dönemde, başta Çolpan olmak üzere Elbek, Batu gibi edebiyatçılar 1937-1940 yılları arasında tutuklanmış, sürgüne gönderilmiş katledilmiş ya da rejim doğrultusunda şiir yazmaya zorlanmışlardır. 1960’lardan sonra Sovyetlerde yaşanan kısmi serbestlik dönemi Özbek edebiyatında da kendini göstermiştir. Gorbaçov’un iktidara gelmesinden sonra ortaya çıkan “glasnost” ve “perestroika” gibi politikalar edebiyat alanında da olumlu sonuçlar getirmiştir. Bugün Özbek edebiyatının en belirgin özelliği, ulusal tarih ve kültürü açıkça yansıtmasıdır. Özellikle şiirde görülen bu durum, Özbek şiirinin bir “benlik arayışı” içinde olduğunu göstermektedir.

1900-1917 yılları arasında gelişen edebiyat, yeni düşüncelerin yayılması dışında, eğitim görevlerini de yerine getirmeye çalışmıştır. Burada belirtilmesi gereken bir konu da, Özbekistan’ın eski Sovyetlerin eğitim açısından en fazla önem verdiği ülkelerden biri olmasıdır. Bu durum yeni tip “Sovyet insanı” yetiştirerek Ruslarla yerli halk arasında oluşabilecek düşmanlık duygularını giderme kaygısının yanı sıra özellikle bu bölgeye Sovyetlerin İslam ülkeleriyle ilişkilerinde aracı rolü yüklemesinden kaynaklanmaktaydı. Özbekistan’a yüklenen bu önem, Taşkent’in uluslararası bir şehir özelliği kazanmasıyla kendini göstermiştir. Şehir, bilimsel, dini ve kültürel nitelikteki önemli uluslararası toplantılara ev sahipliği yapmıştır. Taşkent Film Festivali bu faaliyetlerden biridir. Ayrıca, önemli bir dini kuruluş olan “Orta Asya ve Kazakistan Dini İdaresi” Taşkent’te bulunmaktadır.

Ülke çapında 34 büyük müze, 6900 kadar kütüphane bulunmaktadır. Özellikle Taşkent’te Ali Şir Nevai adıyla Orta Asya çapında değerli yazmalar ve eserlerle dolu bir kütüphane, opera ve sanat müzesi kültür hizmeti vermektedir.

Karakalpak Özerk Cumhuriyeti

Bugün Karakalpak Özerk Cumhuriyeti’nin bulunduğu bölge geçmişte, Hive Hanlığı’nın elindeydi. Bölgenin Sovyet yönetimine geçmesinden sonra, 1925’te Kazak Özerk Cumhuriyeti’ne bağlandı. 1930’da Rusya Sovyet Cumhuriyeti’ne 1932’de de Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlı bir özerk bölge yapıldı. Bölgenin nüfusu 1.5 milyon dolayındadır. Burada yaşayan halkın %33’ü Özbekler, %32’si Karakalpaklar, %26.2’si Kazaklar, %5’ini Türkmenler, %1.6’sını Ruslar, kalanını da Koreliler, Tatarlar ve Başkurtlar oluşturur. Türk soylu olan Karakalpakların %92’si bu Karakalpak Özerk Cumhuriyeti’nde, kalanı başka yörelerde yaşamaktadır.

Karakalpaklar, Türkçenin Kıpçak lehçeleri grubuna giren bir lehçesini konuşmaktadırlar. Sünni ve Hanefi olan Karakalpaklar, Orta Asya’daki Türk halkları içinde dine en çok bağlı olanlarıdır. Sovyet dönemindeki din aleyhtarı propagandaya rağmen Karakalpaklar inançlarını canlı tutmuşlardır.

Prof. Dr. Devendra Kaushik, “Orta Asya Cumhuriyetleri: 10 Yıllık Bağımsızlık Döneminin Bilançosu”,