SöZCÜk düzeyinde anlam gerçek anlam
NOT: İsim-fiiller olumsuz fiil ve işteş fiille karıştırılmamalıdır
Yüklə 1,11 Mb.
|
NOT: İsim-fiiller olumsuz fiil ve işteş fiille karıştırılmamalıdır. Kimseye açıklama olayın nedenini. (olumsuz fiil) Bize bir açıklama yapın. (isim-fiil) İki lider dün yine atıştı. (işteş fiil) Bu, başarısız bir atıştı. (isim-fiil)
Sonunda kabul edilir bu tasarı. (geniş zaman kipi) Kabul edilir bir durum değil bu. (sıfat-fiil) İyi pişirilmemiş bu yemek.(öğr. geç. zaman kipi) İyi pişirilmemiş bir yemekti. (sıfat-fiil)
*Sözcüklerin kök ya da gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten seslere EK denir. *Ekler çekim ekleri ve yapım ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
Kelimelerin cümle içinde kullanımını sağlayan, onlara işlerlik kazandıran eklerdir. Bunlar eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez yani yeni bir varlık ya da kavram türetmez. A. İSİM ÇEKİM EKLERİ: 1. HÂL EKLERİ(AD DURUM EKLERİ): İsmin 5 hâli vardır. a. İsmin -i Hâli (Belirtme Durum Eki): Belirtili nesne oluşturan ektir. Eylemin neyi etkilediğini belirtir. Buradaki tüm kitapları ben getirdim. Seni bekliyorlar. Olayı anlatsın bize. Kapatıver şu radyoyu. Okula gelmeyeceğini söylemişlerdi. **İsmin -i hâliyle iyelik eki karıştırılmamalıdır. Çocuğu hastalanmış. (iyelik eki) Çocuğu hastaneye götürmüş. (hâl eki)
Şu tepelere bakın. (yönelme-yer-dolaylı tümleç) Kimse dışarıya çıkmasın. (yönelme-yer-dolaylı tümleç) Sana birkaç kitap vereceğim. (yönelme-kişi-dolaylı tümleç) **-e hâl eki farklı anlamlar da sağlar. Bu konuyu haftaya görüşelim. (zaman) Kitabı 25 TL’ye aldım. (miktar) Hâlini hatırını sormaya geldik. (amaç) Boşuna çekilmedi bunca acı.(durum) *Deyim içinde kullanılabilir: cana yakın, ele avuca sığmaz *İkileme oluşturabilir: dişe diş, göze göz, başa baş, baş başa *Sıfat yapım eki olarak kullanılabilir: ölümüne sevda c. İsmin -de Hâli (Bulunma Durum Eki): Temel olarak bulunma yani yer bildirir. Dolaylı tümleç oluşturur. Aman, sabah olmasın bu karanlık sokakta. (bulunma-yer-dolaylı tümleç) Evde daha verimli çalışıyorum. (bulunma-yer-dolaylı tümleç)
Saat 18.00’de gelirim. (zaman) Piyesi ayakta alkışladılar. (durum) Geçiyor önümden sirenler içinde (durum) Ah, eller üstünde, çiçekler içinde (durum)
Romandan birkaç paragraf aldım. (ayrılma/çıkma-yer-dolaylı tümleç) Durakta otobüsten üç kişi indi. (ayrılma/çıkma-yer-dolaylı tümleç) Fransa’dan geliyor bu araçlar. (ayrılma/çıkma-yer-dolaylı tümleç) **-den hâl eki farklı anlamlar da sağlar. Uçak alçaktan uçuyor. (durum) Yorgunluktan adım atamıyorum.(neden) Bir ay doğar ilk akşamdan, geceden (zaman) Aniden karar verdik. (durum)
aşağıdakilerden hangisi, bunlardan birini
sıradan insanlar, sudan bahaneler, uzaktan akraba, toptan eşya
elbise, çocuklar, düşüncesi, konunun, ayrıntıları, boyca, korkum, çiçek, kâğıt vb. 2. İYELİK (AİTLİK, SAHİPLİK, TAMLANAN)EKLERİ: Varlık ya da kavramın kime ait olduğunu belirten ektir. Kardeş-im / -imiz -in / -iniz -i / -leri korku-m /-muz -n / -nuz -su/-ları Sınavın erteleneceğini söylediğimi hatırlamıyorum. 3. İLGİ (TAMLAYAN) EKİ: Tamlamalarda tamlayanın aldığı ektir. Başka bir varlığı gerektiren ektir. (-ın/ -in/ -un/ -ün, -nın/ -nin/ -nun/ -nün, -im) gazetenin tirajı hikâyenin kahramanı benim dostlarım bizim işimiz konunun detayları 4. ÇOĞUL EKİ(-ler,/-lar): göller, dağlar, insanlar, fikirler, canlılar, sorular vb. 5. EŞİTLİK EKİ (-ce/ -ca): Çok değişik anlamlar sağlayan bir ektir. bence (-e göre/görecelik) boyca(karşılaştırma) heyetçe(tarafından) ailece (birlikte)
Gör-dü-m/ -k -n/ -nüz ---/ -ler anlat-ıyor-um/ -uz -sun /-sunuz --- / -lar 3. OLUMSUZLUK EKİ (-me/ -ma): sor-ma-dı-lar, iste-mi- yor-uz, git-me-sin vb. YAPIM EKLERİ İsimlere ya da fiillere eklenerek bunlardan yeni isimler ya da fiiller türeten eklerdir. Bunlar eklendiği kelimenin anlamını değiştirir. 1. İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER: -lık/-lik: çamlık, tuzluk, gözlük, varlık, benlik vb. -lı/-li: canlı, sinirli, hızlı, tatlı, haklı, Osmanlı, köylü vb. -cı/ -ci: işçi, kiracı, sanatçı, yolcu, boyacı, tamirci, fırıncı vb. -sız/-siz: anlamsız, suçsuz, yüzsüz, tuzsuz, görgüsüz vb. -ki: (sıfat yapan ki) dünkü sınav, akşamki program, defterdeki yazılar vb. -ce/-ca: Almanca, Arapça; karaca, kokarca, delice(kuş cinsi); Çamlıca, Kanlıca, Sütlüce, Kaynarca vb. -ek/-ak: topak, solak, benek, yanak, başak vb. -deş/-daş: sesteş, kökteş, yoldaş, meslektaş, addaş (adaş), sırdaş vb. -ncı/-nci: birinci, ikinci, altıncı, onuncu, ellinci vb. -er/-ar: birer, üçer, yedişer, onar vb. -leyin: geceleyin, sabahleyin vb. -cıl/-cil: evcil, ölümcül, etçil, otçul, bencil, balıkçıl vb. -cık/-cik: bademcik, maymuncuk, gelincik, arpacık vb. -gil: dayımgil, amcamgil, halamgil, teyzemgil vb. -tı/-ti: gürültü, gümbürtü, fısıltı vb. -z: ikiz, üçüz vb. -sel/-sal: evrensel, toplumsal, kumsal, sanatsal, yöresel vb. -ıt/-it: yaşıt, eşit vb. 2. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER: -le-/-la-: izle-, azarla-, patla-, suçla-, gözle-, başla-, topla- vb. -el-/-al-: daral-, çoğal-, azal-, düzel-, yönel-, dikel- vb. -l-: incel-, sivril-, kısal-, doğrul-, küçül-, alçal-, yüksel- vb. -e-/-a-: türe-, yaşa-, boşa-, oyna-, kana- vb. -er-/-ar-: yaşar-, ağar-, morar-, sarar- (sarı-ar-) , kızar- (kızıl-ar-), yeşer- (yeşil-er) vb. -ık-/-ik-: acık-, gecik-, birik-, gözük- vb. -de-/-da-: fısılda-, patırda-, çatırda- vb. -se-/-sa-: susa-, garipse-, önemse-, umursa- vb. -mse-/-msa-: benimse-, azımsa-, özümse-, kötümse-, küçümse- vb. -leş-/-laş-: iyileş-, uzaklaş-, güzelleş-, aptallaş- vb. -len-/-lan-: huylan-, sinirlen-, hızlan-, canlan-, evlen-, uslan, içlen-, kirlen- vb. -kır-/-kir-: fışkır-, püskür-, tükür- vb. 3. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER: Eylemsi eklerinin hepsi bu gruba dâhildir. -m/-ım/-im: yem, tanım, giyim, alım, satım, kesim, bölüm, çekim, ölüm, açılım, uçurum vb. -k/-ık/-ik: elek, soğuk, tarak, bellek, yanık, sanık, sapık, kırık, boğuk, bölük, kesik, soluk(nefes), soluk(solgun) vb. -ek/-ak: korkak, ürkek, batak, konak, sapak, durak, uçak, bıçak, dönek, saçak vb. -ın/-in: akın, gelin, tütün, yazın (edebiyat) , basın, yayın vb. -gı/-gi: sevgi, algı, baskı, keski, atkı, içki, vurgu, görgü, salgı, tutku, uyku, askı, yenilgi vb. -gın,/-gin: sürgün, dalgın, keskin, etkin, seçkin, baskın, bilgin, durgun, solgun, yangın vb. -gıç/-giç: bilgiç, dalgıç, başlangıç vb. -ga/-ge: dalga, bilge, bölge, süpürge vb. -gan/-gen: sıkılgan, yapışkan, üretken, çekingen, atılgan vb. -gaç/-geç: yüzgeç, süzgeç, kıskaç, solungaç vb. -ı/ -i/ -u/ -ü: yazı, soru, duyu, bölü, artı, tartı, ölü, bakı, veri, sürü, korku vb. -ıcı/-ici: alıcı, verici, kesici, bölücü, yırtıcı, bakıcı, görücü, öğrenci, dilenci, patlayıcı vb. -ç: inanç, sevinç, utanç, iğrenç vb. -ntı/-nti: akıntı, çıkıntı, sızıntı, üzüntü, kesinti, kırıntı vb. -men/-man: seçmen, yazman, sayman, göçmen, öğretmen, okutman, yönetmen vb. -r/-er/-ar/-ır/-ir: gelir, gider, yazar, okur, çıkar, Yaşar, Güler vb. -mış/-miş: dolmuş, geçmiş, yemiş vb. -ecek/-acak: gelecek, yiyecek, içecek, yakacak, giyecek vb. -tı/-ti: belirti, kızartı, morartı, bağırtı vb. -ıt/-it: yapıt, kesit, anıt, yazıt, dönüt, kanıt vb. -amak: basamak, kaçamak vb. -enek/-anak: gelenek, görenek, olanak, tutanak, sağanak, değnek vb. -mece/-maca: bilmece, bulmaca, çekmece vb. -sı/-si: giysi, sinsi, yatsı, tütsü vb. -sel/-sal: işitsel, görsel, uysal vb. 4. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER: -n-: beklen-, okun-, taşın-, sürün-, çekin-, takın-, bilin- -l-: atıl-, çekil-, seçil-, asıl-, tutul-, içil-, vurul- vb. -ş-: ağlaş-, bekleş-, kaçış-, buluş-, dövüş-, itiş- vb. -ır-/-ir-: içir-, kaçır-, geçir-, uçur-, doğur-, duyur- vb. -er-/-ar-: kopar-, gider-, çıkar- vb. -t-: arat-, tanıt-, okut-, beklet-, ağlat-, kızart-, belirt- vb. -dır-/-dir-: aldır-, yedir-, öldür-, güldür-, sevdir- vb. -ele-/-ala-: kovala-, itele-, silkele-, tepele- vb. SÖZCÜK YAPISI Sözcükler yapısına göre basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üç grupta değerlendirilir. A.BASİT SÖZCÜK: Yapım eki almamış sözcüktür. Basit sözcükler çekim eki alabilir. Çekim eki kelimenin basitliğini bozmaz. dostlarımı, şunlara, hüznümüzden, çok, iyi, sordum, anlıyordum vb. B.TÜREMİŞ SÖZCÜK: En az bir yapım eki almış sözcüktür. duyularımız, etkisini, sanatçılardan, yolluk, büyükler, sanılıyor, aşılmaz, kanamıştı vb. C.BİRLEŞİK SÖZCÜK: Birden fazla sözcüğün birleşmesiyle oluşan sözcüktür. ayakkabılarını, aşevi, Güvenevler’de, birkaç, arz ederim, alabilirsin vb. YAPI BAKIMINDAN İSİMLER 1.BASİT İSİMLER: güllerden, aranızda, gazeteye, caddeler, hayallerim, parklara, insan… 2.TÜREMİŞ İSİMLER: İsimden: tuzluğu, işsizlik, İngilizceden, yoldaşınız, peynirciler vb. Fiilden: duygularınız, kesintisi, korkumuz, ışığı, soygundan vb. Yansımadan: çıtırtı, horultu, cızırtı, gürültü, düdük vb. 3.BİRLEŞİK İSİMLER: a. isim + isim: atasözü, denizaltı, devetabanı, karnıyarık, aslanağzı, Edirnekapı(sı), iş yeri vb. b. sıfat + isim: kırkayak, karafatma, ilköğretim, açıkgöz, anayasa, karabiber, başhakem vb. c. isim+ fiil: gecekondu, mirasyedi, kuşkonmaz, imambayıldı, külbastı, hünkârbeğendi, albeni d.fiil+fiil: biçerdöver, uyurgezer, dedikodu, çekyat, tutkal, verkaç, kapkaç, vurdumduymaz vb. e. isim+ eylemsi: kardelen, gökdelen, cankurtaran, dalgakıran, ağaçkakan, saçkıran vb. f. yansımalarla: çıtçıt, cızbız, fırfır, el gırgırı, fiskos vb. YAPI BAKIMINDAN SIFATLAR 1. BASİT SIFATLAR: eski evimiz, dar sokaklar, mavi gömlek, basit konular vb. 2. TÜREMİŞ SIFATLAR: İsimden: elbiselik kumaş, farklı görüşler, şakacı biri, tatsız bir şey vb. Fiilden: büyük şirketler, soğuk ayran, durgun sular, kanayan yara, seçilmiş bir topluluk vb. 3. BİRLEŞİK SIFATLAR: özverili bir insan, dürüstlük abidesi bir arkadaş, Japon malı saat, siyah montlu çocuk, orta yaşta biri, herhangi bir iş yeri, saçı sakalı birbirine karışmış bir adam, daha geniş olanaklar, en kötü ihtimal vb. YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR 1. BASİT ZARFLAR: Buraya çabuk gelin. İstediklerinizi hemen hazırlarım. Fazla yormayın kendinizi. Yeni konuştum onunla. Az uğraşmadım bu işle. Demin buradaydı. Konu yarın görüşülecek. 2. TÜREMİŞ ZARFLAR: Araç hızlı gidiyordu. Onunla sabahleyin tartıştık. Yazın İstanbul’a gideceğim. Bizi soğuk karşıladılar. Düşünerek konuşmalısın. İçeri girin. 3. BİRLEŞİK ZARFLAR: Niçin konuşmuyorsun? Bugün moralim bozuk. Nasıl anladın yalan söylediğini? Sabredin siz de biraz. Adam birdenbire ortadan kayboldu. Böyle konuşma. 4. GRUPLAŞMIŞ (ÖBEKLEŞMİŞ) ZARFLAR: İnsanları rahatsız etmeden çalışın. Öğleye doğru yağmur başladı. Pencereleri birer birer kapatıp çıktım dışarı. Zaman zaman tartışıyoruz. Kendisi birkaç gün aradan sonra gelmişti buraya. YAPI BAKIMINDAN EYLEMLER 1. BASİT EYLEMLER: okumuştum, taşıyacağız, anlıyor musun, görmedim, durursan vb. 2. TÜREMİŞ EYLEMLER: İsimden: çoğaldı, birikmiş, küçülüyor, alçaldı, yaşıyoruz, izledim, boşamış vb. Fiilden: kopardık, kaçırmayın, ağlaşıyor, açılmış, giyindim vb. Yansımadan: fısıldadı, cızırdıyor, patladı, gümbürdedi, hıçkırıyor vb. 3. BİRLEŞİK EYLEMLER: Üç grupta incelenir: A.KURALLI (ÖZEL) BİRLEŞİK EYLEMLER: İki eylemin birleşmesiyle oluşan eylemlerdir. Bunlar kendi içinde dörde ayrılır. Bunların hepsi bitişik yazılır. A1. Yeterlik Eylemi(-ebil-): Eyleme yeterlilik anlamı kazandıran eylemdir. Bilgisayarda program yapabiliyorum. Dün yirmi beş sayfa yazabilmiş. Dağın zirvesine iki saatte tırmanabildik. Uçağa yetişebilmişler mi? Bu kadar eşyayı taşıyabilir mi bu çocuklar? Çözebildin mi tüm soruları? ** Yeterlik eylemi değişik anlamlar da sağlar. Yağmur yağabilir bugün. (olasılık) Dışarı çıkabilir miyim? (izin isteme)
Soruların çoğunu çözememiş. Yazılıya çalışamadım hiç. At, fazla yüke dayanamadı. Bahçede göremedik seni. Arkadaşının düğününe gidememiş. Hiçbir şey soramadım kendisine.
*Beklenmezlik anlamı da bu eylemle sağlanır. Tamirci, bozuk arabayı çalıştırıverdi. Romanı bir gecede bitirivermiş. **Sempozyumdaki katılımcı konuşmayıverdi. (beklenmezlik) **O anda gözyaşlarım boşanıverdi. (beklenmezlik) **Bugün de maça gitmeyiver. (önemsizlik) **Bana bir bardak su getiriver. (tezlik+ rica) A3. Yaklaşma Eylemi(-eyaz-): Eylemin gerçekleşmek üzere olduğunu ancak gerçekleşmediğini belirten eylemdir. Olumsuzu yoktur. Otobüs buzlanmış yolda devrileyazdı. Adam havuzda boğulayazmış. Ayağım kayınca düşeyazdım. A4. Sürerlik Eylemi(-egel-, -edur-, -ekal-): Eylemin sürekliliğini belirten eylemdir. Olumsuzu yoktur. Filozoflar yanlış anlaşılagelmiştir. Töreler böyle süregelmiş.
Burada bekleyedurun. B. YARDIMCI EYLEMLE KURULAN BİRLEŞİK EYLEMLER: Bir isim ve bir yardımcı eylemden oluşan birleşik eylemlerdir. Yardımcı Eylemler: “et-, ol-, eyle-, kıl-, buyur-” Kendisine teşekkür ettim. Sen de onu razı edersin. Orayı hemen terk ettik. Bize yardımcı olmadınız. Güneş, bulutlar arasında kayboldu. Bu dert beni iflah etmez, del’eyler. Sevdan beni kül eyledi. Seyreyledim eşkâl-i hayatı. Bu programda ben yetkili kılındım. Sonunda böyle karar kıldık.
Bu araba 50.000 TL etmez. (değmez) Ben ettim, sen etme. (yaptım, yapma) Güzelliğin on para etmez.(değmez) Kayısılar henüz olmamış. (olgunlaşmamış) Yarın burada olurum. (bulunurum) Hüseyin Bey’in bir kızı olmuş. (doğmuş) İyi sütlaç olur bu sütten. (yapılır) Sofraya buyurun. (gelin)
Bizi ele vermeyesin. Olanları duyan abim ateş püskürdü. Müdür, işçilere göz açtırmıyor. akla karayı seç-, ileri sür-, varsay-, vazgeç-, başvur-, elver-, tepesi at-, ağzını ara-, yüz ver-, düşünmeye başla-… NOT: Özel anlamlı birleşik eylemler de vardır. İSTEKLENME EYLEMİ(-esi gel-): O hâlinizi görünce gülesim geldi. BEKLENMEZLİK EYLEMİ(-eceği tut-): Ders çalışacağı tuttu arkadaşınızın. BAŞLAMA EYLEMİ(-ir ol-, -mez ol-): Hâlimi hiç sormaz oldun. Her işe çocuklar karışır oldu. BİTİRME EYLEMİ(-miş ol-): Bir kere söz vermiş olduk. O kadar güzel fırsatı kaçırmış oldular. YELTENME EYLEMİ(-ecek ol-): Gereksiz konuşunca kendisine bağıracak oldum. SANMA EYLEMİ(-yor olmalı, -miş olmalı): Ders çalışıyor olmalı. Ankara’ya ulaşmış olmalılar. Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|