Sovyet Sonrası Orta Asya

Büyükleri akıl, zeka konusunda öncelikli saymak özelliği Türkmen Devleti’nin eskiden gelen manevî değerlerinden biridir. Bu özellik, yeni kurduğumuz devletin esas ilkelerinden biri haline gelmiştir. Devlet kuruluşunda en önemli olan unsur, millî değerleri, tarih, dünya görüşü ve buna benzer değerleri göz önünde bulundurmak esastır. Bundan dolayı devlet idaresinde “Halk Maslahatı”, temel organdır. Bundan böyle de devlet idaresinde “Halk Maslahatı” temel organlardan biri olarak kalmalıdır. Bu şekilde millî tarihimize ait devlet tecrübesini bilfiil devam ettirmiş oluruz.

Millete ait yüksek ve manevî dinamikler devletle bütünlük kazanır. Türkmenlerde birkaç asırdır devam eden tarihî felaketler, o yüksek ve manevî değerlerin bir araya gelmemesinden dolayıdır. Devlete hizmet etmek, millete ait iç dinamikleri kuvvetlendirmek demektir. Devlete hizmet etmekle bütün bir milletin bugünü ve geleceği garanti altına alınmış demektir.

Millî devlet, millî düşünce ruhunun hayata geçirilmesinin tarihî usulüdür. Millî devlette, millete ait değerler birleştirilmektedir. Bu birleşme, millî hayatı tarihî açıdan düzenler ve istikamet kazandırır. Millî devleti kurmak demek, milletin tarihe saygısının ve geleceğe olan güveninin ifadesidir. Millî devlet, başka bir ülkeden, farklı bir iklimden getirilip ekilen ve o ülkenin iklim şartlarına uyum sağlayamadığı için kuruyan bir ağaç gibi değildir. Aksine, bu toprağın bağrında büyüyüp gelişen, toprağın derinliklerine kök salan, semalara ser çeken bir ağaçtır. Taklit, hiçbir alanda olumlu sonuç vermez, hele devlet idaresinde taklidin tehlike boyutları daha büyüktür. Çünkü bunda milletin menfaatleri ve geleceği söz konusudur.

Devlet kurma, milletin kendine varlık kazandırmasıdır. Siyasî, iktisadî sosyal ve manevî alanlarda önceden olmayan yeni değerler kazandırılır.

Diğer milletlere saygı göstermek, farklı din mensuplarının inanç ve akidelerine hürmet etmek, Türkmenin kanında vardır. Türkmen insanperver, adaletli, cömert, gönlü açık, sabırlı, kanaatkar ve samimî millet olup, başka milletlere ileri derecede saygı göstermeyi şiar edinmiştir. Türkmenler arasında millî ihtilaflar, anlaşmazlıklar olmamıştı, bundan böyle de olmaz.

Son sekiz asırdan beri meydana gelen iç karışıklıklar, ayrılıkçı hareketlerin ne demek olduğunu Türkmenler çok iyi anlamışlardır. Sekiz asırdır etrafındaki yakın ve uzak devletler “böl, parçala ve yönet” siyasetini kullanarak Türkmenlerin arasına fitne sokup, anlaşmazlıklar oluşturarak küçüklü, büyüklü kavgalara sebebiyet verdiler.

Destanlarımızda, yüzlerce şairimizin şiirlerinde birlik ve beraberliğin vasfedilmesi tesadüf eseri değildir. Türkmenistan Devleti’nin bağımsızlığını ilân etmekle bütün milletimiz bunu sekiz asırdan beri arzu edilen millî devlet olarak kabul etti.

Bütün Türkmenler, Türkmenistan’da yaşayan Ruslar, Özbekler, Kazaklar, Ukraynalılar, Azeriler, Beluçlar, Ermeniler bir bütün olarak, geleceğe ait bütün umutlarını Bağımsız Türkmenistan’a bağlamışlardır.

Bağımsız ve Tarafsız Türkmenistan zengin bir devlettir; birlik ve beraberlik olduğu takdirde halk da zenginleşir. Her bir Türkmen bu hakikati iyi kavramıştır.

Bugün Türkmenistan’ın hiçbir bölgesinde anlaşmazlık, birbirini küçümseme diye bir şey söz konusu değildir. Türkmenistan’da siyasî istikrar vardır. Etnik gruplar tek bir düşünce etrafında dost ve kardeşlik içerisinde yaşamaktalar.

Türkmenistan’da siyasî suçlular ve yasaklar yoktur.

Biz, Bağımsız ve Tarafsız ülkemizde, Türkmenistan’ın millî güvenliğini sağlayan, sınırlarını koruyup, gözeten millî ordumuzu kurduk.

Kimi şahısların, bazı durumlarda kanun gereğince sorguya tabi tutulmasını, kendi haklarının çiğnenmesi olarak kabul ettiği bilinmektedir. Bazen de ferdin hakları, kanunî dayanak olmaksızın, birilerinin hatırı için çiğnenmektedir. Bu durum hepimiz için geçerlidir. Bu konunun mutlaka incelenmesi gerekir.

Kısacası üzerinde düşünülmesi ve işlenmesi gereken konu çoktur. Önemli olan, her bir vatandaşın kendi hak hukuklarını, görev ve sorumluluklarını tam olarak bilmesi, kanuna güvenmesi ve kanunun ise güvenli olması gerekir.

Biz daima itilip kakılmaya alışmışız. 74 yıllık Sovyet dönemi içerisinde daima baskı altında yaşadık, biz bütün bunlara dayandık, çünkü en basiti, biz görüşümüzü beyan etme hakkından dahi mahrumduk. Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin her seviyedeki idari toplantılarında, genel kurul ve kongrelerde, mecliste Moskova’da mutlak surette Türkmenler tenkit ediliyordu. Bu âdet haline gelmişti. Türkmenleri, “geçmişin zararlı kalıntılarını terk edemedinîz, sosyal düşünce yapınız gelişmemiş, iktisadî açıdan gerisiniz” diyerek küçümsüyorlardı. Kısacası bütün bunlar insan havsalasının almadığı şeylerdi. Biz bunları zamanla benimseyince, daha sonra birbirimizin kuyusunu kazmaya başladık, hatta bu olağan hale geldi. Bu konuda kalem erbabımız daha ileri giderek yazdığı eserlerde göğsü kabararak, milletine ait gelenek, görenek ve ahlakî değerleri tenkide başladılar. Bu durum ise, halk arasında karşılıklı suçlamalara neden oldu. Millî kıvanç, millet ve tarih gururu unutuldu. Çoğu zaman bu tür işler bizzat Türkmenlerin kendilerine yaptırıldı.

Ben, Türkmenlerin SSCB dönemindeki 74 yıllık tarihini en ince ayrıntısına kadar öğrendim. Onlarda sadece Türkmenlerin birbirleri ile olan mücadelelerinden bahsedilmekte, fakat, Türkmenin zengin tarihi geçmişi hakkında tek kelime dahi bahsedilmemiştir. Sanki böyle bir tarih yaşanmamış, her şey günümüzle irtibatlandırılıyor. Milletin kaderine bu açıdan değer veriliyor, bunlara alternatif çözüm üretmek de çetindi. Her türlü konudaki Rusya ve SSCB ile ilgili genel meseleler, Türkmenlere ait sorunlarmış gibi gösteriliyordu.

Bu hadiselerin esas sebebi 20’li, 30’lu yıllarda, Bolşevikler ve Menşevikler, yani sosyalizm taraftarları ve ona karşı olanlar arasındaki mücadelelerdir. 30’lu 40’lı yıllarda millîyetçiler faşist olarak damgalanıyor, ateist komünistlerin “Birlik Grupları” bunlara karşı çıkıyordu. Doğrusu bu dönemde, katliamlar, takibatlarla birlikte bir iç mücadele sürmekteydi. Bu mücadele farklı isimler adı altında yapılıyordu. Türkmenler ise millet olarak SSCB’nin diğer milletleri gibi kendi tarihi ve kaderi ile ilgili herhangi bir araştırma imkanından mahrumdu.

Bu hadiselerde Türkmenlerin suçu var mıydı, varsa ne derecedeydi? Bu soru bizim için önem arz etmektedir. SSCB’nin 1922 yılında kurulduğunu tarihten silmenin mümkün olmadığını biliyoruz. O yıllarda bütün Sovyetlerde iç mücadele kesintisiz devam ediyordu, fakat Türkmenistan’ın kendi kendinî acımasızca yıprattığını kabul etmek zorundayız. Yeni ve eski, din ve ateizm perdesi altında verilen mücadeleler Türkmenleri içeriden zayıflatarak kendi kendinî yok etmeye itiyor ve bunlar teşvik edilerek destekleniyordu. Savaş sonrası dönemlerde, yani

40’lı, 50’li yıllarda parti içerisinde temizleme hareketi başlatıldı. Millîyetçiliğe karşı mücadele başka şekilde devam ettirilmekteydi. Bu mücadele 50’li ve 60’lı yıllarda da durdurulamamıştır. Bazı aydınlar suçlanarak, SSCB’nin mahrumiyet bölgelerine sürgün edildi.

60’lı ve 70’li yıllarda, elde edilen başarılarla aşırı derecedeki övünmeler, böbürlenmeler; ferdi, kurum ve kuruluşları arşa çıkarmalar başladı. Bu nedenle şişirilmiş ifadeler, göz boyamalar başladı. Bu içtimaî bir hastalıktı, toplumun halini gösteren içler acısı bir durumdu. Aslında, 74 yıl içerisinde bir tane bile sağlıklı bir dönemin olduğunu göstermek mümkün değildir. Siyasî düşünce ağır basmış, insanlar özgürce düşünmeyi unutmuşlardı. Onlar şakşakçılığa, partiyi göklere çıkaran nutuklar atmaya alışmışlardı. Fert tek başına bir şey ifade etmiyor, toplumda onun yeri tamamen yok edilmişti. Sosyal düşünceye değer veriliyor, ferdî sorumluluk boşa çıkarılıyordu, çünkü idarî yapı ona göre şekillenmişti. Böylece, Sovyet demokrasisi ilkelerine yeni toplumun yüksek ahlak açısından kazandığı başarı olarak değer veriyordu. Fakat bütün bunların hepsi hiçbir kıymeti olmayan, değersiz şeylerdi. Sadece bir slogandan ileriye geçmiyordu. Bu sloganlar toplumunun damarlarına işlemiş ve hastalık haline dönüşmüştü.

Bugün bizim bu hastalıklardan kurtulmamız çok zor. Bu bizim altın asrımızda ertelenemeyecek en önemli vazifemizdir.

***

Ben, yaptığım konuşmalarda, tarihte Türkmenlerin dışarıdan değil, içten yıkıldıklarını defalarca tekrar etmekteyim. Gayem, millet olarak tarihten ibret almak, hayatımızı ona göre düzenlemenin gerektiğine dikkatinizi çekmektir. İç karışıklıklar nice kudretli devletleri, hanlıkları, beylikleri yıkmıştır. Dede Korkut, başa gelecek belâ ve musibetin üç sebebi olduğunu nasihat etmiştir, onlar; ihtilaf, bencillik ve haramı irtikap. Biz Dede Korkut’un nasihatlerini yerine getirmek zorundayız.

Her vatandaş, bağımsız ve tarafsız devletimizin ilerlemesi, ebedî yaşaması için çaba göstermek, devletin istikrarlı gelişmesine zarar verecek her engeli bertaraf etmeye çalışmalıdır.

Bir çok şey idarecilerle direkt ilgilidir. Ben, bir Devlet Başkanı olarak, tayin edilen idarecilerin halkın ve vatanın menfaatlerini gözeten, kendisine güvenilen, görevine canı-gönülden yapışan kişilerin olmasına dikkat etmeliyim. Devlet memuru olarak çalışacak kişilerin seçimi konusunda Halk Maslahatı’nda millî kanun kabul etmemiz gerekir. Bu kanunda devlet memuru olmak için gerekli şartlar, tayinlerde uygulanacak usuller, devlet idarelerinde memurluk statüsü ve açılacak kadrolar, amir ve memurların verimli çalışması için görev ve yetkilerini belirlemeli.

Her bir vatandaşın devlet memurluğuna seçilebilme hukuku kanunen korunabilmeli, memurluk seçiminde şahısların milletine, uyruğuna, mülkiyet ve makam seviyesine, yaşadığı yere, inancına bakılmaksızın, kabiliyeti ve meslekî bilgisine göre Türkmenistan’ın tüm vatandaşlarının girebilmeleri için eşit haklar sağlamalı; eşitlik durumda eğitim seviyesine, meslekî tecrübesine, siyasî ve hukukî bilgisi ile farklılık göstermesine, düşüncelerinde ve işlerinde dürüstlüğüne, düşüncelerine, iş verimine, vatana, millete ve Türkmenistan Devlet Başkanı’na sadakati göz önünde bulundurulmalıdır. Çünkü ben bunları tecrübelerimden bilmekteyim.

Yönetici, kabiliyetli, mesleğinde başarılı olanları seçmeyi, onların yaptığı işleri düzenli olarak denetlemelidir, idareciliği başarıyorsa o müessesede istikrarlı ilişkiler ve gelişmeler olur.

Devlete, halka sadık kimselerin, layık oldukları görevlere tayin edilmesi gayet önemli bir meseledir. Bir yönetici, şahsî menfaatlerinden ziyade, milletin, halkın ve devletin menfaatlerini ileri tutması gerekir.

Devletin istikrarlı gelişmesine zarar verebilecek olan yedi unsuru özellikle belirtmek isterim:

Birinci unsur: Ehil olmayan yönetici,

İkinci unsur: Kabilecilik ve hemşehricilik anlayışının yaygınlaşması,

Üçüncü unsur: Milletler arası anlaşmazlıklar,

Dördüncü unsur: Din ve mezhep çatışmaları,

Beşinci unsur: Komşu devletlerle olan anlaşmazlıklar,

Altıncı unsur: İç karışıklıklar,

Yedinci unsur: Doğal afetler.

Ben, Bağımsız ve Sürekli Tarafsız Türkmenistan’ın ilk Devlet Başkanı olarak, bu durumların meydana gelmesine engel olmayı esas görevim kabul ettim. Benden sonraki devlet başkanlarının da, devlete zarar verebilecek olan bu yedi zararlı unsuru engellemelerini, daima bu unsurlar üzerinde kafa yormalarını ve bu tür durumların meydana gelmemesi konusunda çalışmalarını vasiyet ederim.

Türkmenistan

Prof. Dr. Muhammet AydoĞduyev

Türkmenistan Tarih Enstitüsü Başkanı / Türkmenistan

Tarihi

ski Türkmen halkının nadir rastlanan meşhur bir tarihi vardır. Türkmenistan, dünya medeniyet merkezlerinden biridir. Bu duruma, bulunan arkeolojik eserler de delalet etmektedir.

Günümüzden 6 bin yıl önce Köpetdag eteği civarında, yerleşik olarak tarım yapan Ceyhun medeniyeti kendini göstermiştir. Bu medeniyetten kalma 15’e yakın tarihî eser bulundu. Ceyhun’un asıl yerleşim yeri Aşgabat’ın tahminen 30 km kuzeybatısıdır. Güney Türkmenistan’da ortaya çıkan Altındepe medeniyeti Bronz Çağı’na (M.Ö. III-II. bin yılın ortaları) ait; bu yerleşim yerinde zengin şehirlilerin evleri, zanaatkârların dükkan dizileri, aynı şekilde Güneybatı Türkmenistan’daki eski Dehistan medeniyetinin, Marguş medeniyetinin, Murgab’ın aşağı kısımlarındaki Avçıdepe, Tahırbay, Yazdepe ve başka tarım yapılmış olan yerlerin kalıntıları bulundu. Kuzey Türkmenistan’da Amu Derya’nın aşağı kısmında ise Bronz Çağı’na ait tarım ve hayvancılık yapan Tazebağyap medeniyetinin kalıntıları vardır.

Türkmenlerin kendi topraklarında yabancı olmadıklarına sağlam tarihî kaynaklar şahitlik etmektedir. Onlar bu topraklarda asırlardır yaşamış ve yaşamaktadırlar. Türkmenistan sınırlarında kurulmuş olan ve tarihî kaynaklarda belirtilmiş olan devletlerden biri de Turan devletidir. Turan adı ilk olarak Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta’da (onun en eski parçalarını M.Ö. III. bin yıla dayandırmaktadırlar) Turların yaşadığı yerin adı olarak ortaya çıkmaktadır. Ortaya çıkışları dikkate alınırsa Turları Türkmenlerden ayırmak zordur. “Turan” ve “Türkistan” kelimeleri de aynıdır. Büyük Türkmen şairi ve düşünürü Mahtumgulı da şiirlerinin birinde: “Önün İran ise arkan Turan’dır” diyor.

Kadim devirlerde Turlar birkaç büyük boya bölünmüştür. Sonra bu gruplar Hunlar, Sarmat-Alanlar, Büyük Kuşanlar ve Pers İmparatorluğu gibi büyük devletlerin temelini oluşturmuşlardır. Böylece, bunların hepsi kendilerini Turlar yani Türkmenler diye adlandırmışlardır.

Turlar ilk önce Hazar’ın güneydoğu yakasında (Gürgen, Etrek, Sumbar ırmaklarının vadileri) toplanmışlardır. Güçlenmeye başladıktan sonra Güney Türkmenistan’ı, Güney ve Güneybatı Kazakistan’ı ve Kuzey İran’ın bir kısmını kendilerine tâbi ettiler. Turanlılar Güney Türkmenistan’da medeniyet değerlerini geliştirdikleri merkezler (Änev, Altındepe, Marguş) kurdular.

Turanlıların Türkmenlerin kadim ataları olarak kabul edilmesinin tek sebebi “Tur” kelimesinin “Türkmen” kelimesinde bulunması değildir. Turların hayatındaki gelenek ve göreneklerin özü Ortaçağ Türkmenlerinin geleneklerinde korunmuştur. Hatta, Doğu Türkmenistan’da bulunan Änev, Altındepe ve Marguş dönemlerine ait çömlek nakışları da günümüzdeki Türkmen halılarının nakışlarından farklı değildir. Askerî alanda atlı orduyu dünyada ilk olarak Turanlılar kullanmaya başlamışlardır; bunlar, bütün dünyada Ahal-Teke atları diye meşhur olan atlardan oluşturulmuştur.

Orta Asya’da M.Ö. II. bin yılın sonunda kuraklık olması, nüfusun artması ve buna bağlı olarak iç karışıklıkların çoğalması Güney Türkmenistan’da Turan devletinin gücünün azalmasına sebep olmuştur. Turanlıların bazı boyları Türkmenistan’ın bozkır bölgelerine ve oradan da daha kuzeye giderek hayvancılığı benimsemeye başladılar. Turanlıların Orta Asya, Sibirya, Doğu Avrupa, Hindistan ve Küçük Asya’ya doğru hareket ettikleri bilinmektedir.

Türkmenistan’da Turanlılar M.Ö. I. bin yılın ortalarında “Massagetler” adı ile meşhurdur ve “Massagetler Turanı” terimi de bununla alakalıdır. Massagetlerin gelenek ve görenekleri Oğuz-Türkmenlerinkinden farklı değildir. Türkmenlerin ortaya çı

kışı ile ilgilenen araştırıcılar, Turanlı Massagetlerin Oğuz-Türkmen milletini oluşturduklarından şüphe etmemektedirler.

Eski tarihî kaynaklar Massagetlerin Harezmliler, Horasanlılar, Toharlar-Dahlar, Augaslar vb. boylarının bulunduğunu göstermektedir. İlmî araştırmacıların çoğu Massagetlerdeki “Augas” adının “Oğuz” adı ile aynı olduğunu kabul etmektedirler. M.Ö. I. bin yılın başlarındaki kaynaklarda “Oğuz” adının çoktan beri bilindiğinden bahsedilmektedir. Eğer Augasların-Massagetlerin eski Turan ile ilişkili olduğu göz önüne alınırsa halkın kendisinin ortaya çıkışının da M.Ö. III-II. bin yıla (günümüzden 5-6 bin yıl önceki dönem) ait olması gerekir. Burada, “Türkmenlerin Soy Ağacı”nın yazarı Abulgazi’nin “Oğuz Han bundan 5 bin yıl önce yaşamıştır” diyerek bu durumu tasdiklemesini de hatırlamak gerekir. Türkmenistan Devlet Başkanı Büyük Saparmırat Türkmenbaşı’nın “Bundan 5 bin yıl önce milletimizin başı Oğuz Han Türkmen’den Türkmen halkı doğuda Hindistan, batıda Akdeniz arasında oluşan dünya medeniyetine çeşitli yönlerden katkılarda bulundu”¹ biçiminde sonuç çıkarması sağlam ilmî esaslara dayanmaktadır.

Sakalar ya da İskitler diye de adlandırılan Oğuz-Türkmen boylarının ataları M.Ö. 7. asırda eski dünyayı titretip Doğu Avrupa ve Kafkasya’ya sokulup girdiler.

Güney Türkmenistan toprakları otonomi hakkını kazanmadan, M.Ö. 7. asırda Ahemeniler İranı’ndaki birliğe dahil olmuştur. Ama Oğuzlar sürekli isyanlar çıkartmışlardır. M.Ö. 4. asırda Makedonyalı İskender, Güney Türkmenistan’ı Makedonya İmparatorluğu’na katmıştır. Batı, Kuzeybatı ve Kuzey Türkmenistan özgür kaldığı için Oğuz-Türkmenlerin kuvvetli bir dayanağı vardı. Burada Ahemenilerin iki kralı II. Kuruş ve I. Dariy darmadağın edilmiştir, İskender de birkaç bin askerini kaybetmiş ve buraya girememiştir. Turanlı Oğuzların bir parçası olan Massagetlerin özgürlük hareketi de gerçekten burada başlamıştır. 245 yılında Massagetlerin Dah boyu, Parn boyunun liderinin önderliğinde Hazar Denizi kenarındaki bozkırlardan Güney Türkmenistan’a doğru hareket etmişler ve kendilerinin eski topraklarını yabancıların zulmünden kurtarmışlardır. Bunun sonucunda kuvvetli Pers İmparatorluğu kurulmuştur. Onun bünyesine Köpetdag eteği bölgesinin tamamı dahil olmuştur. Pers imparatorlarının idare merkezi (başkenti) Aşkabat yakınlarındaki Köne-Nusay olmuştur.

M.Ö. II-I. asırlarda dünyanın en büyük devleti olan Pers İmparatorluğu’nun Türkmenlerin ataları tarafından kurulmuş olduğuna hiç şüphe yoktur. Perslerin atları ve halıları Ahal-Teke atlarından ve Türkmen halılarından başka bir şey değildir. Bundan başka, Perslerin askerî usûlleri ve giyimleri gerçekte Oğuz-Türkmenlerinkinden farklı değildir. “Roma İmparatorluğu’nun Krassın komutasında dünyayı sarsan ordularının bizim atalarımız olan Persler tarafından bozguna uğratıldığını bildiğim için halkımın büyük tarihinin varlığına… inanıyorum”² diye Türkmenistan’ın Devlet Başkanı Saparmırat Türkmenbaşı gururla söyledi.

Massaget-Turan boylarının bazıları Güney Türkmenistan’a gelip, Pers Devleti’nin çekirdeğinin oluştuğu yerde, onların başka bir kısmı Grek-Baktriya Krallığı’nın sınırlarına doğru hareket edip, orada Grek Krallığı’nı yıktılar. Onlar Büyük Kuşanlar adı ile meşhur olan devleti kurdular. Kuşan milletinin başı olan bey, “Büyük” (Yabgu) unvanını taşımıştır. Oğuz hükümdarlarının da gerçekten böyle unvanları olmuştur.

Türkmenistan’ın birçok şehrinin ve köyünün İpek Yolu istikametinde yerleştiğini belirtmek lazımdır. Bu yol eski dönemlerde ve Ortaçağ’da Akdeniz kıyısındaki ülkeleri Doğu ile birleştirmiştir. İpek Yolu içinden geçtiği devletlerin ekonomik ve kültürel ilişkilerini sağlamlaştırmakta önemli bir vasıta olmuştur.

Türkmenlerin ataları, sonra da Oğuz-Türkmenler;, hepsini dikkate aldığımızda, 70’ten fazla devlet kurmuşlardır; burada onların hepsini anlatmaya imkan yoktur; bunun için de, onların dünya tarihinde iz bırakmış olan çok büyükleri üzerinde durmak maksada uygun olur.

Turan ve Pers Devletlerinden sonra 962 yılında Güney Türkmenistan bölgesinde ve Afganistan’da Merkezi Gazne şehri olan Türkmen devleti kuruluyor. İlk başta bu küçük bir beyliktir. Ama Oğuz-Türkmenlerin Kayı boyundan olan Sebüktegin, sonra da onun oğlu Mahmut’un hükümdarlık ettiği devirde Gaznelilerin beyliği çok büyük bir imparatorluğa dönüşüyor. Mahmut, İslâm dinini Hindistan’a yayıp, bu ülkeye 17 kez sefer ederek dünyada ilk olarak “sultan” unvanını alıyor. Mahmut’un kurduğu imparatorluk, oğlu Mesud’un hükümdarlık ettiği devirde batı vilayetlerini kaybediyor. Ama askerî başarısızlıklar bir yana Gazneliler Devleti 12. asrın sonlarına kadar yaşamıştır. Bununla aynı zamanda 11. asrın ortalarında merkezi Merv olan Türkmen-Selçuk Devleti tarih sahnesine çıkıyor.

Bizim saygıdeğer devlet başkanımız Büyük Saparmırat Türkmenbaşı’nın belirttiği gibi “9-12. asırlar Türkmen devletinin büyüyüp geliştiği devirdir. Türkmenler-Oğuzlar Horasan’ı ele geçirdikten sonra Tuğrul Bey ile Çağrı Bey ülkeyi idare etmişlerdir… Birinci bin yılın başında Türkmenler böylece Hazar’ın güneyini, Kafkasya’yı, Anadolu’nun bir kısmını, Abadan’ı, Azerbaycan’ı ve Doğu Anadolu’yu ele geçirmişler ve buralar

da hüküm sürmüşlerdir. Türkmenlerin egemenliği ve saygınlığı, gör, ne kadar uzaklara yayılmıştır”.³

Selçuklu İmparatorluğu’nun egemenliği böylesine geniş yerlere yayılmıştır. Bu neslin adı, Türkmenlerin Kınık boyundan olan liderleri Dokak oğlu Selçuk’un adından gelmektedir. O, kendi boyu ile Büyük Oğuz (Yabgu) Devleti’nde yaşamıştır ve ordu komutanı olmuştur, bu durumu onun “subaşı” unvanı da ortaya koymaktadır. Büyük Oğuzların ya da Sirderyalı Oğuzların devleti 8. asrın sonlarında Sirderya’nın aşağı kısmında kurulmuş ve 200 yıl yaşamıştır.

Boylar arası çatışmalar sonucunda Selçuk Maveraünehir’e göçmüştür, o, başka boyları da peşine takmıştır. 11. asrın başlarında Selçuk’un torunları Tuğrul Bey ve Çağrı Bey kardeşler Horasan’ın merkezi Merv’de ortaya çıkıyorlar ve Gazneliler ile mücadeleye girişiyorlar. 1040 yılında Merv yakınlarında Dandanakan eteğinde yapılan savaşta Selçuklular, Gazneli Mahmut’tan üstün çıkarlar ve böylece en büyük Türkmen imparatorluklarından biri kurulur.

Selçuklu Türkmenlerinin tarihi Asya’nın tarihinde geniş bir yer tutmaktadır. İngiliz müsteşriki S. Len-Pul’un belirttiği gibi Selçuklu Türkmenleri “… İran’ı, Mezopotamya’yı, Suriye’yi, Anadolu’yu… kapladılar, neticede onlar Afganistan’ın batı sınırlarından başlayıp, Akdeniz’e kadar bütün Müslüman Asya’yı tek bir hükümdarın hakimiyeti altında birleştirdiler. Onlar Müslümanların sönüp gitmekte olan savaşçılık tutkusunu canlandırdılar, yeniden güçlenmeye başlayan Bizans’ı tekrar zayıflattılar ve dindar Müslüman askerleri eğitip yetiştirdiler, Haçlılar kendilerinin sürekli yenilgiye uğramalarını her şeyden çok bunlarda görmelidirler”.

Selçuklu Türkmenlerinin İmparatorluğu ya da Büyük Selçuklu Türkmenlerinin İmparatorluğu 12. asrın sonuna kadar yaşadı, sonra ise dört büyük devlete (Suriye Selçuklu Devleti, Kirman Selçuklu Devleti, Rum ya da Anadolu Selçuklu Devleti, Irak Selçuklu Devleti) ayrıldı, bu şekilde onlarca irili ufaklı devletlere, beyliklere ve atabeyliklere bölündü. Türkmenler çok büyük dalgalar halinde batıya, Anadolu’ya göçüp gittiler, buralarda kendilerine ait ve bağımsız onlarca devlet ve beylik kurdular. Kafkas halklarının hayatında önemli yer tutan Türkmen devletlerinin iki tanesini burada kısaca hatırlamak gerekmektedir. Bunlar Ermenistan’da kurulan Türkmen Karakoyunlu Devleti ve Azerbaycan’da kurulan Türkmen Akkoyunlu Devleti’dir. Bunlar 14. asrın ikinci yarısında aynı vakitte kurulmuşlardır.

Türkmenistan topraklarında ise Büyük Selçuklu İmparatorluğu dağıldıktan sonra iki devlet: Türkmen-Yazırlar devleti (Yazıryurt) ve Köneürgenç Türkmenlerinin devleti kuruldu, son anılan devletin başkenti Gürgenç şehri idi. Yazıryurt, Türkmenistan sınırlarında yerleşmiş, Güneybatı Türkmenistan’ı ve Güney Türkmenistan’ın bir kısmını ele geçirmiştir, başkenti Şährislam idi. Köneürgençli Türkmenlerin devleti Orta ve Ön Asya’da en büyük imparatorluk olmuştur. Bu devletlerin ikisi de 13. asrın başlarında Moğolların saldırısı sonucunda dağılmıştır.

Türkmenler Moğolların istilasından sonra uzun süre kendilerine gelemediler. Birçok boy batıya göçtü. 14.-16. asırlarda Türkmenistan’ın batısında ve kuzeybatısında Salırların önderliğinde Türkmen boyları devlet kurmuştur. Kalan yerler ise Cengizliler tarafından idare edilen devlete dahil olmuştur.

Ama, bunun yerine Küçük Asya’da bundan sonra yeni devletin yıldızı parlıyordu, onun başında bu devleti 600 yıldan fazla idare eden bir sülale bulunuyordu. Mervli Ertuğrul Gazi’nin oğlu Osman Gazi Türkmen tarafından kurulan bu devlet 13. asrın sonunda ortaya çıkmıştı. Bu gerçekten de çok büyük bir imparatorluktu, güçlü dönemlerinde Kafkasya, İran’ın bir kısmı, Irak, Suriye, Filistin, Anadolu, Kuzey Afrika ve Avrupa’nın bir kısmına hâkim olmuştu.

Aynı şekilde Mısır ve Suriye’de de Memlûk Devleti’nin varlığını biliyoruz. Memlûkler askerliği meslek olarak yapan Türkmenler ve Kıpçaklar olup, bunlar Mısır’da 12. asrın sonlarında Eyyubîler Devri’nde ortaya çıkmışlardır. 13. asrın başlarında Mısır’da Türkmen boyları oldukça çoğalmıştır, bunların arasında bizim ülkemizin kuzeyinden giden Türkmenler de vardır, bunlar Eyyubîleri iktidardan uzaklaştırıp Memlûk Devleti’ni kurmuşlardır. Bu devletin ilk sultanı Muizeddin Aybek Et-Türkmen olmuştur. Memlûk sultanlarının en meşhurlarından biri olan Zahir Rükneddin Baybars, Moğolların ve Haçlıların ordularını darmadağın etmiştir. 16. asırda Osmanlılar Memlûk sultanlığının bağımsızlığını aldılar, fakat bu devlet tâ 19. asırda Mısır’ın Napolyon Bonapart tarafından alınmasına kadar yarı özerk olarak idare edildi.