Sovyet Sonrası Orta Asya

Russia and Cenrtal Asia: A New Web of Relations, Londra, Royal Institute of International Affairs, 1998, s. 16.

2 Sultan Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, Pro et Contra, Cilt 5, Sayı 3, s. 75.

3 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 16.

4 “Strategiya dlya Rossii”, Nezavisimaya gazeta, 19 Ağustos 1992, s. 4-5’den aktaran Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 17.

5 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 17.

6 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 17.

7 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 75.

8 Nikita Lomagin, “Novıe Nezavisimıe Gosudarstva Kak Sfera İnteresov Rossii i SŞA”, Pro et Contra, Yaz 2000, s. 67.

9 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 17.

10 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 18.

11 Jonson, Russia and Cenrtal Asia., s. 18.

12 Bu konuda ayrıntılı analiz için bkz Anar Somuncuoğlu, “Avrasya Ekonomik Birliği: Rus Dış Politikasında Yeni Bir Atak”, Stratejik Analiz, Sayı 12, Temmuz 2001, s. 86-91.

13 Rus dış politikasında enerji faktörü konusunda bkz. Nazim Cafersoy, “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”, Stratejik Analiz, cilt 1, Sayı 8, Aralık 2000, s. 52-60.

14 Sally N. Cummings, “Happier Bedfellows? Russia and Central Asia Under Putin”, Asian Affairs, Haziran 2001, Cilt 32, Sayı 2, ss. 142-153.

15 Cummings, “Happier Bedfellows? Russia and Central Asia Under Putin”.

16 Cummings, “Happier Bedfellows? Russia and Central Asia Under Putin”.

17 Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanlığı, “Rusya’nın Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleriyle İlişkilerdeki Dış Politika Doktrini”, Avrasya Dosyası, Cilt 2, Sayı 3, Sonbahar 1995, s. 143.

18 Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanlığı, “Rusya’nın Bağımsız Devletler Topluluğu Ülkeleriyle İlişkilerdeki Dış Politika Doktrini”, s. 143.

19 Bu konuda ilgili belgenin “Rusya-Özbekistan İlişkileri” başlıklı bölümüne bakılabilir.

20 Melvin, Uzbekistan., s. 102.

21 Melvin, Uzbekistan., s. 102.

22 Melvin, Uzbekistan., s. 102.

23 Melvin, Uzbekistan., s. 102.

24 Melvin, Uzbekistan., s. 100.

25 Henry E. Hale, “İslam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”, 23 Ekim 2001.

26 Hale, “İslam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”.

27 Hale, “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”.

28 Melvin, Uzbekistan., s. 101.

29 Hale “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”,

30 Hale, “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”.

31 Hale, “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”.

32 Mohiaddin Mesbahi, “Russia and Its Central Asia ‘Near Abroad’: Towards a Doctrine for the Periphery”, Hafeez Malik (der), The Roles of the United States, Russia and China in the New World Order, USA, St. Martin’s Press, 1997, s. 172.

33 Melvin, Uzbekistan., s. 101.

34 Gretsky “Russia’s Policy Toward Central Asia”.

35 Alişer Taksanov, “Rossiya i Uzbekistan-Bratya Navek?”, 24 Mayıs 2001.

36 Vladimir Babak, “Tsentralnaya Aziya: Problemı Postsovetskoy Integratsii”, Tsentralnaya Aziya, Sayı 9, 1997,

37 Petrov. N. I., “Political Stability in the Conditions of the Command-Administrative Regime”, Alexei Vassiliev (der.), Central Asia: Political and Economic Challenges in the Post Soviet Era, Londra, Sagi Books, 2001, s. 91.

38 Petrov, “Political Stability in the Conditions of the Command-Administrative Regime”, s. 91.

39 Cummings, “Happier Bedfellows? Russia and Central Asia Under Putin”,

40 Hale “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”,

41 Melvin, Uzbekistan., s. 101.

42 Hale “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”,

43 Mesbahi, “Russia and Its Central Asia ‘Near Abroad’: Towards a Doctrine for the Periphery”, s. 172.

44 Kasenov. U. T., Bezopasnost Tsentralnoy Azii: Natsionalnıye, Regionalnyıye i Globalnıye Problemı, Almatı, Universitet “Kaynar”, 1998., s. 70.

45 Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii, s. 70.

46 Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii, s. 70 ve Jonson, Russia and Cenrtal Asia, s. 34.

47 Jonson, Russia and Cenrtal Asia, s. 34.

48 26 Aralık 1996 Sayılı Nezavisimaya Gazeta’dan aktaran Babak, “Tsentralnaya Aziya”.

49 Babak, “Tsentralnaya Aziya”.

50 Melvin, Uzbekistan., s. 103.

51 Jonson, Russia and Cenrtal Asia, s. 34.

52 Jonson, Russia and Cenrtal Asia, s. 34.

53 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 82.

54 Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii, s. 120.

55 Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii, s. 120.

56 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 83.

57 Kasenov, Bezopasnost Tsentralnoy Azii, s. 129.

58 Ahmet Rashid, “The Fires of Faith in Central Asia”, World Policy Journal, Spring 2001, Cilt 18, Sayı 1., s. 45-56.

59 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 84.

60 Rashid, “The Fires of Faith in Central Asia”.

61 Rashid, “The Fires of Faith in Central Asia”.

62 Rashid, “The Fires of Faith in Central Asia”.

63 Melvin, Uzbekistan., s. 102.

64 Grozin. A., “Pervıy Vizit V. Putina v Postsovetskuyu Aziyu: Taşkent Perehvatıvaet u Astanı Titul “Luçşego Druga Moskvı”,

65 Yuriy Egorov, “Uzbekistan Ukreplyayet Oboronu”, 9 Şubat 2000.

66 Sergey Danilov, “Uzbekistan-Toçka Pereseçeniya İnteresov”, 5 Nisan 2000.

67 Yuriy Egorov, “Bezopastnost-Glavnaya Tema dlya Putina i Karimova”, 4 Mayıs 2001.

68 Ayrıntılı bilgi için iki devlet başkanının yaptığı ortak açıklamaya bkz: “Sovmestnoe Zayavleniye Prezidentov Rossiskoy Federatsii i Respubliki Uzbekistan”, 24 Eylül 2001.

69 “Sovmestnoe Zayavleniye Prezidentov Rossiskoy Federatsii i Respubliki Uzbekistan”.
70 Sanobar Şermatova, “Taliban Kak Faktör Rossiyskiy Politiki”, Moskoviskie Novosti, 7 Haziran 2000,

71 Şermatova, “Taliban Kak Faktör Rossiyskiy Politiki”,

72 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 84.

73 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 84.

74 Akimbekov, “Rossiyskaya Politika v Tsentralnoy Azii: Sostayanie i Perspektivı”, s. 84.

75 Vladimir Socor, ‘Central Asia: Not Russia’s “Neighbhood”, Not Moscow’s to “Deliver”, The Fortnight in Rewiew, Jamestown Fondation, Cilt VII, Sayı 19, 28 Eylül 2001,

76 Pobert Cotrell ve David Stern, “Eastern Promises”, Financial Times, 2 Ekim 2001.

77 Socor, ‘Central Asia: Not Russia’s “Neighbhood”, Not Moscow’s to “Deliver”.

78 Socor, ‘Central Asia: Not Russia’s “Neighbhood”, Not Moscow’s to “Deliver”.

79 Socor, ‘Central Asia: Not Russia’s “Neighbhood”, Not Moscow’s to “Deliver”.

80 Pobert Cotrell ve David Stern, “Eastern Promises”.

81 Socor, ‘Central Asia: Not Russia’s “Neighbhood”, Not Moscow’s to “Deliver”.

82 The Washigton Post, 16 Eylül 2001.

83 Jihor Y. E., “Noviy Vitok Rossiysko-Uzbekskih Otnoşeniy”,

84 “Joint Statement between the Government of the United States of America and the Government of the Republic of Uzbekistan”,

85 Anthony Baird, “New Alliance Brings United States, Uzbekistan Into Long-term Embrace”,

86 Baird, “New Alliance Brings United States, Uzbekistan Into Long-term Embrace”,

87 Jihor, “Noviy Vitok Rossiysko-Uzbekskih Otnoşeniy”.

88 Jihor, “Noviy Vitok Rossiysko-Uzbekskih Otnoşeniy”.

89 Jihor, “Noviy Vitok Rossiysko-Uzbekskih Otnoşeniy”.

90 Jixor Y. E., “Uzbekistan na Perepute”,

91 Igor Tobakov, “Moscow Wary About Taşkent Military Ties With The United States”, 6 Kasım 2001.

92 Josh Machleder, “US General Tight-lipped on Specifics of US-Uzbek Military Cooperation”,

93 Tobakov, “Moscow Wary About Taşkent Military Ties With The United States”.

94 Beniamin Ginodman, “Islam Menyayet Orientatsiyu”,

95 Tobakov, “Moscow Wary About Taşkent Military Ties With The United States”.

96 Tobakov, “Moscow Wary About Taşkent Military Ties With The United States”.

97 Tobakov, “Moscow Wary About Taşkent Military Ties With The United States”.

98 Ümit Özdağ, “Terörizm, Küresel Güvenlik ve Türkiye”, Stratejik Analiz, Kasım 2001, Cilt 2, Sayı 19, s. 7-8.

99 Özdağ, “Terörizm, Küresel Güvenlik ve Türkiye”, s. 8. ve Rusya’nın Afganistan sorunu nedeniyle değişen bölge dengeleri üzerine izlediği politika için bkz. Sinan Oğan, “Rusya’nın İkinci Afganistan Çıkmazı”, Stratejik Analiz, Kasım 2001, Cilt 2, Sayı 19, s. 52-60.

100 “Vstreça Prezidenta Rossiyskoy Federatsii V. V. Putina s Şef-korrespondentam Moskovskih Byuro Veduşih Amerikanskih SMİ”, 11Kasım 2001.

101 Alexander R. Vershbow, “The Beginning of a U. S. -Russian Alliance?”, Moscow Times, 25 Kasım 2001.

11 Eylül Saldırılarının Özbekistan
Dış Politikası Üzerindeki Etkileri

Nermİn GULİYEVA

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü / Türkiye

Giriş

zbekistan sınırları ve ulusal kimliği bakımından Sovyetler Birliği tarafından kurulmuş bir cumhuriyettir. 1924’te 19. yüzyılda Rusya tarafından işgal edilen Buhara, Hiva ve Hokand Hanlıklarının toprakları üzerine kurulan Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti 1991’e kadar SSCB içerisinde varlığını sürdürmüştür. SSCB’nin dağılmasıyla Özbekistan iç ve dış politikasında egemen bir devlet haline gelmiştir. On yıllık bağımsızlık dönemi boyunca da çok önemli mesafeler katetmiştir. Özbekistan bağımsızlığının ilk yıllarından itibaren Rusya’nın kendi üzerindeki ağırlığını mümkün olduğunca minimize etmeye çalışmış, buna karşın Batı’nın etkisini arttırmaya çalışarak bölgede dengeleri değiştirmeye çalışmıştır. En önemlisi ise ABD, Rusya, Çin gibi büyük güçlerden herhangi birinin etkisi altına tamamen girmekten kaçınarak bağımsızlık politikası uygulamaya koyulmuştur.

Bu bağlamda 11 Eylül saldırıları Özbekistan açısından önemli bir gelişme olmuştur. 11 Eylül öncesi güvenlik nedenleri ile Rusya ve Çin’in başat konumda olduğu Şanghay İşbiliği Örgütü’ne katılım için başvuran Özbekistan, ABD’ye yapılan saldırılar sonucu Batı ile yakınlaşma ve aynı zamanda güvenlik tehditlerini ortadan kaldırma fırsatı elde etmiş oldu.

Zira, Afganistan’a düzenlenen operasyon, ABD ve İngiltere’yi Afganistan’a coğrafî bakımdan yakın ülkelerde müttefik arayışlarına itmiştir. Bu müttefiklerden biri de Özbekistan olmuştur. Özbekistan, Afganistan’la görece iyi korunan sınırları, kapalı bir devlet olması ve halkın yönetimin kontrolü altında olması gibi özellikleriyle ABD’ye elverişli müttefiklik koşulları sunabilmiştir. Bu çalışmada, 11 Eylül sonrası gelişmeler Özbekistan’ın dış politikasındaki öncelikler açısından Rusya ve ABD ile ilişkileri bağlamında ele alınacak, önümüzdeki dönem için Özbekistan’ın kazanımlarının neler olabileceği incelenecektir.

Özbekistan Dış Politikasındaki

Temel Öncelikler

Bağımsızlığını pekiştirme ve Orta Asya bölgesinde lider olma Özbekistan’ın 1991’den günümüze izlediği dış politikanın önceliklerini oluşturmaktadır. Bağımsızlık politikası Özbekistan’ın hem bölge devletleri hem de Rusya ile ilişkilerinde dönem dönem kendini göstermektedir. Bölge ülkeleri ile ekonomik entegrasyondan yana olduğunu söyleyen Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov, siyasî alanda entegrasyona inanmadığını her fırsatta dile getirmektedir. Fakat, ekonomik alanda da ciddî bir birliktelikten bahsetmek zordur. Bölge devletlerinden Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın,¹ Beyaz Rusya ve Rusya ile birlikte ilk başta Gümrük Birliği adı altında kurdukları ve daha sonra Avrasya Ekonomik Birliği’ne dönüştürdükleri örgüte Özbekistan katılmamıştır. Özbekistan, özellikle Rusya’nın başat konumda olduğu herhangi bir yapılanmaya girmekten kaçınmaktadır. Ocak 1994’te kurulan ve Özbekistan’ın da üyesi olduğu Orta Asya Ekonomik Birliği ise pek önemli sonuçlar elde edememiştir.²

Öte yandan, Özbekistan 1999’da Bağımsız Devletler Topluluğu Ortak Güvenlik Anlaşması’ndan da ayrılmıştır. Özbekistan, ilk başlarda BDT şemsiyesi altında her üye devletin kendi ordusu ile katılacağı NATO tarzı bir askerî yapılanmaya gidilmesinden yanaydı. Bu öneri

Özbekistan tarafından 15 Mayıs 1992’de Taşkent’te yapılan BDT toplantısında gündeme getirildi.³ Bu toplantı üyeleri açısından önemli bir anlaşmanın imzalanmasıyla sona ermişti. Rusya, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Tacikistan ve Ermenistan arasında varılan ortak bir karara göre taraflardan herhangi birine dışarıdan yapılan saldırı tüm taraflara yapılmış olarak algılanacak ve gereken tedbirler alınacaktı. Fakat, daha sonra Rusya’nın kendi iç ekonomik sorunlarına yönelmesi ve uyguladığı yeni fiyat politikaları ruble alanındaki diğer ülkeler tarafından eleştirilmeye başlandı. Fiyatlardaki aşırı artış Özbekistan’da da yankı buldu: Başkent Taşkent’te üniversite öğrencileri protesto gösterileri ile hayat koşullarının ağırlaşmasına ilk tepki verenlerden oldular.

Bu gelişmeler üzerine Devlet Başkanı Kerimov, Rusya’nın BDT içinde uygulanan ekonomik reformlar konusunda ortak bir karar sonucu hareket etmediğini dile getirdi. Ardından, Kerimov ve Merkez Bankası Başkanı Feyzulla Mullazhanov tarafından Rusya’nın bu şekilde devam etmesi sonucu Özbekistan’ın kendi millî para birimine geçmek zorunda kalacağı açıklandı.⁴ Rusya’nın 1993’te “yeni ruble”ye geçmesi ile Özbekistan 15 Kasım 1993’e kendi para birimi “som”u tedavüle soktu.

Bu arada, Özbekistan eski SSCB cumhuriyetleri arasında, Birliğin çöküşü nedeniyle yaşanan ekonomik çöküntüyü en az zararla atlatanlar arasında olduğunu söylemek pek yanlış olmaz. Şöyle ki, SSCB’nin dağılmasının hemen ardından, 1992’de Özbekistan GSYİH’si %11.1’lik bir düşüş gösterirken, sanayideki en büyük düşüş %12.3 oranında olmuştur.⁵ EBRD’nin istatistiklerine göre, diğer cumhuriyetlerin çoğunda ekonomideki düşüş kendini daha büyük rakamlarla belli etmektedir.

Özbekistan genel olarak, Rusya’nın Orta Asya’daki askerî etkinliğini azaltmaya yönelik politikalar izlemiştir. Moskova’nın eski SSCB sınırlarını koruma hakkına ilişkin iddiaları da Özbekistan tarafından olumlu karşılanmamış, Taşkent, BDT Dış Sınırlarının Savunması Hakkında Anlaşma’yı imzalamayı reddetmiştir.⁶ Özbekistan, Moskova ve Duşanbe arasında 201. Motorize Birliğin 20 yıllık bir süre için Tacikistan’da konuşlandırılmasına ilişkin anlaşmanın imzalanmasına da karşı çıkmıştır.

Bir taraftan Rusya’nın bölgede askerî varlığına karşı çıkan Özbekistan, bir taraftan da kendi ordusunu güçlendirmeye çalışıyordu. SSCB döneminde askere alınan Özbek kökenli gençler daha çok stroybat diye adlandırılan inşaat birliklerine gönderiliyordu. Bu nedenle, Birliğin dağılmasından sonra nitelikli Özbek subayların sayısı çok değildi. Fakat, bağımsızlıktan sonra Özbekistan hızlı bir şekilde eğitimli Özbek askerinin yetişmesi için girişimler başlattı. SSCB zamanındaki Özbekistan’ın birlik ordusundaki subay sayısı sadece %6’yı oluşturuyorken, 1997’de bu rakam %85’e yükseldi.⁷

Bölge liderliğine gelince, Özbekistan bağımsızlığının ilk günlerinden beri bu arzusunu yerine getirmek için çabalamaktadır. 31 Ağustos 1991’de uluslararası alanda yeni bir devlet olarak ortaya çıkan Özbekistan, Orta Asya’nın en güçlü devletlerindendir. Ayrıca, çoğunluğu Özbek olmak üzere yaklaşık 25 milyonluk nüfusla bölgenin en kalabalık ülkesidir. Bunun yanında, 447 bin km2’lik yüzölçümü, verimli toprakları ve doğal kaynakları ile Özbekistan Orta Asya’da en fazla gelecek vaadeden devletlerden biri olma özelliğini taşımaktadır. Özbekistan aynı zamanda, bölgede en güçlü askerî yapıya da sahiptir. 50 bin kişilik kara kuvvetleri, 9 bin 100 kişilik hava kuvvetleri personeli ve 17 bin ile 20 bin arasında değişen içişlerine bağlı birlik mensubuyla Özbek ordusu Orta Asya’nın en büyük ordusudur.⁸

Bir önemli husus da, Orta Asya’da Özbek nüfusun dağılımıdır. Özbekistan’ı çevreleyen diğer cumhuriyetlerde yaklaşık 2,5 milyon etnik Özbek yaşamaktadır.⁹ Bunların çoğu Kırgızistan’ın Oş ve Celalabad, Kazakistan’ın Çimkent ve Jambıl vilayetleri ve Tacikistan’ın Sughd ve Hisar bölgeleri olmak üzere Özbek sınırına yakın yerleşim birimlerinde yaşamaktalardır.¹⁰

Özbek dış politikasının temel özelliklerini kısaca ele aldıktan sonra iki büyük güç olan Rusya ve ABD ile gelişen ilişkilerini irdeleyebiliriz.

Rus-Özbek İlişkileri

1990’ların ortalarından itibaren toparlanmaya başlayan Rusya tekrar gözünü Orta Asya’ya çevirdi. Bölgedeki hidrokarbon yataklarının üzerinde kontrolünü artırmaya çalışan Rusya, diğer sanayi alanlarında da Orta Asya ülkeleri ile işbirliğine yöneldi. Nitekim, bu dönemde Rus tekstil bölgelerinden sanayiciler Özbekistan pamuğunu değerlendirme teklifleri ile ülkeye geldiler. Öte yandan, 1996’da Rusya Federasyonu Dışişleri Bakanı olarak Yevgeni Primakov’un atanması ile Rusya güney bölgelerle daha fazla ilgileneceğinin sinyalini vermiş oldu. Bir Orta Doğu uzmanı olan Primakov’un, göreve gelir gelmez Şubat 1996’da gerçekleştirdiği Orta Asya gezisinin bir durağı da Özbekistan’dı. Fakat, planlananın aksine, ziyaret sırasında sadece bir anlaşma imzalanabilmişti.¹¹ İmzalanamayanların içerisinde Özbekistan’daki Rusların durumuna ilişkin bir anlaşma da vardı.

Buna karşın Özbekistan ve Rusya birbirleri için önemli ticaret ortakları olarak kalmışlardır. 2000 yılı itibariyle Rusya’nın dış ticaretinde Özbekistan dördüncülüğü korurken, 1991-2000 yılları arasındaki rakamlar Özbekistan’ın en büyük dış ticaret ortağının Rusya olduğunu göstermektedir.¹²

Özbekistan ve Rusya arasındaki ilişkilerde Tacikistan ve Afganistan’da başlayan çatışmalar dönüm noktasını oluşturmuşlardır. Bağımsızlık sonrası Tacikistan’da radikal İslâmî eğilimlerin yükselmesi sonucu çıkan iç savaş ve Afganistan’da mücahitler arasında verilen iktidar savaşı Özbekistan’da ciddî güvenlik kaygısı yaratmıştır. Özbekistan’ın Afganistan ve Tacikistan’la ortak sınırlara sahip olması doğal olarak, çatışmaların kendi içine taşmasını engellemek amacıyla bu sınırların güvenlik altına alınması için gerekli tedbilerin alınmasına zorlamıştır. Bu noktada, Rusya’yı bölgede güvenlik ve istikrarı koruyabilecek tek güç olarak gören Özbekistan, Moskova’yla ilişkilerini iyileştirmeye çalışmıştır. Afganistan ve Tacikistan’da olanları sadece bölge için değil, tüm BDT için bir köktendincilik tehdidi olarak değerlendiren Rusya, aynı görüşte olan Özbekistan ile ortak tehdit algılaması sonucu özellikle güvenlik alanında sıkı işbirliğine yönelmiştir. Tacikistan’daki savaşın 1997’de sona ermesi doğu sınırları açısından bir miktar rahatlamaya neden olmuşsa da, 1996’da Afganistan’da aşırı dinci Taliban hareketinin yönetime gelmesi güneydeki tehdit algılamasını daha da arttırmştır.

Fakat, Özbekistan Taliban’a karşı mücadelede kendi kartını, Afganistan’ın kuzey bölgelerindeki Özbek nüfusun lideri General Abdurraşid Dostum faktörünü kullanmayı ihmal etmemiştir. 1997-98’e kadar Dostum birliklerine maddî ve manevî ciddi destek veren Kerimov, bu şekilde Taliban’ı kendi sınırlarından uzak tutmaya çalışmıştır. Fakat, Afganistan’da savaşın çıkmaza girdiğinin anlaşılması Özbekistan’ı tehlikeli bir oyuna girmekten kaçınmaya itmiştir.

Bu bağlamda, Ekim 1998’de Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Boris Yeltsin’in Taşkent’i ziyareti iki ülke arasındaki ilişkilerin temel boyutunu ortaya koymaktadır. Yeltsin’in Kerimov’la yaptığı temasların ana konusunu Taliban oluşturdu. Görüşmeler sonucu iki ülke arasında herhangi birine saldırının düzenlenmesi halinde diğerinin yardımda bulunacağına dair bir anlaşma imzalandı.¹³

ABD-Özbekistan İlişkileri

1994’e kadar Özbekistan-ABD ilişkilerinde insan hakları ve demokrasi sorunları Özbekistan için hep pürüzlü noktaları oluşturmuştur. Fakat, Afganistan’daki Taliban yönetimi ve bu yönetimin Orta Asya’dan gelen aşırı dinci gruplara kucak açması Özbekistan’ı sadece Rusya ile değil, Batı ile de güvenlik alanında işbirliği arayışlarına itmişti. 1994’e kadarki dönemde Batı, özellikle de ABD tarafından Özbekistan’ın politikasına yönelik bazı çekinceler ileri sürülüyordu. Hatta, dönemin ABD Başkan Yardımcısı Al Gore Orta Asya gezisini Taşkent’e uğramadan tamamlamıştı.

Buna rağmen, bir süre sonra Özbekistan yönetiminin İran, radikal İslâm ve Rusya karşıtı söylemlerine ABD kulak vermeye başladı. Aynı zamanda, Özbekistan kendini istikrarlı, Batı yanlısı ve güçlü bir devlet olarak empoze etmeye çalışıyordu. Batı’da da güçlü bir Özbekistan’ın aslında, Batılı yatırımları koruyabileceği görüşü giderek yaygınlaşmaya başladı. Öte yandan, Özbekistan’ın diğer Orta Asya ülkelerine göre Rusya’dan daha uzak politikalar izlemesi de ABD dış politika çevrelerince olumlu bir faktör olarak değerlendiriliyordu. ABD’nin kapılarını Özbekistan’a açması ile ağırlıklı olarak güvenlik alanında işbirliği genişletilmeye başladı. Özbekistan’ın 13 Temmuz 1994’te imzalanan anlaşma ile NATO’nun Barış İçin Ortaklık programına aktif bir şekilde katılması ve BDT Ortak Güvenlik Anlaşmasından ayrılması ile GUUAM’a 24 Nisan 1999’da üye olması ABD ile işbirliği konusunda Taşkent’in kararlılığını ortaya koymuştur.

Böylece, ABD-Özbekistan ilişkilerindeki bazı görüş farklılıkları yerini ekonomik ve stratejik bağlara bırakmış oldu. Bu noktada, Türkiye ve İsrail’in Orta Doğu’da ABD için arz ettikleri müttefik konumunu Özbekistan’ın Orta Asya’da üstlenmeye çalıştığı söylenebilir.¹⁴

Dış Politikada Kerimov

Faktörü

Özbekistan otoriter bir devlet yapısına sahiptir. Aralık 1991’de resmî verilere göre %86’lık bir oy oranı ile Devlet Başkanı seçilen İslam Kerimov, ülkenin tüm siyasî kurumlarını başkanlık makamına bağlı hale getirdi.¹⁵ Kerimov’un kurduğu sistemin şu önemli öğelerden oluştuğu söylenebilir: Güçlü bir başkanlık sisteminin kurulması; muhalefetin etkisiz hale getirilmesi; medya üzerinde sıkı kontrolün sağlanması ve siyasî elite mensup kişilerin tasfiyesinin devamlı olarak sürdürülmesi.¹⁶

On yıllık başkanlık yönetimi boyunca içte sıkı kontrolü sağlayan Kerimov dış politikada da tek söz sahibi olmayı başarmıştır. Bu bağlamda, Kerimov’un kendi Özbekistan 21. Yüzyılın Eşiğinde isimli kitabında Özbekistan’ın dış güvenliğine başlıca tehdit olarak yer verdiği konular ülkenin dış politikasının belirlenmesinde önemli etken olmaktadırlar.

Bunlar; bölgesel gerginlikler, köktendincilik, süper devlet şovenliği ve saldırgan milliyetçilik ve etnik çatışmalar olarak özetlenebilir.¹⁷ Daha önce Özbekistan’ın Rusya ve ABD ile ilişkilerinde ele aldığımız gelişmelere bakarsak, Kerimov’un ön plana çıkardığı tehdit unsurlarının bu ilişkilerde öncelikli konular olarak yer aldığını görürüz. Dolayısıyla, Kerimov için tehdit olarak algılanan bir faktör devletin tümü için bir tehdit kaynağı olmaktadır.

11 Eylül’le Girilen Yeni
Dönemde Özbekistan’ın Konumu

11 Eylül’de Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon’a yapılan saldırılar sonucu terörle mücadelede ABD’nin müttefikleri arasına giren Özbekistan için bu gelişme yeni bir dönüm noktası oldu. Kamuoyundan gizli tutulmasına rağmen Özbekistan ABD ile krizin ilk günlerinden başlayarak sıkı temaslar içindeydi.

Özbekistan terörle mücadele amacıyla hava sahasını insani yardım ve güvenlik amacıyla kullandıracağını açıkladı. Bu çerçevede, Özbekistan’ın Termez ve Hanabad hava alanları Afganistan’a yönelik operasyon amacıyla ABD ve müttefiki İngiltere’nin kullanımına açıldı.

Afganistan sınırındaki Amuderya nehrinin kıyısında kurulan Termez, tarihte Kabil ve Delhi’ye uzanan yolların başlangıcı olmuştur. M.S. 329’da Büyük İskender tarafından günümüzdeki Termez’e yakın bir yerde şehir kurulmuş, Termez’in kendisi ise M.S. 1220’de Cengiz Han tarafından yağma edilmiştir. Eski İpek Yolu’nun önemli uğrak yerlerinden biri olan bu şehirde 1894’te Rus çarı tarafından devasa bir kale inşa edilmiştir. Kale, Afgan sınırındaki ilk Rus garnizonu olmuştur.¹⁸ İlginçtir, Aralık 1979’da Sovyet Ordusu’nun Afganistan’ı işgali sırasında ordu birliklerinin geçtiği kapı olan Termez, ABD’nin düzenlediği operasyon sırasında da havaalanını Afganistan’a yardım gönderilmesi için insanî yardım kuruluşlarının uçaklarına açıldı.¹⁹

Daha önce dünya kamuoyunun herhalde hiç duymadığı Hanabad köyü yakınlarındaki üs, Karşi şehrinden 12 km. uzaklıktadır. Hanabad üssü 1980’li yıllarda Sovyet hava kuvvetleri tarafından Afganistan’da askerî operasyonlar yapılması amacıyla kullanımaktaydı. Üsse giriş ve çıkışların yasaklanması daha fazla bilgi edinilmesine engel olmakla birlikte, uzmanlar, hava alanının teknik açıdan iyi durumda olduğunu belirtmektedirler.²⁰

5 Ekim 2001’de Özbekistan ve ABD arasında imzalanan anlaşmayla iki ülke ilişkileri bir anlamda doruğa ulaştı. Bu anlaşmayla Hanabad üssünün kullanımının hukukî temeli oluştu ve terörle mücadele çerçevesinde Özbekistan’a Taliban tarafından yapılacak herhangi bir saldırı ihtimaline karşı da ABD’nin yardıma geleceği açıklandı.

ABD ile işbirliğini Özbekistan’ın kazanımlarını ele alan alt başlıklar halinde incelersek bu işbirliğinin önemini daha iyi bir şekilde ortaya koymuş oluruz:

Birincisi, terörle mücadele çerçevesinde Özbekistan için üç yıldan beri önemli bir tehdit kaynağı olan Özbekistan İslam Hareketi’nin (ÖİH) ortadan kaldırılması ya da en azından etkisiz hale getirilmesi; ÖİH ve lideri Cuma Namangani’nin Taliban’la olan bağlantıları bilinmektedir.²¹ Kampları ağırlıklı olarak Afganistan’da bulunuduğu bu örgüt 15 Eylül 2000’de ABD tarafından terörist örgütler listesine de alınmıştır. ÖİH’nin 1999 ve 2000 yaz aylarında Özbekistan’ın ve Kırgızistan’ın güneyine düzenlediği terörist saldırılar ve bölgenin bu tür saldırılara açık olması istikrarsızlığa ve güvenlik sorunlarına neden olmaktadır.

İkincisi, savaş sonrası Afganistan’da oluşturulacak yeni bir yapılanmadan Özbekistan’ın da pay alması; ABD’nin Afganistan’a yönelik politikalarında enerji boyutunun önemi azımsanmayacak kadar büyüktür. Daha 1994-95 yıllarında ABD’li Unocal şirketinin Afganistan ve Pakistan’da Orta Asya enerji kaynaklarının Güney Asya’ya taşınması projelerine ilişkin görüşmeler yaptığı bilinmektedir.²² Afganistan’da kurulacak yeni bir yönetim de büyük olasılıkla bu tür proje teklifleri ile karşılaşacaktır. Bu bağlamda bir kara devleti olan Özbekistan’ın da kendi doğal gaz ve petrolünü bu projeler aracıyla dünya piyasalarına ulaştırmaya çalışması olanaklı görülmektedir.²³

Üçüncüsü, Özbek kökenli General Dostum’un Afganistan’daki başarısıyla Afganistan’ın kuzey bölgelerindeki Özbeklerin pozisyonunun güçlenmesi; Özbekistan’la sınır bölgelerdeki etnik Özbekler ve Dostum’la Kerimov’un uzun süreden beri temas halinde olduğu bilinmektedir. Kerimov, Dostum birliklerini destekleyerek Özbekistan sınırları ve Taliban’ın kontrolü altındaki bölgeler arasında bir tür tampon bölge oluşturmaya çalışıyordu. Özbekistan’la iyi ilişkiler içinde olan Dostum’un Afganistan’da yeni kurulacak yönetimde önemli bir rol edinmesi halinde Kerimov’un ülkesinin güney sınırlarını güvence altına almasıyla birlikte iki liderin stratejik ortaklığı da pekişmiş olacaktır.

Dördüncüsü, Özbekistan’a Batılı ülkeler tarafından yapılacak yatırımlarda artış beklentisi; Batı ile stratejik anlamda yakınlaşma sonucu özellikle, askerî alandaki yatırımların artması muhtemel görülmektedir. ABD’nin Özbekistan’daki fiili mevcudiyeti bu yatırımların güvence altına alınması açısından önemli bir etken olacaktır. Bunun yanında, Özbekistan’a Batı’dan ve uluslararası kredi kuruluşlarından yardımların gelmesi de muhtemel bir gelişmedir. ABD şimdiden Özbekistan’a işbiliği karşılığında 8 milyar dolar hacminde finansal yardım ve tarım ve sanayi yatırımı teklif etmiştir.²⁴

Ve nihayet, ABD ile stratejik ortaklığın Özbekistan’ın Orta Asya’daki konumunu güçlendirmesi; Özbekistan için belki de en önemli kazanım bu olacaktır. Bundan böyle hem Moskova hem de Washington Özbe

kistan’a söz hakkı tanıyacaktır. İki büyük güç ile iyi ilişkiler içinde olması Taşkent’in bölgedeki pozisyonunu güçlendirecektir. Batı’dan gelmesi beklenen yatırımlar ve finansal yardımların ekonomik kalkınmaya destek olması, Rusya’nın ise politik desteği Özbekistan’ın Orta Asya’daki komşuları ile ilişkilerinde biraz daha kendinden emin adımlar atmasını sağlayacaktır.

Sonuç

Özbekistan’ın, 11 Eylül sonrasında Batı ile ciddî bir şekilde yakınlaştığı gözlenmektedir, ama bunun Rusya ile ilişkileri kötü yönde etkileyeceğini söylemek pek doğru olmayacaktır. Özbekistan’da üs kurulması ile ABD askerleri sadece Orta Asya’ya değil, BDT sınırları içine de ilk defa ayak basmış oldu. Bu durumun, doğal olarak, Rusya tarafından memnuniyetle karşılanması beklenemez. Nitekim, Özbekistan’ın hava sahasını açacağını bildirdiği ilk günlerde Rus basınında Özbekistan aleyhine birçok yazı yayımlandı. Hatta, Devlet Başkanı Kerimov, Özbek kamuoyu karşısında Rusya’nın Özbekistan’a karşı enformasyon savaşı başlattığını iddia ediyor, Rusya’nın Özbekistan’ın bağımsız politika izlemesini ve kendi güvenlik sorunlarını kendi başına çözme çabasını hoş karşılamadığını dile getiriyordu.²⁵

Fakat, ABD ve Rusya arasında yakınlaşma dönemine girilmesi ile Orta Asya’da da rekabetin belki bir süre için rafa kaldırıldığı görülmektedir. Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin, kendisi ile yapılan bir söyleşide bu konuyu çok iyi formüle ederek, Rusya’nın eski korkuları ile hareket etmesinin artık iyi sonuçlar vermeyeceğini dile getirdi. Putin’e göre, Orta Asya devletleri bağımsızdır ve dış politikalarında bağımsız karar verme serbestliğine sahiptir. Fakat, Rus Devlet Başkanı, bu devletlerin attıkları adımları aynı zamanda Rusya ile koordine ettiklerini de vurduladı. Bu bağlamda, Özbekistan’ın krizin ilk günlerinden beri attığı adımlar Putin’in görüşleri ile örtüşmektedir. Özbekistan terörle mücadelede ABD’ye tam destek verdiğini açıklarken, Moskova ile diyaloğunu da paralel bir şekilde yürütmektedir. Putin’in ABD seferinden önce ve sonra Kerimov’la yaptığı telefon görüşmeleri koordine edilmiş bir tutumun sergilendiğini göstermektedir.

Özbekistan’ın 10 yıl boyunca izlediği politikalar dikkatli bir şekilde ele alındığında her iki güç arasında bir denge politikasının yürütüldüğü izlenimi hakim olmaktadır. Özbekistan özellikle güvenliğinin tehdit altında olduğu dönemlerde bu iki güçten birine yakınlaşmaktadır. Bunu yaparken de, diğeri ile ilişkilerini bozmamayı da göz ardı etmemektedir. Özellikle, Rusya ile ilişkilerini herhangi bir örgüt şemsiyesi altında değil, ikili anlaşmalar çerçevesinde yürütmeyi tercih etmektedir. Özbekistan’ın bu yıl Şanghay İşbirliği Örgütü’ne üyelik başvurusu ve Kerimov’un 5-6 Mayıs 2001’de Moskova’ya yaptığı ziyaret o dönemde Özbekistan İslam Hareketi’nin muhtemel saldırı beklentisi ile açıklanabilir. ABD’nin bu tür saldırıların düzenlenmesi halinde bölgeden uzaklığı Özbekistan’ı Rusya’ya yönelmeye zorlamıştır. Fakat, bugün ABD’nin bölgedeki askerî varlığı Özbekistan’ın Rusya ile sıkı askerî işbirliğine girmesini zorunlu kılmamaktadır.

Son olarak, Özbekistan’ın dış politika alanında yeni ve kendisi açısından iyi bir döneme girdiğini söyleyebiliriz. Batı ile müttefiklik uluslararası platformda Özbekistan’a prestij kazandıracaktır.

1 1995’de kurulan bu örgüte Tacikistan 1999’da katıldı.

2 Uzbekistan, EIU Country Profile 2001, The Economist Intelligence Unit, Londra, 2001, s. 10.

3 Neil J. Melvin, Uzbekistan: Transition to Authoritarianism on the Silk Road, Amsterdam, Harwood Academic Publishers, 2000, s. 101.

4 Henry E. Hale, “Islam, State-Building and Uzbekistan’s Foreign Policy”, Ali Banuazizi ve Myron Weiner (der.) The New Geopolitics of Central Asia and Its Borderlands, Bloomington, IN: Indiana University Press, 1994.

5 William Fierman, “Political Development in Uzbekistan: Democratization?”, Karen Dawisha, Bruce Parrott (der.), Conflict, Cleavage, and Change in Central Asia and the Caucasus,

6 Melvin, Uzbekistan, s. 101.

7 Melvin, Uzbekistan, s. 102.

8 International Institute for Strategic Studies, The Military Balance, 2000/2001, Londra, Oxford University Press, 2000.

9 CIA Factbook 2001.

10 Bu konuda Özbekistan’la yaşanan kriz için bkz.: Nermin Güler, “Çin’le Özbekistan Arasında Kırgızistan: Sınır Sorunları”, Stratejik Analiz, Sayı 15, Temmuz 2001, ss. 55-61.

11 Melvin, Uzbekistan, s. 102.

12 Uzbekistan, EIU Country Profile 2001, The Economist Intelligence Unit, Londra, 2001, s. 49.

13 Melvin, Uzbekistan, s. 103.

14 Melvin, Uzbekistan, s. 109.

15 Bogdan Szajkowski, Krystyna Vere-Bujnowski, “Uzbekistan”, Bogdan Szajkowski (der.), Political Parties of Eastren Europe, Russia and the Successor States, Essex, Longman Group Limited, 1994, ss. 605-615.

16 Melvin, Uzbekistan, s. 31.

17 İslam Kerimov, Özbekistan 21. Yüzyılın Eşiğinde, Ankara, Bilig, 1997.

18 Ahmed Raşid, Orta Asya’nın Dirilişi (İslam mı, Milliyetçilik mi?), çev. Osman Ç. Deniztekin, İstanbul, Cep Kitapları, 1996, s. 100.

19 “Uzbekistan: Tashkent Agree To Moving Aid To Afganistan”, RFE/RL, 25 Ekim 2001.

20 Sanobar Şermetova, “Zasekreçennıy Kişlak”, Moskovskiye Novosti, 17 Ekim 2001.

21 Makalenin yazıldığı tarihte kesin olarak doğrulanmamakla birlikte Cuma Namangani’nin ölümü hakkında bilgiler gelmiştir. 25 “Türkmenistan’ın Doğal Gazı ve Petrolü Afganistan Üzerinden Pakistan’a Gidecek mi?”, Avrasya Dosyası, Afganistan ve Pakistan Özel Sayısı, Sonbahar/Kış, Cilt 4 (3-4) 1998/99, ss. 119-127.

22 Özbekistan’ın 2000 sonu itibariyle ispatlanmış doğalgaz rezervleri 66, 2 Tcf, petrol rezervleri ise 100 mln. ton olarak hesaplanmıştır.

23 Vladimir Georgiyev, “Uzbekistan Prodalsya Vaşingtonu za 8 mlrd. Dollarov”, Nezavisimaya Gazeta, 19 Ekim 2001.

24 Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov’un 26 Eylül 2001’de Özbek Televizyonuna yaptığı konuşma metninden, Uzbek TV, 26 Eylül 2001.

Bağımsız Özbekistan’da
Göç ve Demografik Değişimler

Dr. Rafİs Abazov

Lab TRobe Üniversitesi Siyasal Bilimler Bölümü / Avustralya

ir gözlemci, Taşkent’in en büyük ve en renkli Çorsu Pazarını ilk ziyaret ettiğinde, Özbekistan nüfusunun ne kadar geniş bir çeşitliliğe sahip olduğunu görecektir. Binlerce müşteri arasında egzotik olarak giyinmiş Karakalpaklar ve Kazaklar, modaya uygun olarak giyinmiş Ruslar, Ukraynalılar, Almanlar ve zeki Koreliler ve Tatarlar ile karşılaşılabilir. Ancak bu gözlemci, göz alıcı çayhanelerden birinde bir bardak çay içerek dinlenmeye karar verirse, muhtemelen ak sakallı bir dede ona mahallesindeki tüm değişikliklerden bahsedecektir. Ak sakallı dede ayrıca Özbekistan’ın 10 yıllık bağımsızlık tarihinde yaşadığı büyük göç ve demografik değişimlerle ilgili hikayeler de anlatacaktır. Mahallesinde eskiye oranla daha az sayıda Rus ve Ukraynalı olduğunu, neredeyse tüm Almanların, Polonyalıların, Rumların ve Yahudilerin ortalıktan kaybolduğunu ve çok az sayıda Kırgız, Türkmen ve Gürcünün kendisinden alışveriş yaptığını anlatacaktır. Bununla birlikte, daha çok Türkün, Pakistanlının, Afganın, Hintlinin, İranlının ve hatta Amerikalının düzenli müşterisi haline geldiğini söyleyecektir.

Özbekistan 1 Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan ettikten sonra egemenliğini barışçı yollarla elde etmiştir; bununla birlikte, Cumhurbaşkanı Kerimov önderliğindeki hükümetin ülkedeki çeşitli etnik kökenden gelen 21 milyon insanı bir araya getirip getiremeyeceği hususunda ciddi endişeler mevcuttu (Boris Rumer, 1993). İnsanlar 1989 ve 1999 yıllarında Fergana vadisinde meydana gelen kanlı çatışmaların (Abazov R., 1999: 62-90) ve Ocak 1992’de Taşkent’te meydana gelen ve neredeyse kontrolden çıkan öğrenci gösterilerinin istikrarı bozucu etkilerini hiç unutmamıştır. Dolayısıyla, Özbekistan hükümetinin 1991 sonrasında karşılaştığı ilk görevlerden birisi, yeni bir milliyetçilik politikası oluşturmaktı. Bu politikanın kapsamında; 4 milyon nüfuslu etnik azınlık gruplarına yönelik uzlaştırıcı bir yaklaşım, tüm Özbekistan vatandaşlarının sivil kimlikleri üzerinde yoğunlaşan bir devlet milliyetçiliğinin tesis edilmesi ve bölgesel farklılıkların ve husumetlerin bertaraf edilerek Özbeklerin tek bir millet şemsiyesi altında birleştirilmesi bulunmaktaydı.

Bu makale, 1991 yılında bağımsızlığın kazanılmasından sonra geçen on yıl içerisinde Özbekistan’da yaşanan temel ekonomik ve siyasi değişiklikleri incelemektedir ve bu dönüşümlerin demografik değişimler ve göç eğilimleri üzerindeki etkileri üzerinde durmaktadır.

Ekonomik Değişiklikler

1991 yılında Özbekistan, Rusya Federasyonu ve Ukrayna’nın ardından BDT’deki (nüfus bakımından) en büyük üçüncü devletti ve Orta Asya bölgesindeki nüfus yoğunluğunun en yoğun olduğu cumhuriyetlerden bir tanesiydi. Özbekistan, temel ekonomik göstergeler esasında bir ölçüm yapıldığında, kalkınmakta olan orta gelirli bir ülke olarak düşünülebilir. Özbekistan, 1980’lerin sonlarında 2390 Dolar düzeyinde bir kişi başına düşen milli gelire sahipti; bu düzey Güneydoğu Asya ülkelerindeki düzeye neredeyse denktir (UNDP, 1997).

Gelişmiş bir sınai imalat sektörü (1991 Gayri Safi Yurtiçi Hasılası’nın yüzde 32.6’sı), pamuk ağırlıklı bir tarım sektörü (yüzde 31.1) ve büyük bir hizmetler sektörü (yüzde 36.3) olduğundan dolayı, ülkenin ekonomik yapısı yeni sanayileşen ülkelerin (örn.; Endonezya, Filipinler ve Malezya) ekonomik yapısına ol

dukça benzerdi (Dünya Bankası, 2001). Bağımsızlığın arifesinde, birçok yerel uzman ülkenin doğal kaynaklar (petrol, gaz, altın, vs.) bakımından zengin olmasına rağmen, bazı düzenlemeler yapılmasıyla birlikte ülkenin büyük tarım sektörünün uluslararası piyasada söz sahibi haline gelebileceğine inanmaktaydı (Kerimova G., 1995); öte yandan yabancı uzmanlar ise pek çok gelişmekte olan ülke gibi Özbekistan’ın önünde tek ürün (pamuk) kültürünün ve nispeten küçük sanayi altyapısının engel teşkil ettiğine dikkat çekmiştir (World Bank, 1993). Ancak, ülkeyi diğer birçok üçüncü dünya ülkesinden farklı kılan etken, oturmuş sosyal altyapısı, eğitim sistemi -üç aşamalı ücretsiz eğitim ile araştırma ve geliştirme olanakları- ve sağlık sistemi idi. Hem kadınlar hem de erkekler arasında yüzde 98’e ulaşan okur-yazarlık oranı, Asya’daki en yüksek oranlardan bir tanesiydi (UNDP, 1997). 1991 yılında, Özbekistan Birleşmiş Milletler Çalışma Programı Beşeri Kalkınma Endeksinde (HDI) 31. sırada yer alıyordu ve pek çok Asya ülkesini geride bırakıyordu. RBEC sıralamasında ise 4. sırada yer alıyordu.

Özbekistan, komşusu olduğu Orta Asya cumhuriyetleri ile olan birçok sosyal ve ekonomik benzerliklerine rağmen, ekonomik ve sosyal değişimleri ele alış bakımından büyük farklılıklar sergilemiştir. Cumhurbaşkanı Kerimov IMF’nin alışılmış köklü ekonomik değişimlerini reddetmiş ve ‘kademeli değişiklikler yoluyla topluma yönelik bir piyasa ekonomisinin’ tesis edilmesi amacıyla ‘kendi yenileşme ve ilerleme yöntemini’ ilan etmiştir (Kerimov, İslam, 1992). Cumhurbaşkanı Kerimov Çin’in deneyimlerinden yola çıkarak, ‘kendi modelini’ beş ilke halinde şöyle açıklamıştır: “Birinci olarak, ekonomi ideolojiden tamamen arındırılacaktır… İkinci olarak, devlet karmaşık geçiş sürecinde temel düzenleyici rolünü üstlenecektir… Üçüncü olarak, tüm yenileşme ve ilerleme süreci hukuki bir esasa dayandırılmalıdır… Dördüncü olarak, piyasa ekonomisine doğru dinamik bir ilerlemenin ve beraberinde de sosyal ve siyasi istikrarın korunmasının tek yolu etkin ve güçlü bir sosyal koruma ve güvence mekanizmasıdır… Beşinci olarak, yeni ekonomik piyasa ilişkileri kademeli bir şekilde uygulamaya konulmalıdır” (Kerimov, İslam, 1995).

Bu model, sömürgecilik sonrası dönemde Üçüncü Dünya ülkelerinde uygulanan ve 1960 ile 1970 arasında gelişmekte olan birçok ülke tarafından benimsenen İthalat İkameli Sanayileşme (İİS) unsurunu da barındıran devlet kontrolünde kalkınma politikasına oldukça benzemektedir. İİS’nin kuramsal mantığı, gerçek bağımsızlığın tesis edilebilmesi için güçlü bir sanayi altyapısının gerekli olduğu idi. Böylece ülkenin sanayileşmiş ülkelere bağımlılık oranı düşürülecekti ve ülkenin uluslararası arenadaki konumu güçlendirilecekti (Rapley, John, 1996: 27-44). John Rapley’in genel olarak gözlemlediği kadarıyla, İİS, mevcut tüm kaynakları harekete geçirebilme özelliğinden dolayı, merkezi olarak planlanmış ekonomilerde, ekonominin hızlı olarak kurulmasında etkili olabilirdi, ancak özellikle küreselleşme çağında uzun vadede etkili olamazdı.

Komşu olduğu Orta Asya cumhuriyetlerinde ve BDT başkentlerinde çeşitli ekonomik programlar ve büyük projeler kabul edilmekteydi. Burada Özbekistan’ı diğerlerinden yine farklı kılan husus ise, ekonomik politika gündemini uygulamada sergilediği tavizsiz tutarlılık ve gayretti. Devlet büyük işletmelerin büyük bir çoğunluğunu sıkı bir şekilde kontrolü altında tuttu, pamuk üretilen çiftlikler üzerinde dolaylı bir kontrol sağladı, enerji ve gıda bağımsızlığını sağlama yolunda büyük devlet yatırımları yaptı, ihracat ve doğal kaynaklar üzerindeki devlet kontrolünü korudu ve tüketim mallarının ithalatını sınırladı. Aynı dönemde, Özbekistan’daki üst düzey teknokrat kesim demografik ve etnik meselelerin, Cumhurbaşkanı Kerimov’un bahsettiği ‘her ne pahasına olursa olsun, siyasi istikrarın’ sağlanabilmesi için önemli olduğunu kavramıştı (Kerimov, İslam, 1992). Hükümet, (1980’ler ile karşılaştırıldığında çok daha küçük çaplı da olsa) temel sosyal hizmetler ile Özbekçe haricindeki dillerde eğitimin finansmanı da dahil olmak üzere eğitim alanında devlet sübvansiyonlarını devam ettirme girişiminde bulundu. Ayrıca, bağımsızlık ilan edildiği gün cumhuriyet topraklarında bulunan herkese otomatik olarak vatandaşlık hakkı veren oldukça liberal bir Vatandaşlık Kanunu’nu (1992) yürürlüğe koydu.

Bununla birlikte, uygulanan ekonomik politikalar 1990’larda bölgesel ve sosyal eşitliklerde, işsizlik oranında ve ‘beyin göçünde’ meydana gelen büyük artışın önüne geçemedi. Kalkınmakta olan pekçok ülkede olduğu gibi, Özbekistan’da da iş faaliyetleri ve yatırımlar Taşkent gibi şehir merkezlerinde yoğunlaşmaktaydı ve özellikle ülkenin güneyindeki ve batısındaki küçük kasabalar ve köyler olmak üzere diğer bölgeler derin bir ekonomik küçülme yaşıyordu (bkz. Tablo 4). Birçok sanayi kuruluşu, hükümetin ucuz yabancı malların ülkeye girişini durdurmak için bazı ticari engeller uyguladığından dolayı, herhangi bir büyük yeniden yapılanma gerçekleştirmeden çalışmaya devam etmektedir. Bu durum, ülkedeki ortalama maaşı yaklaşık 7.833 Som (resmi döviz kuruna göre 66 Dolar) düzeylerinde tutmaktadır.

Bununla birlikte, kademeli reform politikası ulusal ekonominin yeniden yapılanmasına ve orta derecede bir ekonomik büyümenin sağlanmasına katkıda bulunmuştur. 1991 ile 1996 arasında geçen 5 yılda, Özbekistan

ekonomisi yıllık ortalama yüzde 1 oranında küçülmüştür. 1997 ve 1998 yıllarındaki Asya ve Rusya mali bunalımlarına rağmen, ekonomi 1996 yılından bu yana yıllık ortalama yüzde 4 gibi orta dereceli bir düzeyde büyümüştür. Bu süre zarfında, Özbekistan otomobil montaj sanayiinde yabancı yatırımcıları ülkeye çekmeyi başarmıştır ve Güney Koreli Daewoo şirketi ile birlikte ulusal ve bölgesel pazarlar için araba üretmeye başlamıştır. Özbekistan, şu anda bölgede ticari sivil uçak üreten üç ülkeden biri (Rusya ve Ukrayna ile birlikte) konumundadır.

2000 ve 2001 yıllarında Özbekistan’ın GSYH’sı, hükümetin tahminlerine göre, yıllık ortalama yüzde 4.0 oranında artmıştır. Özbekistan’ın sanayi sektör üretimi; (aynı zamanda en büyük taze para kaynağı olan) altın, doğal gaz, madeni gübre, tekstil, makine ve pamuk-lif üretimindeki artışlara bağlı olarak 2000 yılında yüzde 1.9 oranında artmıştır. Bu arada, tarım üretimi de yüzde 3.2 oranında artmıştır. Özbek ekonomisinin, toplam işgücünün yüzde 44’üne istihdam sağlayan bu önemli sektöründe, pamuk hâlâ tek önemli üretim ve ana ihracat kalemini teşkil etmektedir. Genel olarak, 2001 ve 2002 yılları esas alındığında, Özbekistan Orta Asya bölgesinde GSYH’si 1991 yılındaki düzeyden daha yüksek olan tek ülkedir.

IMF’nin ‘Özbek ekonomik büyüme bulmacası’ olarak nitelediği durumun tatmin edici bir açıklaması bulunmamaktadır (IMF, 1998). Uluslararası uzmanlara göre, Özbekistan, ekonomisinde köklü reformlar uygulamadığından ve IMF’nin rehber ilkelerini takip etmeyi reddettiğinden dolayı, bu şekilde bir büyüme normal olarak meydana gelmemeliydi; 1996 yılında IMF cumhuriyete sağladığı kredileri fiili olarak tamamen askıya almıştır. Bazı sorunlar Özbekistan ekonomisinin yabancı yatırımcılar için çekiciliğini olumsuz olarak etkilemektedir; bunların arasında telif haklarına saygı gösterilmemesi, bürokrasi ve yolsuzluk yer almaktadır. 2002 yılında, Heritage Foundation 10 temel puanlama faktörünü (telif hakları, düzenleme, kayıt dışı ekonomi, vs.) göz önüne alarak hazırladığı Ekonomik Özgürlük Endeksi’nde Özbekistan’ı 161 ülkelik listede Türkmenistan dışındaki tüm BDT ülkelerinin gerisinde bırakarak 148. sıraya yerleştirmiştir. Söz konusu kuruluşun uzmanları, Bankacılık ve Finans sektörlerindeki yüksek sınırlama düzeylerini ve hükümet sınırlamalarındaki yüksek seviyeyi büyük bir sorun olarak görmüştür. Yatırımcıları kaçıran bir başka sorun ise yabancı yatırımın ve para dönüştürülebilirliğinin önündeki hem resmi hem de gayrıresmi engellerdir. 2000 yılında, Özbekistan UNDP Beşeri Kalkınma Endeksi’ne göre yapılan 162 ülkelik sıralamada Tacikistan haricindeki tüm BDT ülkelerinin gerisinde, 99. sırada yer almıştır (UNDP, 2000).

Çalışma Piyasasında ve Göçte Meydana Gelen Değişiklikler ve Son Demografik Eğilimler

Makroekonomik yeniden yapılanma ve yavaş ancak tutarlı reformlar Özbekistan ekonomisine 1990’lı yıllarda önemli değişiklikler getirmiştir. Bu siyasi ve sosyal değişiklikler de cumhuriyetteki çalışma piyasasını, demografik göstergeleri ve göç eğilimlerini etkilemiştir. Bu değişikliklerden bazıları oldukça belirgin nitelikte olmuştur; çok sayıda insan işlerini değiştirmiştir ve bir vilayetten bir başkasına göç etmiştir ya da değişik sebeplerden dolayı ülkeyi terk etmeyi bile kararlaştırmıştır. Daha belirgin olan diğer değişiklikler ise ancak istatistiksel verilerin dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi sonucu ortaya çıkarılabilmektedir; ancak bu değişikliklerin uzun soluklu etkileri bulunmaktadır. Bu bağlamda, Özbekistan’ın Sovyet sonrası dönemdeki deneyimleri, bir bütün olarak Orta Asya bölgesinde meydana gelen demografik gelişmeler ve ekonomik göç ile ilgili bazı önemli eğilimleri ortaya koymaktadır. Aşağıdaki bölümde, Sovyet sonrası çalışma piyasasındaki ve dış göç alanındaki mevcut eğilimleri değerlendirilmektedir.

Sovyet Sonrası Çalışma
Piyasasındaki Mevcut Eğilimler

1970’lerden bu yana, Özbekistan -çalışan yaş nüfusu da dahil olmak üzere- nüfusunda hızlı bir artış yaşamaktadır. 1990’larda, ülke nüfusu çok genç olduğundan dolayı bu eğilim ekonomik kalkınmayı etkilemeye başladı; 2000 yılında ülke nüfusunun yüzde 36.32’si 14 yaş altındaydı. Nüfus artış oranı 1993’teki 2.3 düzeyinden 2001 yılında 1.6 düzeyine düşmüş olmasına rağmen, toplam nüfus 1989’daki 19.81 milyondan 2000 yılında 24.487’ye yükselmiştir. Nüfusun 2050 yılında katlanarak 50 milyona yükselmesi beklenmektedir. Bu arada, toplam çalışan nüfus ise 1993’teki 10,7 milyon düzeyinden 1999 yılında 12,556 düzeyine yükselmiştir (IMF, 2000: 56). Bu dönemde, çalışma piyasasında bazı yapısal değişiklikler meydana gelmiştir.

Bunların en önemlileri, kamu-özel sektörde istihdam açısından meydana gelmiştir. 1991 ve hatta 1992 yılına kadar, işgücünün oldukça büyük bir kısmı kamu sektöründe ya da devlet tarafından yönetilen işletmelerde (kolhozi -büyük çiftlikler- gibi) istihdam edilmekteydi. 1992 yılından bu yana ise, Özbekistan piyasasının özel girişime açılmasından ve küçük ve orta ölçekli işletmelerin özelleştirilmesinden dolayı [1992 ile 1998 yılları arasında toplam olarak yaklaşık 53.429 işletme özelleştirilmiştir (IMF, 2000: 54)], eskiden kamu sektöründe çalışan çok sayıda işçi özel sektöre geçmiştir.
Özbekistan’ın adım adım ekonomik reformlara yaklaşması, komşuları Kazakistan ve Kırgızistan ile karşılaştırıldığında, çalışma piyasasında yapısal değişikliklerin daha yavaş bir şekilde ilerlemesine yol açmıştır (bkz. Tablo 3). Devletin tarıma verdiği sübvansiyonların artmasına bağlı olarak, tarım sektöründeki istihdam az miktarda düşüşe uğramıştır. Sanayi sektöründeki (imalat, madencilik ve inşaat) istihdam ise 1993 ve 1994 yılları arasında büyük oranda düşüşe uğramıştır, ancak 1994 ile 2000 yılları arasında istikrara kavuşmuştur; geçici işten çıkarmalar ve işyeri kapanmaları ile ilgili güvenilir istatistikler bulunmamaktadır. Resmi verilere göre, hizmetler sektörü (özellikle ticari hizmetler ve bankacılık hizmetleri) hem çalışan nüfustaki payı hem de toplam üretimindeki artış bakımından büyük bir artış yaşamıştır. Bununla birlikte, birçok küçük işletmeci vergiden ve bürokrasiden kaçınmak amacıyla işyerlerini kayıt ettirmediğinden dolayı, bu sektördeki reel istihdam oranının olduğundan biraz düşük görünmesi muhtemeldir.

Yeni ekonomik gerçeklikler beraberinde bir başka önemli sosyal değişikliği de getirmiştir-işsizlik ve yetersiz istihdam. Sovyet döneminde, Özbekistan’da 1989 yılında çalışma yaşındaki nüfusun yüzde 22.8’inin işsiz olduğu yada eksik istihdam edildiği yönünde bir raporun bulunmasına rağmen, resmi rakamlar ulusal ekonominin tüm sektörlerinde tam istihdam olduğunu göstermiştir (Anderson, J., 1997: 60). Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, işsizlik ve eksik istihdam ile ilgili durum eski Sovyet cumhuriyetlerinde büyük ölçüde değişikliğe uğramıştır; bununla birlikte, Özbekistan’ın istatistikleri yüzde bir gibi (örn.; 1999 yılında yaklaşık 55.400 kayıtlı işsiz mevcuttu) oldukça düşük işsizlik oranları ortaya koymaya devam etmiştir. Ancak, Polonya ve Bulgaristan gibi Doğu Avrupa ülkeleri ile karşılaştırıldığında, bu oranın suni olarak düşük tutulduğu görülmektedir. Aslında, bağımsız uzmanlara göre, (hem geçici hem de kalıcı olmak üzere) işsizlik 1990’ların sonlarında yüzde 11 ile 21 arasında değişmiştir (Topilin A., 2000: 181-182); bu oran yaklaşık olarak bir milyondan fazla kişiye tekabül etmektedir. Diğer tüm Orta Asya ve BDT ülkelerinde olduğu gibi, işsizlik ve eksik istihdam oranları, cumhuriyetin kentsel ve kırsal bölgelerinde, hem yetişmiş hem de yetişmemiş işçiler arasında oldukça yüksekti.

Mevcut Göç Eğilimleri

Göç meselesi, hem Özbekistan’ın iç politikası bağlamında hem de bölgesel bağlamda siyasi açıdan hassastır. Özbekistan Orta Asya bölgesindeki (nüfus açısından) en büyük cumhuriyet olmakla birlikte, Özbekler Kırgızistan, Tacikistan ve Türkmenistan’daki en

büyük azınlık grubunu, Kazakistan’da da (Ruslardan sonra) ikinci büyük azınlık grubunu teşkil etmektedir. Bu Özbekler Orta Asya’nın kentsel bölgelerinde ve vahalarında yüzyıllardır yaşamıştır ve 1924 yılında Orta Asya’da devlet sınırlarının kaldırılmasının ardından Özbekistan’a yerleşme yoluna gitmemiştir.

Sovyet döneminde ise, cumhuriyet içerisinde 1950’lerde ve 1960’lardaki göç oranı hızlı şehirleşme sebebiyle nispeten yüksek olmasına rağmen, Özbekler nispeten daha az bir göç hareketliliği sergilemiştir ve sadece küçük bir kısımları SSCB’nin diğer bölgelerine göç etmiştir.

1990’lı yıllarda genel olarak üç farklı göç şekli ortaya çıkmıştır. İlk olarak, Özbekistan’dan Rusya Federasyonu’na, diğer OECD ülkelerine ve İsrail’e nispeten yüksek oranda bir kesin göç meydana gelmiştir. İkinci olarak, geçici istihdam amacıyla diğer BDT ülkelerine ve başka ülkelere geçici göçler yaşanmıştır. Üçüncü olarak ise, kırsal ve geri kalmış vilayetlerden büyük şehir merkezlerine iç göç meydana gelmiştir.

Komşu olduğu Orta Asya cumhuriyetlerindeki duruma benzer şekilde, Özbekistan dışına yapılan kesin göçlerin büyük bir kısmı 1990 ile 1996 yılları arasında meydana gelmiştir. Bu göç dalgası temel olarak yetişmiş şehirli çalışanlardan oluşmuştur ve bu ‘beyin göçü’ hükümeti telaşlandırsa da hükümet bunun önüne büyük ölçüde geçememiştir. Bu dönem zarfında, çeşitli tahminlere göre neredeyse bir milyon kişi cumhuriyeti kesin olarak terk etmiştir (resmi rakamlara göre sadece 1990 yılında 186.912 kişi ülkeyi terk etmiştir); ancak bu göç hareketini kısmen de olsa tetikleyen etken, Özbeklerin ve SSCB’nin başka bölgelerinden etnik grupların Özbekistan’a göç etmesi olmuştur (bkz. Tablo 2). Resmi istatistiklere göre, 1990’ların tümü boyunca yaşanan net göç oranı eksi olmuştur; 1990’daki 87.000 ile 1996’daki 21.700 arasında dalgalanmıştır. Özbekistan’daki işgücünün özelliklerine ve bazı ekonomik, sosyal ve siyasi sebeplere bağlı olarak, göç edenlerin büyük bir kısmı İslav kökenliydi ve genellikle Rusya Federasyonu’na ve Ukrayna’ya göç etmişlerdi (bkz. Tablo 1). Resmi verilere göre, bu göç dalgasında Ruslar, Ukraynalılar ve Tatarlar başı çekmiştir.

Tablo 2: Orta Asya Cumhuriyetlerinde Yıllık Net Göç (10.000 kişi başına)

Ülke 1990 1991 1992 1993 1995 1996

Özbekistan -87.5 -45.8 -34.8 -24.6 -39.1 -21.7

Kazakistan -78.2 -29.0 -105.6 -119.8 -146.5 -129.3

Kırgızistan -93.1 -82.2 -172.3 -269.1 -41.9 -25.6

Tacikistan -113.7 34.8 -255.4 -3.9 -55.0 —

Türkmenistan -19.9 -12.8 850.1 18.1 — -37.8