Sovyet Sonrası Orta Asya

XX. Yüzyılda Tataristan ve Orta Asya'da Tasavvufî Hareketler / Prof. Dr. Thierry Zarcone [s.47-54]

Bilimsel Araştırmalar Milli Merkezi (CNRS) / Fransa

1. 20. Yüzyılın Başında Tasavvuf ve Mutasavvıflık zinciri

Yirminci yüzyılın başlarında, Orta Asya Rusların yönetiminde olmasına rağmen, Tasavvuf hankah (tekke) vakıfları1 sayesinde çok etkili ve ekonomik yönden güçlüydü. Bunun birinci nedeni Mutasavvıflık zinciri ve ikincisi de evliyalara bağlılık (türbe kültü) ve İslamlaştırılmış Şamanizm gibi yaygın çeşitli akımlar ve kültlerdi. Tasavvufun hem seçkin hem de avam tezahüratı bulunmaktadır. Seçkin kesim tamamıyla, modern Orta Asya’da genellikle şehirlerde ve tanınmış ve tarihi mutasavvıflık zincirinden/kardeşliğinden (tarikat) gelen eğitimli şeyhler tarafından icra edilir. Bu şeyhler genellikle gizli medreselerde hocalık yapmaktadırlar. Avam tasavvufu, eğitimsiz şeyhler ve din adamları tarafından yönetilmektedir, çoğunlukla kırsal kesimde yaygındır. Avam tasavvufu, bir evliyanın türbesi ve burada yapılan ayinlerden sorumlu olan eğitimsiz fakat geldikleri soy itibarıyla karizmatik şeyhlerin idaresi altındaysa “İşanizm” (işanlık) olarak da isimlendirilir. İşanizm, seçkin ve avam tasavvufu arasında yer alır, fakat seçkin tasavvufuna daha yakındır çünkü mutasavvıf soyunun bir devamıdır (seçkin tasavvuf’un temsilcilerine de İşan denildiği göz önünde bulundurulmalıdır). Çoğunlukla şehirlerin dışında yer almakla beraber, İşanizm kırsal kesimden göçlerin yoğunluğu nedeniyle artık şehir toplumuna da girmiştir. Seçkin ve avam tasavvufu, yeni yandaşlar kazanmak için değişik yöntemler kullanmaktadır. Seçkin tasavvufuna insanlar gönüllü katılabilirken, İşanizmde müritlik genellikle miras yoluyla geçmektedir, çünkü müridin babası ve dedesi de İşanlığı dedeleri ve babaları yoluyla edinmişlerdir.

20. yüzyılın başında, Orta Asya’daki temel tarikat Nakşibendiye-Müceddidiyedir. Bu Hindistan’dan XVII. yüzyıl başında gelmiştir. Nakşibendiliğin iki kolu bulunmaktadır, Hafiyye ve Cehriyye, ilki sessiz veya gizli zikir (zikr-i hafî) uygularken, ikincisi sesli zikir (zikr-i cehrî) ve vecd halinde dans uygularlar.2 Nakşibendilik, Buhara, Semerkant, Hive, Taşkent ve Hokant gibi Orta Asya’nın önemli birçok şehrinde yaygındır. Bu şehirlerde izlerini bırakan ve Nakşibendi mutasavvıflık zincirinden bugüne gelen saygın üstadlar Halife Niyâzkulu (ö. 1820), Muhammed Hüseyin (m. 1833-34), Miyân Fazıl Ahmed ya da Sahibzâde (ö. 1855)’dır. XIX. yüzyıldaki diğer saygın Nakşibendi temsilcileri aslen Hint kökenliydiler ve Hokant’ta yerleşmiş olan ve aslında Peşaver’den gelen Miyân Mutasavvıf ailesine dayanmaktaydı.3 Fergana’daki en nüfuzlu şeyh, ‘Abdülazîz Hace Meczub Namanganî’ydi, (ö. 1856) hankahlarda mistik şiirleri okunan Muhammed Hüseyin’in müridiydi. Günümüzde halen Nakşibendîler bu şiire çok değer verirler. Meczub Namanganî’in en son temsilcisi Hokantlı mutasavvıf şair Ziyaeddin Hazinî’ydi (m. 1923), ki Namanganî ailesinin Nakşibendî mirası 1943 yılına kadar devam etmiştir.4

XVII. yüzyılda, Orta Asya’daki Kalender hareketinin merkezi Semerkant’tı ve bu hareket Şeyh Safa tarafından teşkilatlandırılmıştı. XX. yüzyıl başlarında Hive ve Taşkent’teki Kalenderhaneler, Semerkant merkezine bağlıydılar ve bu da Safa’nın soyundan gelen kişilerce yönetiliyordu. 1945 yılında bir Sovyet araştırmacının SSCB’nden önce Taşkent tekkesinin üyeleri olan Kalenderilerle yaptığı mülakatlardan XX. yüzyıl başında bu tarikatın işleyişi hakkında bilgi edinebiliriz. Bekar olan ve dilencilik yapan Kalenderi dervişleri eski geleneklere göre yaşıyorlardı.5 Seçkin ve avam İslam inancı arasında yer alan, başka bir tarikat, Yâzdahum tarikatıdır ve merkezi Buhara’dır. Bu isim, hicri, kameri takvime göre dördüncü ayın (rebülsani) on birinde (Farsça yâzdahum) kutlanan ve Kadiri tarikatına ismini veren ‘Abdülkâdir Geylânî’nin ölüm yıldönümü törenlerinden gelmektedir. Yâzdahum tarikatı, Hintli Çistiye-Nizâmiyye tarikatından doğmuştur ki bu da XIX. yüzyıl başında Orta Asya’ya yayılmadan önce Kadiri tarikatından etkilenmiştir. Buhara’da, Yâzdahum tarikatı popüler İslam olup, kadın ve erkeklere açıktı. Diğer taraftan, mesela Taşkent ve Namangan’da, Çistiye-Nizâmiyye Nakşibendiyye-Cehriyye ile XIX. yüzyıl sonunda birleşmiştir.6

Taşkent’teki hankahlar ile ilgili olarak 1899’da bir Rus araştırmacının yaptığı çalışma, 50’den fazla Mutasavvıf tekkesi, şeyhleri (öz geçmişleri, vs,) ve ritüelleri hakkında değerli bilgiler sunmaktadır. Yazar tarafından bahsedilen tarikat, Nakşibendi Cehri ve Hafi ile Kadiriye ve Sühreverdiye’dir. Aslında, bu son iki tarikat Ahmet Sehrendi’den beri Nakşibendiliğin içerisinde toplanmıştır. Sehrendi’nin kurucusu olduğu Müceddiyye de bu dört tarikat içinde başlamıştır. Her Nakşibendi-Müceddidî de mevcut bu dört tarikata üyedir. Ayrıca Rus araştırmacının yaptığı çalışmada, Sultaniye tarikatından da bahsedilmektedir. Sultaniye kesinlikle Yeseviyye’nin eş anlamlısıdır, çünkü Ahmed Yesevi Hazret Sultan adıyla meşhurdur.7

İşanizm, evliyalara veya türbeye bağlılıktan gücünü alan bir anlamda ruhsal aristokrasiye sahip mutasavvıf ailelerinin yaşadığı kırsal alanlarda yaygınlaşmıştı.8 Bazı ailelerin secere ve silsileleri, Nakşibendi veya Yesevi kökenlerini ortaya koyuyordu. Avam tasavvufunda başka akımlar da bulunuyordu. Falcılar ve şifa vericilerin (parikhan, folbin, ramal, vs.)9 içerisinde yer aldığı İslamlaşan Şamanizm (bakşilik, emşhi) gibi. Davud Peygamber, Ahmet Yesevi, ‘Abdülhâlik Gücduvanî ve Abdülkâdir Geylânî gibi bazı evliyalar, peygamberler veya Mutasavvıflara bağlı olan loncalardan bahsedilelebilir.10

Mutasavvıf silsilesiyle ilgili literatür, Mutasavvıf ritüelleri11 hakkındaki Rus etnologların çalışmaları ve Mutasavvıf şeyhler ile karşılaşan seyyahların seyahatnamelerini12 içermektedir. Ayrıca, Rus basınında ve Müslüman reformcu basında mutasavvıf tarikatlarla ilgili yazılara rastlanır. Bu yazılarda çoğunlukla tarikatlarla ilgili suçlama ve saldırılar yer almaktadır (örneğin Kalenderlere ve Fergana’daki İşan ayaklanmasına karşı). XIX. yüzyıl sonunda, bazı İşanlar ve binlerce taraftarı Rus idaresine karşı ayaklanmışlardır. Bunların en ünlü liderleri İşhan Madali ve Dukşi Ishan’dır.13

Volga ve Tatar bölgesinde, en yaygın olan tarikat Nakşibendi-Müceddidiyye’dir. XIX. yüzyılda, Tatar şeyhleri genellikle Buhara ve Kabil’deki mutasavvıfların öncülüğündeki medreselerde eğitim görmüşlerdir.14 O zamanlar Osmanlı’daki bir kolu, ünlü bir mutasavvıf ve reformcu olan ve Kazak steplerinin sınırında yer alan Troitsk’teki Resuliye Medresesini yöneten Şeyh Zeynullah (ö. 1917) tarafından İstanbul’dan Volga bölgesine kadar yayılmıştır.15 Zeynullah Buharalı bir şeyhin ve İstanbul’daki meşhur Ahmet Ziyâaddin Gümüşhanevî’nin (m. 1893) müridiydi. Medresesi sayesinde Türk hocasının öğretilerini Volga bölgesine ve hatta Güney Sibirya’ya kadar yaymıştır. Nakşibendiler, Osmanlı İmparatorluğu, Kafkaslar ve Orta Asya’dan gelen16 Nakşibendi şeyhlerine açık olan Astrakhan gibi bütün Tatar şehirlerine yerleşmişlerdi. XIX. yüzyıl ortalarında, Ebu Nasrülkursavî, Şahabeddin Mercani ve Rızâüddîn b. Fahreddin gibi Müslüman reformcuların (cedidlerin) çoğunluğu Nakşibendi’ydiler. Ahmet Serhendi’nin öğretisinin etkisiyle, yeni modern bir Müslüman toplumunun yaratılması için İslam’ın kendisini tüm yenilik ve batıl inançlardan arındırması gerektiğini savundular.17 Diğer taraftan, Zeynullah modernizm (cedidiyye) ve gelenekselciliğin (kadîmiyye) uyumlaştırılmasına çalışıyordu.

Tataristan’daki Müslüman reformcular ise tasavvufun yeni yorumlama biçimlerini geliştirdiler. “İyi tasavvuf” ve “kötü tasavvuf” olarak adlandırdıkları keskin bir ayrım yarattılar yani yüksek tasavvuf ve İşanizm/avam tasavvufu.

Bununla ilgili daha ayrıntılı bilgi ünlü reformcular Zeki Velidi Togan ve Musâ Carullâh Bigî’nin (ö. 1949) çalışmalarında yer alır. Bunlar seçkin tasavvuf’un iyi taraflarını överken, İşanizmi kuvvetli bir biçimde eleştirirler.18 Bu yorumlar, tasavvufu eleştiren sabık-molla Ecib Dumavi tarafından Sovyet İmparatorluğu’nun ilk yıllarında yazılan kitapta da yer almaktadır.

Yazar, eğitimsiz ve zararlı “kara İşan” ile eğitimli ve dürüst “ak İşan” arasında bir ayrım yapmaktadır.19 Bunun tersine, Orta Asya’da, reformcular Tarikatların pek etkisi altında kalmamış ve Orta Asya’daki reformcu hareketin öncülerinden olan Ahmet Dâniş (ö. 1897) gibi mutasavvıfların fikirlerine ilgi duymuşlardır.20 Başka bir reformcu olan, ‘Abdürra‘uf Fitrat (ö. 1938), Komünist rejimin ilk yıllarında, Ahmet Yesevi’nin ilk Sosyalist ve proleter şair olarak tanımlanması gerektiğini yazmıştır.21 Orta Asya’da, örneğin Tataristan’da, İşanizm muhalifleri çok sayıdaydı ve şüphesiz ki bunlar arasında en ilginç eleştiriler Özbek şair Hamza Hakimzade Niyazi (ö. 1929) tarafından yazılan şiirlerde bulunmaktadır.22

Tarikatlar birliği, aynı zamanda yüzyıllar boyunca Orta Asya’yı Osmanlı İmparatorluğu, Hindistan yarımadası ve Orta Doğu’ya bağlayan uluslararası hac ağının da merkezinde yer almaktaydı. Mutasavvıflar ayrıca Batı Türkistan’ı doğusuyla Keşmir ve Sibirya ile bağlayan daha küçük ağlar da kurmuşlardır. Orta Asyalı dervişler tarafından hac yolunda kurulan türbeler; Özbek tekkeleri, Hint tekkeleri ve Kalenderhâne olarak anılırlar. Bunlar, Yesevi ve Kalenderî uygulamalarını birleştiren Nakşibendilerin izinden gitmişlerdir.23

XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyılın başında tasavvuf kitaplarının taş baskılarının artması, İslam tasavvufunun öğretilmesinin yaygınlık kazanmasını sağlamıştır. Ahmet Serhendi’nin Mektûbât’ının en iyi nüshalarından biri 1910 yılında Taşkent’te basılmıştır. Bu kitap Arapçaya Tatar Murâd el-Kazanî el-Menzilevî tarafından çevrilmiş ve Mekke’de 1899-1900 yılında basılmıştır (bu çeviri günümüzde halen Orta Asya Nakşibendileri tarafından kullanılmaktadır). Konumuz açısından, bu kitabın basılmış hali el yazmasından daha önemlidir çünkü hali hazırdaki fikirlerin bir göstergesi olmuş ve hangi fikirlerin geniş olarak yayıldığı konusunda bilgi vermektedir. Mutasavvıf cemaatlerinde söylenen şiirlerden oluşan derlemeler, tekkelere giden eğitimsiz insan kitlelerinin ruhsal bilgi ve davranış biçimleri hakkında ender de olsa bilgi sağlamaktadırlar. Yaygın olarak şiirler daha etkili olmakla birlikte, Ahmet Yesevi’nin Hikmet’i Tatar medreselerinde bile öğretilmiştir. Hikmet, XIX. yüzyıl sonunda bütün Türk dünyasında basılmıştır: 1887’de Kazan’da, 1880’de Taşkent’de ve 1881’de İstanbul’da. Yesevi’nin yanı sıra, Orta Asya’da okutulan ve söylenen diğer ünlü şairler Sufî Allâhyâr, Şâh Meşreb et Meczub Namanganî idi ki bunların şiirleri taş baskı şeklinde de yayımlanmıştır.24

Evliyalara bağlılık, Orta Asya’da İslam’ın ana unsurlarından biridir ve tasavvuf ile olan bağı da iyi bilinmektedir. Bunun birinci nedeni, birçok evliyanın mutasavvıf olmasından ve ikinci nedeni de kutsal yerler, türbeler ve türbelerde gerçekleştirilen ritüellerinin İşanların kontrolünde yapılmalarından kaynaklanmaktadır. Sovyetler tarafından başlatılan din karşıtı kampanyalarından önce, önemli Orta Asya türbeleri, bazen yerel ve uluslararası fuarların düzenlendiği ibadet ile dini uygulamaların ayrıcalıklı merkezleriydi. En iyi bilinen türbeler, Bahâttin Nakşibendi (Buhara), Ahmet Yesevi (Hadrat/Türkistan), Taht-i Süleymân (Osh), Şâh-ı Merdândir. (Marghilan) Bunlara Orta Asya’dan ve komşu ülkelerden ziyaretçiler gelmektedir; Orta Asya’da her şehir ve köyde de daha küçük türbeler yer almaktadır.25 Semerkant, Hive veya Buhara gibi bazı şehirler de evliyaların çokluğu ile ünlüdürler. Meselâ, Buhara hakkında 1910 yılında ziyaretçiler için çok detaylı bir “rehber” hazırlanmıştır.26 Evliyalar bütün geleneksel ve reformcu Müslümanlar tarafından çoğunlukla anılırlar ve saygı görürler. Bununla beraber, türbelerden şefaat dilemek ulemalar ve reformcular tarafından İslam geleneklerine ters bulunduklarından kınanırlar. Örneğin, ünlü reformcu ‘Abdurra’ûf Fitrat kişiliğine çok saygı duymakla birlikte, 1911-12’de Bahattin Nakşibendi’de yapılan hac ayinlerini sert bir şekilde eleştirmiştir.27

2. SSCB’de Tasavvuf, Mutasavvıf Silsilesi ve Evliyalara Bağlılık

1898’de, İşanlar Fergana’da Ruslar karşısında ayaklandıklarında 1918 ve 1928’de Kızılordu’ya karşı yapılan ünlü Basmacı Hareketini destekleyen İşanlar vardı.28 Bunlardan birçoğu, Sovyetler tarafından idam edilmişler ve bazıları da Komünist Türkistan’a kaçmışlar, Doğu Türkistan’da da yerleşmişlerdir ve bunların soylarından gelenler ruhani zinciri sürdürmüşlerdir.29 Genel olarak mutasavvıflar komünistlere karşı olmakla beraber yeni rejimle uyumlu geçinmek isteyen bazı şeyhler de vardı. Bunun en güzel örneği Veysiyye hareketidir, ki Kazan’da (Tataristan) Bahâeddin Veysî (ö. 1884) tarafından Nakşibendiliğin bir kolu olarak tasavvufi fikirleri, popülerliği ve sosyal talepleri bir araya getirerek kurulmuştur. Daha sonra, 1900 yılında binlerce üyesi bulunan Veysiyye, kurucusunun oğlu olan, Inân Veysî (m. 1918) önderliğinde İslam ile devrimci sosyalizmi bağdaştırmış ve Veysiler Ekim 1918’de Bolşevik ayaklanmasına katılmışlardır.30 1918’den sonra, yeni SSCB’nin sınırlarını kapatması, ulus-ötesi Mutasavvıf ağlarının sona ermesine ve Orta Asya Tasavvufu’nun 1991’e kadar uzun ve verimsiz bir izolasyon dönemine girmesine neden olmuştur.

İslam ve Tasavvuf ile ilgili ilk önlemler 1924 ve 1930 yılları arasında ilan edilmişti: İslam mahkemelerinin ilgası, medreseler ile vakıfların dağılması ve birçok caminin kapatılması. 1931’de Tataristan’da yayımlanan bir kitap, SSCB’nin ilk yıllarında mutasavvıflık silsilesini ve Kazak steplerinde yer alan Tatar bölgesinde İşanizm ile ilgili araştırmaları içeren nadir bir belgedir. Yazar, mutasavvıfları iki sınıfta incelemektedir: İlk olarak, Nakşibendiler ve ikinci olarak “Ahmet Ziyâeddin Gümüşhanevî’nin müritleri”. Bu sonuncusu aslında Nakşibendiliğin Osmanlı Halidiye kolunun üstatlarına atfedilen bir isimdir. Ayrıca, yazar şeyhlerin hakkında ve İşanların yaşantıları ile ritüelleri ve batıl itikata dayalı uygulamaları hakkında değerli bilgiler vermektedir.31 İslam ve tasavvufa karşı yapılan saldırılar, 1920’den Birinci Dünya Savaşı’na kadar olan dönemde özellikle yoğunlaşmıştır.

Savaş sırasında ve sonrasındaki yıllarda, durum daha az baskıcıydı, çünkü aslında dinin katı bir karşıtı olan Stalin önlemleri yumuşatmıştı. Dört tane manevi kurul oluşturdu ve bunlardan en önemlisi de merkezi Taşkent’te olan Orta Asya ve Kazakistan Manevi Kuruluydu. Bu kurul, Mutasavvıf kökenli bir dini şahsiyet olan Müftü Babahan ibn Abdülmecid Han’ın idaresi altındaydı ve daha sonra 1987’ye kadar oğlu ve torunun yönetimi altında kalmıştır. Bu müftüler tarafından izlenen dini siyaset bir anlamda popüler İslam, evliyalara bağlılık ve mutasavvıf silsilerine karşı daha çok Ortodoks İslama yakındır. Din karşıtı kampanyalar, 1954 yılında SSCB’nin devlet başkanı olan Kruşçev zamanında artış göstermiş ve ölümünden sonra da azalmıştır. 1965’te, ilk defa, “paralel İslam” ifadesi gizli İslamın (medrese, tarikat, evliya kültü) değişik cihetleri için kullanılmaya başlanmıştır. En son din karşıtı kampanya 1985 ile 1988 yılları arasında Gorbaçov tarafından uygulanmıştır.

SSCB’ndeki mutasavvıf birliği konusunda Bennigsen ve Lemercier-Quelquejay’ın kitabı, tasavvuf’un sadece bir boyutunu ele almaktadır. Ne yazık ki; bu çok ilgi çekmemektedir, çünkü kitapta tasavvuf tarihinden çok tasavvuf karşıtı Sovyet propaganda çalışmalarına yer verilmiştir.32 Sovyet etnologlar (Basilov, Demidov, Troistkaya, Sukhakheva) tarafından yapılan çalışmalarda, araştırma alanının popüler İslam olduğu görülebilir; İşanizm, kehanet ve İslamlaştırılmış Şamanizm gibi. Yüksek tasavvufa, propagandacı ajanlar tarafından olduğu gibi araştırmacılar tarafından da pek itibar edilmemiştir. Din karşıtı literatürün odaklandığı temel nokta İşanizmdi; örneğin bazı propaganda kitaplarında bahsedilen Mutasavvıfların silsilelerinin olmadığı ve eğitimsiz oldukları yazar ki, bu da İşanizmin bir işaretidir, seçkin tasavvuf’un değil. Bu literatüre göre, mutasavvıflar türbedar, büyücü, şifa verici, vb. gibi değerlendirilmektedirler.33 Halbuki, 1994’ten beri yaptığım alan çalışmaları sonucunda, seçkin tasavvufun gizlilik içerisinde yaşatıldığını ve XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyıl başında Nakşibendi şeyhleri tarafından kurulan Mutasavvıf zincirinin Sovyet döneminden günümüze kadar kırılmadan geldiğini gözlemledim.

3. 1991’den Günümüze Tasavvuf ve Mutasavvıf Soyu

Yeniden yapılanma (Perestroika) döneminden ve kısmen de 1991’den sonra, araştırmacıların Tataristan ve Orta Asya’da serbestçe seyahat etmelerine ve alan çalışmalarında bulunmalarına izin verilmiştir. Hem seçkin hem de avam tasavvufunun temsilcileri ile yaptığım görüşmeler sırasında şu sorulara cevap bulmaya çalıştım: Halen varolan mutasavvıf soyları hangileridir ve bunların Sovyet öncesi mutasavvıf soyları ile bağlantıları nedir? Kimlik arayışlarında İslam ve tasavvufa önemli bir yer verdikleri görülen yeni Cumhuriyetlerin aniden bir dini özgürlük sağlamalarının sonuçları ne olmuştur? Son olarak da, halen hayatta olan yaşlı şeyhlerin Sovyet yönetiminde geçen son 20 veya 30 yıllık dönem hakkında görüşleri nasıldı ve o dönemde tasavvufun durumu neydi?34

Tataristan’daki mutasavvıf zincirleri açıkça Sovyet rejimi altında acı çekmişlerdir ve şu anda Volga bölgesinde hiçbir tarikat hareketinin izi yoktur. Ancak, bu konuda bölgede daha çok araştırma yapılması gerekmektedir. Buna rağmen, 1996’da Tataristan Bilimler Akademisinden bir meslektaşım bana 1980’de Kazan’da eski bir “Şeyh” idaresinde yapılan bir zikir törenine katıldığını anlatmıştı. Bunun yanı sıra, bugün Mutasavvıf inanış ve uygulamaları Tatar folklorunda35 fark edilebilir ve Timaş’ta (Davlekanovskij’nin bölgesi) Işan Yagafar türbesinde olduğu gibi ülkenin bir kısmında evliyalara bağlılık devam etmektedir.36 Açık olarak, Tatar tasavvufu sadece popüler boyutuyla korunmuştur. Tataristan ile kıyaslandığında, Orta Asya tasavvufu iki boyutunu da muhafaza etmiştir: Seçkin ve avam.

Yüksek tasavvuf-Nakşibendi-Cehrii ya da Nakşibendi-Hafi (bazen Kadiri), gibi eski soydan geldiklerinin bilincinde olan ve bunu da secere ve silsilenamelerle kanıtlayabilecek cemiyetler tarafından oluşturulmuştur. Bu seçkin tasavvufun en önemli özelliklerinden biridir. Bu cemiyetlerin bir bölge üzerinde (örnek olarak Fergana) veya uluslararası düzeyde (Orta Asya’nın tümü ve hatta Rusya) nüfuzları bulunmaktadır. Önde gelen şeyhlerinin çoğunluğu, Orta Asya’daki mutasavvıf zincirinin Tacikistan’daki bazı şeyhlerin çabaları sayesinde ayakta kaldığına inanmaktadırlar. Bunlar, aslen Uratepeli olan fakat Türkistan’da yaşayan Abdulvahid (ö. 1970), Muhammed Şerif (ö. 1994) ve İşan Abdurrahmancan’dır. Bunların hepsi Nakşibendi soyundan gelmekte ve silsilerinde Ahmet Serhendi ile Muhammad Hüseyin’in (Buhara - m. 1833-34) isimleri bulunmaktadır. Hüseyin ismini kendi koluna da vermiştir:

Müceddidiyye-Hüseyiniyye.37 Bu soydan gelen en önemli grup Hokant’ta Şeyh İbrahimcan tarafından yönetilmiştir ve en önemli temsilcisi de Taşkent’te Şeyh Kurban Ali’dir. Bu şahıs, tarikatının Kazakistan ile Rusya’da yayılmasından sorumludur. Bu grup, Ahmet Serhendi’nin öğretilerine saygılıdır ve sadece sessiz zikir yaparlar. Bu iki şeyh, Arapça ve Farsça bildiklerinden bazı klasik tasavvuf metinlerini kullanırlar. Seçkin tasavvufun en önemli ikinci özelliği, aslında bu şeyhlerin hankahlarından daha çok önem verdikleri gizli medreseleri yönetiyor olmalarıdır. Aslında, bunlara göre, Hankah medresenin içinde yer almaktadır. Seçkin tasavvufun başka önemli bir örneği de Fergana ve Tacikistan’ın bazı bölgelerinde nüfuz sahibi olan Şeyh Adil Han tarafından Andican’da idare edilen Nakşibendi-Cehri grubudur. Bu tarikat’da sessiz zikirden çok sesli zikir tercih edilir ve dervişler vecd halinde dans ederler. Adil Han, yukarıda adı geçen diğer Nakşibendi-Hafî şeyhleri gibi klasik metinleri kullanmamakta, ancak onlar gibi medreselere çok önem vermektedir. Bu nokta, Özbek Nakşibendiyye-Hüseyiniyye öğretisi ile genel olarak seçkin tasavvufunda İslam geneleklerine ve ilmine verilen önemin de bir göstergesidir.38

Avam tasavvufunu ele alırsak, bunun ilk özelliği silsile veya secerelere dayalı herhangi bir soy devamının ya da geçmişte var olan bir silsilenin unutulmuş olması gibi durumun söz konusu olmamasıdır. Avam tasavvufunun en göze çarpan özelliği kehanet, şifa ve sihir gibi farklı uygulamaların bir araya gelmiş olmasıdır. Avam tasavvufunda İşanizm en bozulmamış şeklinde muhafaza edilmiştir çünkü halen içerisinde seçkin tasavvufun özelliklerini barındırmaktadır. İşanizm, İşan zincirini babalarından miras alan dini liderler tarafından temsil edilir ve ayrıca ruhani olarak devraldıkları yüzlerce müritleri bulunmaktadır. Aslında İşanizm bir çeşit ruhani aristokrasiydi ve halen de öyledir. Bununla beraber, genel olarak İşanlar ve müritleri Tasavvufun tam olarak ne olduğu, kuralları ve öğretisi konusunda bilgi sahibi değildirler. Zikir de aslında, İşan tarafından belli bazı hareketler eşliğinde söylenen basit bir çeşit duadır. Sonuç olarak, seçkin tasavvufda olduğu gibi üyeliğe başlama/kabul edilme törenleri yoktur. Orta Asya tasavvufunda İşanlar tarafından çok kullanılan kabul törenine “kol veriş” denir. Aslında bu tören de kalıtımsaldır ve müritler “üyeliğe kabul edilmiş” sayılırlar, çünkü zaten ataları için daha önceden ruhani bir tören yapılmıştır. Genellikle Özbekistan ve Tacikistan’daki İşan ailelerinin Nakşibendiliğe bağlı olduğu görülmektedir. Güney Kazakistan’daki İşan aileleri (hace aileleri) Yesevi soyundan geldiklerini iddia etmekte ve bunların bazılarında manevi meşruluğun sembolleri olan secere ile geleneksel mühür bulunmaktadır.39 Ancak, Nakşibendi İşanlarında olduğu gibi, Kazak hace aileleri de zikri sadece şükran amaçlı bir dua olarak görmektedirler. Çoğunlukla Nakşibendi ve Yesevi İşanı, bazen ataları olduğunu varsaydıkları bir evliyanın türbedarıdır. İşan burada kutsal ziyarete gelenler tarafından yapılan ayinlerin organize edilmesinden sorumludur. Diğer taraftan, birçok dini kişiye de İşan denmektedir. Bunlar aslında tasavvuf konusunda hiçbir bilgileri bulunmayan, meşrulukları kanıtlanmayan kendilerini mutasavvıf ilan eden İşanlardır ve dua törenleri düzenleyip, mistik şiirler söylerler.

Evliyalara bağlılık, genel olarak seçkin tasavvufunda yer almaz. Bu, avam tasavvufunun temel bir özelliğidir ve çoğunlukla kadınlar tarafından uygulanır.40 Ahmet Yesevi’nin şiirlerini (Hikmet) okuyan kadın yöneticiler sayesinde evliyanın öğretileri devam edegelmiştir.41 Orta Asya’da her yerde ayrıca tasavvufun İslamlaştırılmış Şamanizm (bahşi, emşi) üzerindeki etkileri görülmektedir. Bunlar evliyaları kutsallaştırırlar ve zikri de hastalarına şifa vermek amacıyla sihirli bir dua olarak görürler.42 Bununla beraber, Basilov’un son dönemlerinde “İslamlaşmış Şamanizm”i (İslamizirovannoe shamansto) olarak isimlendirdiği bu durum aslında benim fikrime göre, “tasavvufileşmiş Şamanizm” olmalıdır çünkü bu akım İslam’dan çok tasavvufun etkisinde kalmıştır.43

Komünist zulümlerine rağmen, evliyalara bağlılık Sovyet döneminde ve öncesinde güçlüydü. 1991’den sonra, türbelere birçok ziyaretçi gelmeye başladı. Geçmişte olduğu gibi bunların en ünlüleri; Buhara’daki Bahâeddin Nakşibend, Türkistan’daki Ahmet Yesevi ve Oş’daki Taht-i Süleyman’dır. Ancak, Özbekistan’da devlet, Özbek Manevi Kurulu yoluyla türbe ve buralarda yapılan törenleri yakından izlemekte ve batıl inanç ve dini uyygulamalar konusunda halkın cesaretini kırmaktadır. Evliyalara bağlılık, caminin yerini evliya türbelerinin aldığı ve atalar kültü ile özdeşleşen Kazakistan ve Kırgızistan gibi göçebe kökenli ülkelerde yaygındır.

1991’de, SSCB’nin dağılmasından ve Orta Asya’nın diğer Müslüman dünyasına açılmasından sonra, Orta Asya’da yabancı bazı tasavvuf akımları yayılmış ve bazıları başarılı olmuştur. Yabancı ve Orta Asya tasavvufu arasındaki bu alış veriş, siyasi ve istihbari bir denetim altında olup olmadıklarına bağlı olarak iki türlüdür. Bunlar arasında en çok temsilci toplayan ve en organize olan yabancı tasavvuf hareketi Türkiye’den gelenlerdir. Nakşibendi tarikatına bağlı olan ve yakın zamanda ölümüne kadar Esat Coşan (ö. 2000) tarafından idare edilen İskenderpaşa cemaatidir (İstanbul). Bunların ayrıca 1994’ten beri Buhara’da ve Özbekistan’nın diğer şehirlerinde de temsilcileri bulunmaktadır. Bununla beraber, İskenderpaşa cemaatinin devlet kontrolündeki dini akımlar ile bağları bulunmakta ve tasavvuf alanlarının kontrol edilmesine yönelik Devlet projesinde de kullanılmaktaydılar.44 Ayrıca 1994’te, Pakistanlı bir Nakşibendi Şeyhi olan Zulfikar Nakşibendi-Müceddidi Özbekistan’a geldi ve Manevi Kurul tarafından kabul edilerek, bazı müritler edindi. İskender paşa Cemaati ile bu Şeyhin etkileri önemli değildir. Tersine, Özbekistan’a devletin bilgisi dışında sızan grupların etkileri dikkate alınmalıdır ki bunlara en iyi örnek yine Türklerdir. Osmanlı Nakşibendi-Halidiye’nin bir kolu olan ve Menzilköyü Cemaati olarak bilinen grup gibi. Bunun kökenleri Anadolu’ya dayanmaktadır ve Türkiye’nin her yerine yayılmışlardır. Türkiye’ye okumaya giden ve bu tarikatlarda öğrenim gören Özbek öğrenciler tarafından 1992 yılında Özbekistan’a getirilmiştir ve halen Fergana, Taşkent ve Buhara gibi bazı yerlerde de etkindirler. Orta Asya’da ilk defa yeni bir tarikatın yaratılması açısından başarılıdırlar (Nakşibendiliğin bu kolu Tataristan’da XX. yüzyıl başında Zeyn Allâh tarafından getirilmiştir). Özbekistan’ı 1994’te ziyaret eden Menzilköyü Cemaatinin bir Türk temsilcisi Nakşibendi-Hafî şeyhleri ile bağlar kurmuştur. Fakat bugün her iki tarîkat arasında rekabet vardır ve birbirlerini eleştirmektedirler.45 Güçlü ve ünlü olan Nurcu örgütlenmesinin Fethullahcı kolu da göz önünde bulundurulmalıdır. Bunlar Türkiye’de siyasi ve sosyal olarak etkindirler ve Orta Asya’nın her yerinde okulları bulunmaktadır.46 Tarikat sistemine, Şeyh hiyerarşisine ve mutasavvıf (zikir, dans, vb.) uygulamalarına olan karşıtlıkları ile bilinmelerine karşın, Fethullahçılar tasavvuf doktrinine saygılıdırlar ve Abdülkadir Geylani ile Ahmet Serhendi gibi bazı büyük mutasavvıflara da bağlıdırlar. Birçok genç bunların okullarında eğitim görürler ve büyük bir gizlilik içerisinde Nurcu fikirlerin aralarında yayılması sağlanır. Orta Asya’da bunlara karşı olan tek ülke Özbekistan’dır. Özbekistan, 1994 yılında bu cemaatin gazetesi Zaman-Özbekistan’ı yasaklamış, 1999’da okullarını kapatmış ve birçok Türk Nurcuyu da sınırdışı etmiştir. Özbek Nakşibendiler tarikat geleneklerine karşı olmalarından dolayı Nurculara muhaliftirler.

Özbek Devletinin ve Orta Asya politikalarının genel olarak tasavvuf ve tarikat karşısındaki tepkileri karışıktır. Tasavvuf doktrinin aşırılıklarından temizlenen bazı unsurlar kabul görmüş ve yeni cumhuriyetlerin kimlik arayışlarında siyasiler tarafından hoş karşılanmışlardır. Gene de tarikat sistemi kesin bir şekilde reddedilmektedir. Örneğin Özbek devleti Mutasavvıf zinciri ve özellikle Nakşibendiler konusunda ihtiyatlıdır ve onları tanımamaktadır. Bu durumun aksine, Nakşibendi ve Yesevi fikirleri yeni toplum tarafından benimsenmiş ve kabul edilmiştir. 1993’ten beri, Özbekler Ahmet Yesevi, Ubaydullâh Ahrar ve Bahâeddin Nakşibend gibi büyük Mutasavvıfların anılması amacıyla Semerkant, Buhara ve Taşkent’te uluslararası sempozyumlar düzenlemişlerdir. Bu anma toplantılarında dikkakt çeken yurt dışından mutasavvıflar davet edilirken yerel Nakşibendilere istenmeyen kişi muamelesi yapılmış olmasıdır. Ayrıca siyasiler, tasavvufun mistik boyutuna, ki bunun en iyi örneği Yeseviliğin terk-i dünya felsefesidir ve Müslümanların toplumsal bütünleşmesinin önünde bir engel teşkil ettiği düşünülür, olduğu kadar, Nakşibendiliğin siyasi eğilimlerine de karşıdırlar.47

Nakşibendilerin, siyasi İslam’ın parti kurmasına izin verilen Tacikistan’da olduğu gibi Özbekistan’da da siyasi bir rolleri bulunmamaktadır. Şeyhlerin bazıları Tacik Manevi Kuruluna atanmışlar ve bazılarına devlet tarafından ücret ödenmiştir.48 Özbekistan’da radikal İslamın yayılması ile birlikte (muhalifleri tarafından Vahabilik olarak adlandırılmaktadır), hoşgörüsü ve açıklığı nedeniyle siyasiler, tasavvufu vurgulamaya başlamışlardır. Fakat tasavvufa olan bu siyasi ilgi, herhangi bir Özbek tasavvuf silsilesinin kabulüne neden olmamıştır. Tam tersine, 1998’den sonra Özbekistan’da İslam aleyhtarı kampanyalar dindar Müslümanlar ve radikaller için olduğu kadar Nakşibendi dervişleri için tehdit oluşturmaya başlamıştır. 1999’dan beri, Fergana Vadisi’nin Özbek-Tacik sınırında yüzlerce ve sonra binlerce Özbek, İslami bir ayaklanmaya katılmışlardır. Eylül 2000’de, dinler arası dialog konusunda UNESCO tarafından Taşkent’te bir sempozyum düzenlenmiştir. Bundan sonra, Buhara’da bu satırların yazarının da katıldığı tasavvuf üzerine bir uluslararası konferans yapılmıştır. Bu toplantıda, Özbek siyasileri tasavvufun radikal İslamın karşısında olduğu tezini tekrar etmişlerdir. Özbek siyasilerinin tasavvuf yorumuna bakılırsa, devletin halkına bağlanmasını önerdiği İslami akımın tasavvuf olduğu görülecektir. Buna rağmen, Orta Asya şeyhleri katılmaları için davet edilmemişlerdi, eğer edilmiş olsalardı da tasavvufun modern yorumuna muhakkak karşı çıkacaklardı. Aslında, Nakşibendiler aşırı sert şeriata-dayalı öğretileri ve uygulamaları yüzünden siyasiler tarafından yapay olarak yaratılan “hoşgörülü” ve “modern” mutasavvıf tanımlamalarına uymamaktadırlar ve radikal İslama yakınlık beslediklerinden de şüphe edilebilir. SSCB’nin dağılması ve tasavvuf ve mutasavvıflar için yararlı olmasına rağmen şeyhler ve dervişlere tam bir özgürlük getirmemiştir. Bazı Orta Asya ülkelerinde ve özellikle Özbekistan’da tasavvuf, modernliğin gereklerine uyma şartı ile kabul görmüş, fakat tarikatların tanınması gündemde yer almamıştır.

1 SSCB’nin kurulmasına kadar olan dönemde ünlü Şeyh Ahrar’ın vakfı ve soyundan gelenler ile ilgili makaleler bulunmaktadır: O. A. Sukhareva, “Potomki Khodzha Akhrara”, in Duhovenstvo i politicheskaja zhizn’ na blizhnem i srednem vostoke v period feodalizma (Moskva, 1985), s. 157-168; Jo-Ann Gross, “The Waqf of Khoja ‘Ubayd Allah Ahrâr in Nineteeth Century Central Asia: A Preliminary Study of the Tsarist Record”, E. Özdalga içinde, yay., Naqshbandis in Western and Central Asia. Change and Continuity (İstanbul, Swedish Research Institute in İstanbul, Curzon Press, 1999), s. 47-60.

2 Orta Asya’daki Tasavvuf silsileri için, bkz. Th. Zarcone, “Tarîqa. 5”, Encyclopaedia of Islam 167-168/X (1998). 19. yüzyıl sonunda bu sorun ile ilgili, bkz. V. P. Nalivkin et alii, Sbornik’ materialov’ po Musul’manstu (Müslümanlarla ile ilgili çeşitli dokümanlar), (S. -Peterburg’: Parovaja Tipo-Lit. M. Rozenoer’, 1899).

3 Bu şeyhlerle ile ilgili olarak, bkz. Bakhtiyor Babadjanov”, “On the History of the Naq-bandîya Muğaddidîya in Central Asia in the late 18th and Early 19th centuries”, M. Kemper içinde, A. von Kügelgen, D. Yermakov, eds., Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, c. 2 (Berlin: Schwarz Verlag, 1996), s. 385-413 ve Anke von Kükelgen, “Die Entfaltung der Naq-bandîya Mugaddidîya im Mittleren Transoxianen vom 18. bis zum Beginn des 19. Jahrunderts: ein Stück Detektivarbeit”, A. von Kükelgen, M. Kemper, A. J. Frank, eds., Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the 20th Centuries, c. 2: Inter-regional and Inter-ethnic Relations Klaus, (Berlin: Schwarz Verlag, 1998), s. 101-151.

4 Hazinij, Tasadduq, ë rasululloh, edited by A. Madaminov tarafından editörlüğü yapılmış, (Tashkent: Ëzuvchi, 1992); Ikromiddin Ostonaqulov, “Histoire orale et Littérature chez les shaykhs qâdirîs du Fergana aux XIXe-XXe siècles”, Journal of the History of Sufism, eds. Th. Zarcone, E. Işın, et A. Buehler, İstanbul: Simurg Y., 1-2 (2000): s. 509-530.

5 A. L. Troitskaja, “Iz proshlogo kalandarov i maddaxov v Uzbekistane”, Domusulmanskie verovanija i obrjady ve Srednej Azii (Moskva: Akademija Nauk SSSR, 1975), s. 191-223.

6 Th. Zarcone, “La Qâdiriyya en Asie centrale et au Turkestan oriental, ” Journal of the History of Sufism 1-2 (2000): s. 295-338.

7 N. Lykoshin, “Rol’ dervishej v’ musulmanskoj obshchine Tashkentskikh tuzemtsev,” Sbornik materialov dlja statistiki Syr-dar’inskoj oblasti içinde (Taşkent: Syr-Dar’inskij Oblastnoj Statistieskij Komitet, tom’ VII, 1899), s. 94-136; Revue du monde musulman 13 (1911) Fransızca özeti vardır: s. 128-146.

8 Örneğin bkz. B. KH. Karmysheva, “O Musul’manskom dukhovenstve v sel’skikh rajonakh bukharskogo Khanstva v kontse XIX-nachale XX veka”, in Duhovenstvo i politicheskaja zhizn’ na blizhnem i srednem vostoke v period feodalizma (Moskova: 1985), s. 92-103.

9 Bahşilik tarihi ve şuanki durumu ile ilgili olarak, bkz. Patrick Garrone, Chamanisme et Islam en Asie Centrale. la Baksylyk hier et aujourd’hui (Paris: Librairie d’Amérique et d’Orient Jean Maisonneuve, 2000).

10 Risala-yi dihqani (Treatise of the Peasants) ve Risala-yi bafanda (Treatise of the Veawer); özel bir kütüphaneden el yazması kitaplar, Taşkent; bkz. ayrıca M. Gavrilov, “Risolja sartovskikh’ remeslennikov”, Issledovanie predanij musulmanskikh tsekhov (Taşkent: 1912) içinde, s. 1-59; Revue du monde musulman’da Fransızca özeti vardır, II, 1948, s. 204-230.

11 Örnek, N. Pantusov’”, Molitvennyj seans’ ordena Dzhagrie Kadrie v’ Tashkent”, (Taşkent’te Kadiriye Tarikatının Toplantı-Duaları) Zapiski Vostochno-Sibirskogo otdela Imp. Russkogo geograficheskogo obshchestva (Irkutsk: c. 10, 1888), s. 1-9 (Bu makalenin Fransızca çevirisi için Journal of the History of Sufism, İstanbul, 1-2 (2000) ve A. L. Troitskaja, “Jenskij Zikr v Starom Tashkente”, (Eski Taşkent’te Kadın Zikri), Sbornik Muzeja Antropologii i Ètnografii içerisinde (Leningrad: AN SSSR, 1929, T. VII), s. 173-199.

12 Örnek Abû Abd al-Rahmân Abd Allâh b. Muhammad Arif b. Ma’âz al-Avrî al-Bukhârî, Târîkh al-Bukhârâ wa Tarjumat al-’Ülema’ (Orenbourg: 1908).

13 Bakhtiyor Babajanov, “Dûkci Îshân und der Aufstand von Andizan 1898”, A. von Kükelgen, M. Kemper, A. J. Frank, eds., Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the 20th Centuries, c. 2: Inter-regional and Inter-ethnic Relations (Berlin, Klaus Schwarz Verlag, 1998), s. 167-191.

14 19. yüzyılda Tataristan’daki Tasavvuf için, bkz. Michael Kemper, Sufis and Gelehrte in Tatarien und Baschkirien, 1789-1889. Der islamische Diskurs unter rissischer Herrschaft (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998).

15 Bu şeyh üzerine: Hamid Algar, “Shaykh Zaynullah Rasulev, the Last Great Naqshbandi Shaykh of the Volga-Urals Region”, Jo-Ann Gross içinde, yay., Muslims in Central Asia. Expressions of Identity and Change (Durham and London: Duke University, 1992), s. 112-133.

16 Hafîz Jihânshâh b. ‘Abd al-Jabbar hâjjî Tûrkhân. Tarîkh-i Astrakhân (Astrakhân: 1907), s. 39-52.

17 Th. Zarcone, “Philosophie et Théologie chez les Jadîd. La question du raisonnement indépendant (ijtihâd) ”, Le Réformisme musulman en Asie Centrale, du “premier renouveau” à la soviétisation (1800-1937)-Cahiers du Monde russe (Paris: EHESS, 1996), s. 53-63.

18 Th. Zarcone, “Un aspect de la polémique autour du soufisme dans le monde tatar au début du XXe siècle. Mysticisme et confrérisme chez Musâ Jar Allâh Bîgî”, S. A. Dudoignon, D. Is’haqov et R. Möhämmätshin, eds., L’Islam de Russie. Conscience communautaire et autonomie politiques chez les Tatars de la Volga et de l’Oural depuis le XVIIIe siècle (Paris: Editions Maisonneuve Larose, 1997), s. 227-247.

19 Häzirgi Tatar ruhanilari häm alarning ishlärni (Kazan: Tataristan Devlet Neşriyatı, 1929), s. 30-42.

20 Bkz. Sherzod Abdulloev, Maorifparvari va Ozodfikri. Afkori Diniju Falsafi va Islohoti Ahmadi Donish (Kültür ve Özgür Düşünme. Ahmed Dâniş’in Dini ve Felsefi Fikirleri ve Reform Düşüncesi), (Duşanbe-Tacikistan: 1994).

21 Maarif va Öqituvchi Dergisi, Taşkent, sayı 6 ve 7-8 (1927).

22 Asarlar (Tashkent: ÖzSSR Davlat Badiij Adabiët Nashriëti, 1960).

23 Bkz. Th. Zarcone, “Histoire et croyances des derviches turkestanais et indiens à İstanbul”, Anatolia Moderna/Yeni Anadolu (Paris: Jean Maisonneuve, II, 1991), s. 137-200 ve “Les Confréries soufies en Sibérie aux XIXe et au début du XXe siècle”, En Islam sibérien-Cahiers du Monde russe (Paris) 41: 2-3 (Nisan-Eylül 2000): s. 279-296.

24 A. E. Sibgatullina, “Hoca Ahmet Yesevî’nin Kazan-Tatar Edebiyatna Tesiri”, Milletlerarasï Ahmed Yesevî Semposyumu Bildirileri içerisinde-26-27 Eylül 1991, Ankara (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1992), s. 89-97; I. Ostonaqulov, “Histoire orale et Littérature chez les shaykhs qâdirîs du Fergana aux XIXe-XXe siècles. ”.

25 Joseph Castagné, “Le Culte des lieux saints de l’islam au Turkestan”, L’Ethnographie (Paris) 46 (1951): s. 46-124; Th. Zarcone, “Le Culte des saints en Turquie et en Asie centrale”, H. Chambert Loir and C. Guillot, eds., Le Culte des saints dans le monde musulman (Paris: Ecole Française d’Extrême-Orient, 1995), s. 267-333.

26 Nâsir al-Dîn Hanafî al-Bukhârî, Tuhfat al-za’irin (Novo-Buhara: 1910).

27 Bayanat-i sayyah-i Hindi (İstanbul: 1911-12), s. 13-19.

28 Hisao Komatsu, “Andican Ayaklanması ve İşan”, in X. Türk Tarih Kongresi. Ankara 22-26 Eylül 1986 (Ankara: TTK, 1991), III cilt, s. 911-915; B. Babajanov, “Dûkci Îshân und der Aufstand von Andizan 1898”, in A. von Kükelgen, M. Kemper, A. J. Frank, eds., Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the 20th Centuries, c. 2: Inter-regional and Inter-ethnic Relations (Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1998), s. 167-191.

29 Th. Zarcone, “The Sufi Networks in Southern Xinjiang during the Republican Regime (1911-1949). An Overview”, H. Komatsu, yay., Islam and Politics in Russia and Central Asia-Early 17th-Late 20th Centuries, (London: Curzon), yeni çıkacaktır ve “Le Culte des saints au Xinjiang après 1949”, Journal of the History of Sufism 3 (2001), yeni çıkacaktır.

30 Chantal Lemercier-Quelquejay, “Le Vaisisme à Kazan. Contribution à l’étude des confréries musulmanes chez les tatars de la Volga”, Die Welt des Islams 16 (1959): s. 91-112.

31 Zarif Mozaffari, Ishannar-Därvishlär (Qazan: 1931).

32 Mystics and Commissars: Sufism in the Soviet Union (Berkeley: California Üniversitesi Basımevi, 1985).

33 Bkz. Örneğin, A. Safarov, Boqimondahoi parastishi èshanho va rohhoi bartaraf kardani onho dar Tojikiston (Tacikistan’da İşan meshebinin varlığı ve bertaraf etme yolları) (Duşanbe: Aqademiyai Fanhoi RSS Tacikistan Shû’’bai Filosofiya, 1965).

34 Bugün, tasavvuf müessesesi halen yeraltından yürütülmektedir. Bazı kolları ve şehyleri polis gözetimindedir. Bu nedenle iki Batılı araştırmacı, Orta Asya’da yaptıkları alan çalışmalarında Mutasavvuf şeyhleri ile görüşememişler ve sonuç olarak da tasavvuf müessesesinin Sovyet döneminde hayatta kalmadığını yazmışlardır: Hakan Yavuz, “Efsanevi İslam ve Folk İslam”, Nehir, İstanbul 19-20 (Nisan-Mayıs 1995): s. 58-59; Vernon James Schubel, “Post-Soviet Hagiography and the Reconstruction of the Naqshbandî in Contemporary Uzbekistan”, E. Özdalga içinde, yay., Naqshbandis in Western and Central Asia. Change and Continuity (İstanbul, İstanbul İsveç Araştırma Merkezi, Curzon Basımevi, 1999), s. 73-87.

35 A. Kefeli-Clay A., “L’Islam populaire chez les Tatars chrétiens orthodoxes au XIXe siècle”, Cahiers du monde russe XXXVII: 4 (octobre-décembre 1996): s. 409-428.

36 Aislu Yusonova, “Islam between the Volga River and the Ural Mountains”, Lena Jonson and Murad Esenov, eds., Political Islam and Conflicts in Russia and Central Asia (Stokholm: The Swedish Institute of International Affairs, 1999), s. 71-81.

37 Bahtiyar Babjanov bu tarikatın tarihi geçmişini anlatmıştır: “Le Renouveau des communautés soufies en Ouzbékistan”, Cahiers d’Asie Centrale (Aix-en-Provence) 5-6 (1998): s. 285-312.

38 1994 ve 2001 yılları arasında şeyhler Kurban Ali, Ibrahimjan ve Adil Khan ile yapılan kişisel görüşmeler. Bu gruplar ile ilgili daha fazla detaylı bilgi için yakında çıkacak olan makaleme bkz.: “Bridging the gap Between Pre-Soviet and Post-Soviet Sufism in the Farghana Valley (Uzbekistan): the Naqshbandi Order between Tradition and Innovation”, The Dynamism of Muslim Societies. Toward New Horizons in Islamic Area Studies, Proceeding of the International Symposium of the Islamic Area Studies Project, The Kazusa Arc, Tokyo, October 5-8 2001, yeni yayımlanacaktır.

39 Tacikistan, Özbekistan ve Güney Kazakistan’daki alan çalışmalarından (1995-1997). Kazakh Hace aileleri ile ilgili, bkz. Bruce Privratsky, Muslim Turkistan. Kazak Religion and Collective Memory (Richmon, Surrey: Curzon, 2001), s. 37-39, 98-102.

40 Bununla beraber, Kazakistan’da, Ortodoks İslam’ın zayıflığı ve türbelere verilen önem nedeniyle erkekler Evliyalara Hürmette daha faaldirler.

41 R. M. Mustafina, Predstavlenija Kul’ty, Obrjady u Kazahov (Alma Ata: Qazaq Universiteti, 1992); Razija Sultanova, Pojushchee Slovo Uzbekskikh Obrjadov (Taşkent: 1994); Sigrid Kleinmichel, Halpa in Choresm und Atin Ayi im Ferghanatal. Zur Geschichte des Lesens in Usbekistan (Berlin, Das Arabische Buch, ANOR 4, 2001, 2 c. ).

42 İslamlaştırılmış Şamanizmin halihazırdaki durumu ile ilgili temel kitap: Patrick Garrone, Chamanisme et Islam en Asie centrale. Bu konuyla ilgili V. Basilov’un olağanüstü çalışması daha çok Sovyet dönemini kapsamaktadır: Shamanstvo u narodov Srednej Azii i Kasahstana (Moskva, Nauka, 1992). Kazakistan’daki modern durum ile ilgili olarak, bkz. B. Privratsky, Muslim Turkistan, Chapter Six “Emshi: The Kazak Healer”, s. 193-236.

43 Th. Zarcone, “Interpénétration du soufisme et du chamanisme dans l’aire turque: ‘chamanisme soufisé’ et ‘soufisme chamanisé’”, D. Aigle, B. Brac de la Perrière ve J. -P. Chaumeil, eds., La Politique des esprits. Chamanismes et Religions universalistes (Nanterre [Paris]: Société d’ethnologie, 2000), s. 383-396; “Religious Syncretism in Comtemporary Central Asia: How Sufism and Shamanism Intertwine”, Orta Asya’da Kültür ve Din ile ilgili UNESCO tarafından düzenlenen Sempozyumda dağıtılan dokümanlar, 13-15 Eylül, 1999, Bişkek (Kırgızistan).

44 Esat Coşan’ın Buharalı müritleri ve Fergana’daki bazı şeyhler ile yapılan kişisel görüşmelerden (1994-1995).

45 Fergana’da Menzilköyü tarikatını yayanlar ile yapılan kişisel görüşmelerden (1997).

46 Bkz. Hakan Yavuz, “Orta Asya’daki Kimlik Oluşumu: Yeni Kolonizator Dervişler-Nurcular” (Identity Development in Central Asia: The New Colonizer Dervisches-Nurcus), Türkiye Günlüğü (Ankara) s. 33 (Mart-Nisan 1995): s. 160-164; Th. Zarcone, “L’Islam d’Asie centrale et le monde musulman: restructuration et interférences”, in Le Cercle de Samarcande. Hérodote (Paris) 84 (1997): s. 57-76; Th. Zarcone, “Le Soufisme politique d’İstanbul à Kachgar”, Les Cahiers de l’orient (Paris) 50 (ikinci baskı 1998): s. 53-71.

47 Daha fazla detay için Th. Zarcone, “Le Mausolée de Bahâ’ al-Dîn Naqshband à Bukhara (Uzbekistan) ”, Journal of Turkish Studies 19 (1995) ve “Ahmad Yasawî. Héros des nouvelles républiques centrasiatiques”, Revue d’Etudes du Monde Musulman et de la Méditerranée 89-90 (2000): s. 297-323.

48 Parviz Mullojonov, “The Role of the Islamic ‘Clergy’ in Tajikistan since the Collapse of the Soviet Union”, H. Komatsu, yay., Islam and Politics in Russia and Central Asia-Early 17th-Late 20th Centuries, (London: Curzon), yeni çıkacaktır.