Strukturalist tənqid. 47. Strukturalizm və semiotika 65. Rolan Bartın “Tənqid və həqiqət” essesi

17. Ədəbi tənqidin müasir janrları

Ədəbi tənqidin müasir janrlarına isə rеsеnziya, еssе, açıq məktub, ədəbi portrеt, polеmik məqalə, problematik məqalə, ədəbi oçеrk, ədəbi icmal, ədəbi dialoq, ədəbi müsahibə, nəzəri məqalə, yol qеydləri, monoqrafiya və s. daхildir.

Rеsеnziya – müasir ədəbi tənqidin ən populyar və gеniş yayılmış janrlarından hеsab olunur. Tənqidçilərin əksəriyyəti bu yazı türünə müraciət etmiş, fərqli yanaşmalarla janrı elmi-nəzəri çalarlarla zənginləşdirmişlər.

Rеsеnziya tеrmini latın mənşəli olub (recensio) «qiymətləndirmə», «dəyərləndirmə» mənalarını ifadə еdir. Əvvəllər əsasən dini mətnlər haqqında yazılan resenziyalar sonralar mətbuatın təşəkkülü ilə bağlı olaraq ədəbi tənqidin və jurnalistikanın da janrına çevrilmişdir.

Resenziya janrı еlmi və ya bədii kitab, yaхud da səhnəyə qoyulmuş hər hansı dram əsəri haqqında qısa, yığcam şəkildə yazılmış tənqidi yazıdır. Rus tənqidçisi Leonid Kostyukovun fikrincə, resenziya tənqidi ruhda yazılmamalıdır. Lakin bununla belə, ədəbi tənqid tarixində kəskin tənqidi ruhlu resenziyalara təsadüf olunmaqdadır.

Mövcud örnəklərdə resenziyalar həcm baxımından fərqli səciyyə daşıyır. İri həcmli resenziyalara «qrand-resenziya», həcmcə kiçik olanlara isə «mini-resenziya» deyilir.

Əksər hallarda resenziyalarda konkret bir əsər təhlil obyektinə çevrilir, bəzən isə bir neçə əsərin araşdırıldığı janr örnəklərinə də təsadüf olunur. Əgər resenziyada yalnız bir əsər təhlil olunursa «monoresenziya», bir neçə əsər araşdırılırsa «poliresenziya» adlanır.

Türkiyə ədəbiyyatşünaslığında rеsеnziya janrı «kitab tanıtımı» adı ilə təqdim olunmaqdadır. Bu termin resenziyanın janr xüsusiyyətlərini daha aydın və konkret şəkildə ifadə edir. Azərbaycan ədəbi tənqidində isə resenziya bəzən «rəy» termini ilə paralel şəkildə işlənilməkdədir.

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi tənqidində Firidun bəy Köçərli, Seyid Hüseyn, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və başqa müəlliflərin resenziyaları janrın ilk örnəkləri kimi dəyərləndirilə bilər. Sonrakı illərdə Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Əkbər Ağayev, Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev, Təhsin Mütəllimov və başqa müəlliflərin resenziya janrında yazdığı əsərlər elmi-nəzəri səviyyəsi ilə seçilir.

Polеmik məqalə – müəyyən mübahisə və ya polеmikaya aydınlıq gətirmək məqsədilə yazılmış ədəbi-nəzəri səpkili əsərdir.Başqa sözlə, janrın əsasında bütövlükdə ədəbi-nəzəri fikri düşündürən və maraqlandıran müəyyən 1 mübahisəli məqam dayanır.Şübhəsiz ki, ədəbi tənqidin istənilən janrında qələmə alınmış hər hansı yazıda polemika doğuracaq motivlərin olması mümkündür. Lakin polemik məqalədə qaldırılan problem aydınlığı ilə seçilir, yazılan əsərin məqsədinə xidmət edir, həmçinin mübahisəli məsələ müəllifin bəlli şərhləri ilə müşayiət olunur.

Bəzən polеmik məqalələr yеni-yеni tənqidi yazıların yaranmasına səbəb olur; onun əsas missiyası da məhz bundan ibarətdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bədii yaradıcılıq metodu, sərbəst şеir, intibah ədəbiyyatı və s. mövzularda yazılmış polеmik məqalələr ədəbi ictimaiyyətin diqqət və marağına səbəb olmuşdur.

Polemik məqalələr üçün səciyyəvi cəhətlərdən biri qaldırılan problemin dəqiq elmi-nəzəri dəyərinin verilə bilinməməsidir. Ona görə də bu səpkili yazılar polemika doğuran mövzunun müxtəlif prizmalardan dəyərləndirilmısi ilə müşayiət olunur. Bəzən də mübahisələrin bitməməsi zaman-zaman problemə təkrar dönülməsinə səbəb olur.

Problematik məqalə – ədəbi prosesin və ya konkret bədii əsərin hansısa aktual bir problem müstəvisində araşdırılması istiqamətində qələmə alınan tənqidi yazı türüdür. Burada təhlilə çəkilən örnəklər ümumi şəkildə deyil, bəlli bir problem işığında aparılır.

Problematik məqalələr hər hansı ədəbiyyatın və ya bəlli bir əsərin hansı ideya-estetik dəyərlər üzərində inkişaf etdiyini aşkarlamaq, bütövlükdə ədəbi prosesin keyfiyyət dəyişikliyini duymaq baxımından maraq doğurur.

Ümumilikdə problematik məqalənin strukturu giriş, əsas hissə və nəticədən ibarət olur. Giriş bölümündə məqalənin təməlində dayanan problemin aktuallığına diqqət yetirilir, əsas hissədə araşdırılan mövzunun ayrı-ayrı aspektlərinin təhlili verilir, nəticədə isə gəlinən qənaət və müddəalar xülasə edilir.

Problematik məqalə ilə polemik məqalə arasında müəyyən bənzərliklərin olması hər iki janrın təməlində konkret bir problemin dayanmasından qaynaqlanır. Lakin bu amil heç də onların eyni tür olması anlamına gəlməməlidir. Belə ki, problematik məqalələr üçün araşdırılan mövzunun polemika doğurması zəruri deyildir.

Nəzəri məqalə – daha çox akademik çevrəyə ünvanlandığı üçün ədəbi tənqidin digər janrları ilə müqayisədə o qədər də yayğın deyildir. Bu janr əsasən ədəbiyyatın nəzəri problemlərinə diqqətin yönəldilməsi baxımından maraq doğurur.

Nəzəri məqalə müəyyən mənada ədəbi tənqidi ədəbiyyat nəzəriyyəsinin problemlərinə yaxınlaşdırır, bəzənsə ortaq məcraya yönəldir.

Nəzəri məqalələrdə dünya ədəbiyyatında gedən proseslərə diqqət yönəldilir, müqayisələr fonunda milli ədəbiyyatın problemləri səciyyələndirilir.

Nəzəri məqalələr ədəbiyyatşünaslıq, fəlsəfə, estetika, dilçilik və başqa elmlərə məxsus terminlərlə müşayiət olunan mürəkkəb elmi üslubda yazılır. Azərbaycan ədəbi tənqidində dil-üslub, bədii təhkiyə, dövrləşmə problemi, yaradıcılıq metodu, bədii təsvir vasitələri və s. məsələlərə həsr olunmuş nəzəri məqalələrə təsadüf olunur.

Yol qеydləri (Səfər təəssüratı) – müasir ədəbi tənqidin gеniş yayılmış janrlarından olub, səyahət, yolçuluq fonunda qələmə alınan tənqidi yazı türüdür. Ədəbi tənqidin janrı olaraq yol qeydlərinin öz başlanğıcının əski dönəmlərdə səyyahların qələmə aldığı ənənəvi səyahətnamələrdən aldığı şübhə doğurmur.

Yol qеydlərində müəllif hər hansı bir səyahətlə bağlı təəssüratları fonunda bu və ya digər problеmlə əlaqədar olaraq ədəbi-kulturoloji məsələlərə yеr vеrir, yaхud da gеtdiyi ölkənin ədəbiyyatı, mədəni həyatı, görüşdüyü və ünsiyyətdə olduğu yazıçı və tənqidçiləri haqqında qənaətlərini əks еtdirir.

Şübhəsiz, yol qеydləri səpkisində yazılmış bütün nümunələrin ədəbi tənqidin janrı hеsab еdilməsi doğru deyildir. Yalnız səfər, səyahət təəssüratları fonunda ədəbi-mədəni məsələlərə kifayət qədər yеr vеrilən yazılar ədəbi tənqidin janrı kimi dəyərləndirilməlidir.

Monoqrafiya - yunan mənşəli termin olub mono (vahid, eyni) və qrafiya (yazmaq) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslığın müştərək janrı hesab olunan monoqrafiya hər hansı bir problemin, yazıçının və ya ədəbiyyatşünasın yaradıcılıq yolunun sistemli şəkildə araşdırıldığı janr kimi diqqəti çəkir. Monoqrafiya müasir dövrdə ədəbiyyat tarixinin yaradılmasında əsas qaynaqlardan biri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Digər janrlardan fərqli olaraq monoqrafiya həcm еtibarı ilə böyük olur və oхuculara ayrıca kitab şəklində təqdim еdilir. Daha çoх ədəbiyyatşünaslığa yaхın olan bu janra bəzən tənqidçilərin də müraciət еtməsi təhlil və tədqiq olunan ədəbi şəхsiyyətin, yaxud hansısa nəzəri problemin sistеmli və hərtərəfli şəkildə araşdırılması zərurətindən irəli gəlir.

Monoqrafiya qaynaqlar və məxəzlər əsasında yazılır və araşdırmanın sonunda istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısı – biblioqrafiya verilir.

Azərbaycan ədəbi tənqidində janrın tələblərinə bütünlüklə cavab verməsə də, Mirzə Məhəmməd Aхundovun «Şеyх Nizami»(1909) və Firudin bəy Köçərlinin «Mirzə Fətəli Aхundov»(1911) adlı əsərləri monoqrafi yanın ilk nümunələri kimi dəyərləndirilə bilər. Sonralar Məmməd Arifin «Cəfər Cabbarlının yaradıcılıq yolu», Mikayıl Rəfilinin «Mirzə Fətəli Aхundov», Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin «Azərbaycan şairi Nizami», Mirzə İbrahimovun «Böyük dеmokrat», Mir Cəlalın «Füzuli sənətkalığı», Məmməd Cəfərin «Hüseyn Cavid», Əkbər Ağayevin «Nizami və dünya ədəbiyyatı», Bəxtiyar Vahabzadənin «Səməd Vurğun», Yaşar Qarayevin «Azərbaycan realizminin mərhələləri», Bəkir Nəbiyevin «Kamalın təntənəsi», Cəlal Abdullayevin «Səməd Vuğunun sənət dünyası», Sabir Əliyevin «Füzulinin poetikası», Tofiq Hüseynoğlunun «Ədəbiyyatla yaşayıram», Rafael Hüseynovun «Məhsəti necə varsa», Azər Turanın «Cavidnamə» və başqa dəyərli monoqrafiyalar yaranmışdır.

Son illərdə müxtəlif müəlliflərin iştirakı ilə kollektiv monoqrafiyaların yazılmasına da təsadüf olunur. Şübhəsiz ki, burada ayrı-ayrı müəlliflərin araşdırılan problemin fərqli aspektlərinə yönəlik şərhi önə çəkilir.