Sovyet Sonrası Orta Asya

Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi, cilt: 1 (Almatı: Ğılım, 1974), s. 203-204; Hasan Oraltay, Alaş: Türkistan Türklerinin Milli İstiklal Parolası (İstanbul: Büyük Türkeli Yayınları, 1973).

2 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Kazak”, Kazak, sayı: 8 (1913). Bu makalede 1908 valilik kayıtlarına göre Kazak nüfusunun bölgelere göre dağılımı şu şekilde verilmektedir: Semey eyaleti-655.971; Akmola eyaleti-484.456; Torğay eyaleti-422.401; Oral eyaleti-466.000; Hazarötesi eyaleti-71.367; Sir Derya eyaleti-888.000; Cetisu eyaleti-844.000; Fergana eyaleti-374.981; Semerkand eyaleti-79.083; Astrahan gunberniyası-213.000; Toplam-4. 499.664 kişi.

3 A. Pirmanov ve A. Kapaeva, Kazak İntelligentsiyası (Ulttık intelligentsiyanın kalıptasu tarihınan) (Almatı: Atamura, 1997), s. 10; Kadirjan Ebuev, Kazakstan Tarihının ‘Aktandak’ Betterinen (Almatı: Kazakstan, 1994), s. 110.

4 Isabelle Kreindler, “Ibrahim Altynsarin, Nikolai Il’minskii and the Kazakh National Awekening”, Central Asian Survey, cilt: 2, sayı: 3 (Kasım 19983), s. 102.

5 M. D. (Miryakub Dulatov), “Kay Cerde Kalay”, Kazak, sayı: 28 (1913).

6 Mambet Koygeldiev, Alaş Kozğalısı (Almatı: Sanat, 1995), s. 109-123.

7 Dankward A. Rustow ve Robert E. Ward, “Introduction”, Robert E. Ward ve D. A. Rustow, Political Modernization in Japan and Turkey (Princeton: Princeton University, 1964), s. 8-9.

8 Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi (İstanbul: İletişim Yayınları, 1993), s. 50-55.

9 Adeeb Khalid, “Printing, Publishing and Reform in Tsarist Central Asia”, International Journal of Middle East Studies, sayı: 26 (1994), s. 195.

10 Rusya Türklerinin yayınladığı gazete ve dergiler hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Alexandre Beningsen ve Chantal Lemercier-Quelquajay, La Presse et le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie avant 1920 (Paris: Mouton & Co., 1964); İsmail Remiev, Vakitli Tatar Matbuatı (Albüm) 1905-1925 (Kazan: Gajur, 1926); Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1985), s. 174-183; Reşid Rahmeti Arat, “Matbuat: Kazan Türkleri. ”, İslam Ansiklopedisi, cilt: 7, s. 380-393; Chantal Quelquejay, “Djarida: iv-Muslim Press of Russia and the Soviet Union”, Encyclopedia of Islam, cilt: 2, s. 476-477.

11 Edward Allworth, Central Asian Publishing and the Rise Nationalism (New York: The New York Public Library, 1965).

12 Ö. Abdimenov, Kazak Gazeti (Almatı: Kazakstan, 1993), s. 35.

13 (Ahmet Baytursınov), “Kurmetti Okuşılar”, Kazak, sayı: 1 (1913).

14 A.g.m.

15 Mustafa Orazaev (1891-1970): Devrin etkili kişilerinden Ahmet İşan Orazaev’in oğlu. Önce Buhara’da medreseye gitti. Daha sonra Ufa şehrindeki ünlü Medrese-i Aliye’de meşhur Kazak şairi Mağcan Jumabayev’le birlikte okudu. Kazak gazetesinin çıkarılması işinde birinci derecede rol oynadı. Ayrıca gazetede birkaç makalesi yayınlandı. Alihan Bökeyhanov’un Duma vekili seçilmesini destekledi.

16 Üşköltay Subhanberdina ve diğerleri (haz.), Kazak Gazeti, s. 446.

17 M. D. (Miryakub Dulatov), “Kay Cerde Kalay”, Kazak, sayı: 28 (1913).

18 (Ahmet Baytursınov), “Kurmetti Okuşılar”.

19 Thomas G. Winner, Oral Art and Literature of the Kazakhs of Russian Central Asia (Durham: Duke University, 1958), s. 122-123.

20 David Miller, “Politics”, David Miller (der.), The Blackwell Encyclopaedia of Political Thought (Oxford: Basil Blackwell, 1987), s. 390.

21 “Sayasat Küyi”, Kazak, sayı: 213 (1917).

22 Yeni takvime göre 12 Mart. Rusya’da 31 Ocak 1918’den itibaren Jülyen takvimi terk edilip diğer Batı ülkelerinin kullandığı Gregoryen takvimi kullanılmaya başlandı.

23 Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998), s. 72.

24 Alihan, Mustafa, Miryakub, “Alaş Ulına”, Kazak, sayı: 225 (1917).

25 “Tendik”, Kazak, sayı: 224 (1917).

26 Muhammedcan Tınışbayev’in Türkistan Komitesi’ne Bökeyhanov ve Sadri Maksudi ile beraber atanması ve Kostanay ilçesi komiserliğine de Ahmet Birimcanov’un getirilmesi hükümetin bu uygulamasına örnek olarak verilebilir.

27 “Jana Ökimettin Jıyılıstar Hem Soyuzdar Turalı Kavlısı”, Kazak, sayı: 228 (1917).

28 Kazak baskarması, “Siyez Casav”, Kazak, sayı: 221 (1917).

29 Cihanşa Seydalin, Aykap’ın 1913 yılının 13, 14 ve 15. sayılarında konuyla ilgili bir dizi makale yayınlar.

30 (Ahmet Baytursınov), “Bas Kosuv Turasında”, Kazak, sayı: 18 (1913).

31 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Bas Kosuv Turasında”, Kazak, sayı: 21 (1913).

32 Alihan Bökeyhan, “Aşık Hat Cihanşa Elmuhammedulı Seydalinge”, Kazak, sayı: 24 (1913).

33 A.g.m. Bökeyhanov burada kendisinin Bökey Han’ın soyundan gelmesine bir gönderme yapmaktadır.

34 “Bas Kosuvğa Ruhsat Berilmedi”, Kazak, sayı: 35 (1913).

35 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 226 (1917).

36 KaDet: Konstitutsionalnıy Demokratı kelimelerinin baş harfleri olan K ve D harflerinin Rusça okunuşu. Rusya’da 20. yüzyıl başındaki siyasi partiler ve Kadet partisi hakkında daha geniş bilgi için bkz.; İ. V. Vladilasevlef (çev. Midhat Rifatof), Rusya’daki Siyasi Fırkalar ve Onların Proğrammaları (Kırım-Akmescid: Kırım Ocağı Matbaası, 1917).

37 Bökeyhanov’un bu girişimi kimi araştırmacılar tarafından Kadet partisinin Kazak şubesini açma çalışması olarak yorumlanmıştır. Ancak araştırmacıların büyük kısmı (Nurpeyisov ve Koygeldiev gibi), Bökeyhanov’un bu girişiminin aslında bir milli Kazak partisi kurma harekatı olduğu görüşündedir.

38 Kenes Nurpeyisov, Alaş hem Alaşorda (Almatı: Atatek, 1995), s. 44-45.

39 Bu kurultay ile ilgili daha geniş bilgi için bkz.; İhsan Ilgar, Rusya’da Birinci Müslüman Kongresi (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990); Shafiga Daulet, “The First All Muslim Congress of Russia Moscow, 1-11 May 1917”, Central Asian Survey, cilt: 8, No: 1 (1989), s. 21-47.

40 Cumaali Tileulin, “Calpı Müslüman Siyezi”, Kazak, sayı: 232 (1917).

41 Şura-i İslam’ı oluşturan 30 üyenin 10’u Tatar, 7’si Türkistanlı, 5’i Kazakistan’dan, 2’si Kırım’dan diğerleri Kafkasya ve Litvanya’dandı.

42 Ahmed Baytursunulı, Alihan Bökeyhanov, Canuzak Canibekov, Miryakub Dulatov, Seyitazim Kadirbayev, Eldes Ömerov, İmam Alimbekov, Nisanali Begimetov, “Şura-i İslam”, Kazak, sayı: 233 (1917).

43 Makalede yer alan bir notta Alibov, “birinci maddede belirtilen kurultayın Taşkent’te olması görüşü dışındakileri kabul ediyorum” şeklinde bir çekince getirir.

44 Kölbay Toğısov ve diğerleri, “Calpı Kazak Siyezin Kuru Turalı”, Kazak, sayı: 232 (1917).

45 “Calpı Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 233 (1917).

46 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 238 (1917).

47 “Tağı Calpı Kazak Siyezi”, Kazak, sayı: 234 (1917).

48 Rusya Türkleri arasında özerklik fikrini bir eser yoluyla etraflı bir biçimde ilk olarak işleyen kişi Abdurreşid İbrahimov’tur. Aftonomiya ya ki İdare-i Muhtariye adlı eserinde konuyu gayet açık bir biçimde işlemiştir. Bu kitap daha sonra özerklik kurmaya çalışan Rusya Türkleri için bir rehber olmuştur. Bkz.; Abdürreşid İbrahimof, Aftonomiya ya ki İdare-i Muhtariye (St. Petersburg: Abdürreşid bin Ömer İbrahimof Elektrik Basmahanesi, ?); Nadir Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, s. 61-63.

49 “Calpı Kazak Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 238 (1917).

50 Alaş adı ve anlamı hakkında daha geniş bilgi için bkz.; Hasan Oraltay, Alaş Türkistan.

51 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 244 (1917).

52 Kazak gazetesinin 243. sayısının tarihi 14 Eylül olduğu halde, 244. sayısı 5 Ekim tarihlidir. Yani normalde haftada bir çıkan Kazak gazetesi iki haftalık bir gecikmeye uğramıştır.

53 Bu listeler “Alaş Partiyası Atınan Uçreditelnoye Sobraniyeğa Atalğan Deputattar” başlığıyla Kazak gazetesinin 245, 246, 247, 248 ve 249. sayılarında yayınlanmıştır.

54 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 250 (1917).

55 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Nadir Devlet, “İdil-Ural’da Bağımsızlık Hareketi-Millet Meclisi 1917-1918”, XI. Türk Tarih Kongresi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994), s. 2249-2256.

56 Kozakların 1917-1921 yılları arasındaki siyasi faaliyetleri için bkz.; V. G. Glazkov, “1917-1921 Yıllarında Kazak Devletinin Yeniden İhyası”, Dergi, sayı: 2 (Nisan-Haziran 1955), s. 109-120.

57 Kır Balası (Alihan Bökeyhanov), “Calpı Sibir Siyezi”, Kazak, sayı: 251 (1917).

58 Sultan Mahmud, “Alihannın Semeyge Kelui”, Sarı Arka, sayı: 20 (1917).

59 Sultan Mahmud, “Alihannın Semeyge Kelui”, Sarı Arka, sayı: 18 (1917).

60 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 253 (1917).

61 Koygeldiev, Alaş Kozğalısı, s. 306.

62 Mambet Koygeldiev ve Talas Omarbekov, Tarih Tağlımı ne Deydi? (Almatı: Ana Tili, 1993), s. 47-49.

63 Komite üyeleri arasında A. Seyitov, M. Cumabekov, M. Samatov, A. Turlıbayev, E. İtbayev, D. Adilov, K. Kemengerov, C. Tileulin, B. Aybasov, H. Kocamberdiev, K. Kekenov sayılabilir. Bkz.; “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 255 (1917).

64 Türkiye’deki siyasi partilerde bulunan MKYK (Merkez Karar ve Yönetim Kurulu) benzeri bir kurum Alaş Partisinde yoktu.

65 “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 253 (1917).

66 A.g.m.

67 Alihan Bökeyhanov, Ahmet Baytursınov, Miryakub Dulatov, Eldes Ömerov, Esenali Turmuhammedov, Abdülhamid Cündibayev, Azimbek Birimcanov, “Alaş Partiyasının Programmasının Cobası”, Kazak, sayı: 251 (1917).

68 A.g.m.

69 “Uçitelder hem Muallimder Soyuzu İhtiyat”, Kazak, sayı: 232 (1917).

70 “Birlik Tuvı Seriktiği”, Kazak, sayı: 232 (1917).

71 “Birlik Tuvı”, Kazak, sayı: 236 (1917).

72 “El Korğau”, Kazak, sayı: 252 (1917).

73 A.g.m.

74 Bu konu hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz.; Volodimir Mursky, Ukrayna ve İstiklal Mücahedeleri (İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1930).

75 Koygeldiev, Alaş Kozğalısı, s. 327-328.

76 Alihan Bökeyhanov, “Calpı Sibir Siyezi”, Kazak, sayı: 251 (1917).

77 Hokand özerkliği hakkında bkz.; Mustafa Çokay, 1917 Yılı Hatıra Parçaları (Ankara: Yaş Türkistan Neşriyatı, 1988) ve Abdullah Receb Baysun, Türkistan Milli Hareketleri (İstanbul: Alaeddin Klişe ve Matbaası, 1945). Ayrıca Alaş Orda ile Hokand özerkliği arasındaki ilişkiler için bkz.; Baymirza Hayit, Die Nationalen Regierungen von Kokand (Choqand) und der Alasch Orda, basılmamış doktora tezi (München, 1950).

78 Kurul üyeleri Alihan Bökeyhanov, Ahmet Baytursınov, Miryakub Dulatov, Sağındık Doscanov ve Eldes Ömerov idi. Daha sonra bu kişilere Ahmet Birimcanov, C. Canibekov, F. Alimbekov, K. Arğınbayev, A. Cündibayev ve A. Birimcanov da katıldı. Bkz.; “Alaş Partiyası”, Kazak, sayı: 250 (1917).

79 “Alaş Ulı Kazak pen Ardaqtı Kırğız Ağayınğa!”, Kazak, sayı: 250 (1917).

80 “Calpı Kazak-Kırğız Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 256 (1917).

81 Hanın otağının olduğu yer anlamına gelen orda (ordu) kelimesinin kullanımı Kazak siyasi tarihinin çıkış merkezlerinden birini teşkil eden Altınordu ve Akordu devletlerine kadar uzanır. Kazaklar da yeni kurdukları bu devlete eski geleneklerden ilham alarak orda ekini getirmişlerdir.

82 “Calpı Kazak-Kırğız Siyezinin Kaulısı”, Kazak, sayı: 256 (1917).

83 “Tilşilerden: Irğız”, Kazak, sayı: 259 (1917).

84 Zeki Velidi Togan, Hatıralar (İstanbul: Tan Matbaası, 1969), s. 189.

85 Ataman: Kozak liderlerinin unvanı.

86 “Orenburg Haberleri”, Kazak, sayı: 261 (1918).

87 C. C. “Attan Alaş Azamatı!”, Kazak, sayı: 262 (1918).

88 “Alaş Orda Ükimetinin İske Kiriskeni Turalı Kelgen Telegram”, Kazak, sayı: 262 (1918).

89 Miryakub Dulatulı, “Torğay Oblısının Kazağınan Militsiya Alu Tertibi”, Kazak, sayı: 263, 264, 265 (1918).

90 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Casasın Alaş Aftonomiyası! Körkeysin Alaş! Kaytsek Curt Bolamız”, Kazak, sayı: 264 (1918).

91 Madiyar (Miryakub Dulatov), “Alaş Orda”, Kazak, sayı: 265 (1918).

92 Abdimenov, a.g.e., s. 43.