T. C. ÇEvre ve şEHİRCİLİk bakanliği mekânsal Planlama Genel Müdürlüğü

1.4BÖLGE GELİŞME PLANLAMASI SÜRECİ

Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi ve Ülke Mekânsal Stratejisi hazırlanması, Türkiye’de çok uzun süredir tartışılan Bölge Planlarına girdi sağlayabilecek üst ölçek karar ve politikaların yokluğunu gidererek Bölge Planlarının daha net biçimde ve ulusal ölçekteki politikalarla tutarlı hazırlanmasını sağlayacaktır.

Bölge Gelişme Planı bir bölgenin kalkınması amacıyla bölge ekonomisinin gelişmesini hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak; kaynakların yerinde ve etkin kullanımını gerçekleştirmek; yerel potansiyeli harekete geçirmek; sosyal yapının özelliklerini ve var olan sorunları gözeterek sürdürülebilir sosyo-ekonomik gelişme gerekli düzenlemeleri tanımlamak ve sosyal ve bölgesel program ve projelere temel oluşturmak üzere hazırlanan koordinasyon, yönlendirme ve strateji belgesidir. Bu belge aynı zamanda ulusal düzeyde üretilen politika, plan ve stratejiler ile yerel düzeyde yürütülecek faaliyetler arasındaki ilişkiyi belirlemek; yerel düzeyde yer alan kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu güçlendirmek; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek amaçlıdır.
Bölge Gelişme Planları öngörülen ekonomik ve sosyal gelişmenin mekânsal yansımaları ve ana eksenleri ile ilgili genel bir çerçeve çizmekle yükümlüdürler. Ancak, bölgesel gelişmenin ayrıntılı bir şekilde mekânsallaştırılması ve koruma ve kullanma dengesinin sağlanması hazırlanacak Bölge Mekânsal Strateji Planları ile gerçekleştirilecektir.
Birinci Seçenekte mevcut kurumsal ve yasal yapıyı mümkün olduğunca korunarak bir çözüm arandığı için bölgesel düzeyde yapılacak planlama çalışmalarının iki farklı kurum tarafından yapılması ve birbirini bütünleyen çalışmalarla gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Önerilen çerçevede ekonomik ve sosyal konularda ayrıntılı hedef ve politikaları kapsayan, bunların mekânsal dağılımı ile ana hatları belirleyen Bölge Gelişme Planlarının Kalkınma Bakanlığına bağlı kuruluşlar olan Kalkınma Ajansları tarafından hazırlanması öngörülmüştür³. Öneride Kalkınma Ajanslarının bu görevi sürdürmeleri benimsenmiştir.
Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulu⁴, bölgesel kalkınmaya ilişkin konularda karar organı olarak tanımlanmış olup, a fıkrası ile “Bölgesel gelişme alanında ulusal düzeyde genel politikaları ve öncelikleri tayin etmek, bu kapsamda bölgesel gelişme ulusal stratejisini onaylamak” c fıkrası ile “Güneydoğu Anadolu Projesi, Doğu Anadolu Projesi, Doğu Karadeniz Projesi ve Konya Ovası Projesi gibi kalkınma projelerini, bölge planlarını, stratejileri ve eylem planlarını onaylamak” görevi verilmiştir. Bölgesel kalkınma konularının teknik düzeyde tartışıldığı ve Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulunun karar almasına yönelik önerilerin geliştirildiği Bölgesel Gelişme Komitesine ise aynı maddenin f fıkrasında belirtildiği üzere “Bölge planlarını, bölgesel programları ve bölgesel gelişme bakımından önemli olan program, proje ve destekleri inceleyerek görüş, değerlendirme ve önerilerde bulunmak” yetki ve görevi verilmektedir.
Şema : Bölge Gelişme Planlama Süreci

YEREL YÖN., İLGİLİ KURULUŞ, MO, STK

BGYK
BÖLGESEL GELİŞME YÜKSEK KURULU

KALKINMA BAKANLIĞI

KALKINMA AJANSI

BÖLGE GELİŞME PLANI

İBB 2
SEKTÖR ANA PLANLARI, STRATEJİ BELGELERİ
Mevcut kurumsal ve yasal yapıyı büyük ölçüde temel alan seçenek 1, plan onama yetkisinin Başbakan başkanlığındaki Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulunda⁵ olmasının, hem ulusal konularla bölgesel konular arasında tutarlılığı sağlamak hem de özellikle yatırımcı bakanlıkların da üyesi olduğu bu yüksek kurulda alınacak kararların ilgili bakanlıkların politika, plan ve yatırımlarında ve bu yatırımların bütçeleştirilmesinde bölgesel planların gözetilmesini sağlaması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.
Böylelikle mekânsal gelişme ile doğrudan ve dolaylı görevleri yüklenmiş olan Bakanlıklar Bölge Gelişme Planlarının onaylaması sürecinde söz sahibi olurken, doğal olarak bu planlarla uyumlu olarak işlevlerini yeniden tanımlamak durumundadırlar.
Henüz yönetmelikler çıkarılmadığı için Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulu ve Bölgesel Gelişme Komitesi çalışmaya başlamamıştır. Kısa sürede bu yönetmeliklerin çıkarılması ve yönetmeliklerde Bölge Gelişme Planlarının bağlayıcılığı belirten maddelerin yer alması önerilmektedir.

1.5BÖLGE MEKÂNSAL STRATEJİ PLANLAMA SÜRECİ

1.5.1TEMEL İLKELER

Bölge düzeyinde yapılacak mekânsal düzenlemelerin bölgenin doğal, ekolojik, kültürel varlıklarının korunması ve kaynaklarının sürdürülebilir gelişmesini sağlaması, ekonomik ve sosyal gelişmeyi sağlayacak altyapı, hizmet ve üretim faaliyetlerinin kentsel ve kırsal tüm yerleşmeleri kapsayacak şekilde kamu yararı, katılımcılık, saydamlık, toplumsal katkı, ortaklık ve sahiplenme, hesap verebilirlik, sürdürülebilirlik, kaynak kullanımında etkinlik ve verimlilik temel ilkeleri doğrultusunda gerçekleştirilmesi

1.5.2ESASLAR

Bölge mekânsal gelişmesi ile ilgili önceliklerin Ülke MSP ve BGUS başta olmak üzere ulusal düzeyde belirlenen politika, strateji, plan ve programları gözeterek ve ülke kaynaklarının kullanımında kamu yararı, etkinlik ve verimlilik sağlayacak şekilde alt ölçekli planlara ilişkin ana esasları belirlemesi, yerel dinamiklerin ve potansiyellerin temel alınması, mekânsal ve tematik odaklanmanın sağlanması, ulusal önceliklerle yerel öncelikler arasında tamamlayıcılık ve bütünsellik ilişkisinin kurulması

1.5.3AMAÇ

BMS Planının amacı, Ülke Mekânsal Strateji Planında belirlenen stratejiler ile BGUS’la Kalkınma Planlarının bölgesel düzlemde ayrıştırılan ana hedefler ve bunlara yönelik stratejiler temel alınarak; bölge kaynaklarının rasyonel kullanımı sağlayacak bölge yerleşme düzeninin gerçekleşmesi, bölgenin kalkınması için gerekli ülkesel ulaşım sistemi ile bütünleşmiş, lojistik, teknik ve sosyal altyapının oluşturulması, bölgedeki doğal varlıklar ve kaynaklar, kültürel miras ve ekolojik değerlerin sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması ve geliştirilmesi, hizmet faaliyetlerinin bölge düzeyinde kademelenmesinin sağlanması ve üretim faaliyetlerinin gelişme odakları, koridorları ve uzmanlaşma alanları gözetilerek en uygun alanlarda konumlandırılmasının sağlanmasıdır.

1.5.4TANIM

BMSP amacının gerçekleştirilmesi doğrultusunda; bölgesel düzeyde uzun dönemli politika ve mekânsal stratejileri belirleyen ve alt ölçekli planlama çalışmalarını yönlendiren; uzun erimli eylem plan ve programlarını içeren rapor ve ekleriyle 1:100.000 ve üzeri ölçekte haritalar üzerinde çizimlerden oluşan planlardır.

1.5.5KAPSAM

BMSP’lerle kentsel-kırsal yerleşmeleri kapsayan yerleşme düzeni, gelişme odakları, koridorları ve uzmanlaşma alanları ile ulaşım, enerji, ve lojistik temel altyapısı, turizm, hizmetler, sanayi ve tarım sektörlerine ilişkin mekânsal kararlar ve yatırımların yer seçimi ve kaynak kullanımına ilişkin öncelikleri belirlenir. BMSP’ler öncelikli olarak aşağıdaki başlıkları kapsar.

● Kentsel ve kırsal alanların kalkınmasının ve bunlar arasındaki bütünleşmeyi sağlayacak yerleşme düzeninin tanımlanması

● Gerekli sosyal ve teknik altyapı, üretim ve hizmet alanlarının belirlenmesi

● Ekonomik gelişmeye yardımcı olacak yatırımlar ve istihdam alanlarının mekânsal dağılımının tanımlanması

● Az gelişmiş veya gelişme açısından geriye düşen alanların canlandırılması için gerekli mekânsal düzenlemelerin yapılması

● Çevrenin, peyzajın, doğal ve kültürel mirasın korunması

● Sakınım önlemleri alınacak risk bölgelerinin saptanmasını

● Tarımsal alanların ve ormanların üretkenliğini korumak veya geliştirmek için bu alanların kullanım kararlarının verilmesi

1.5.6KADEMELENMEDEKİ YERİ

Bölge MSP, Bölge Gelişme Planı ile birlikte alt ölçek planları yönlendirmektedir.

1.5.7HAZIRLIK AŞAMASI VE ONAY İŞLEMİ

1. Bölge Mekânsal Strateji Planlarının hazırlanması ve hazırlama sürecinin yönetiminden ÇŞB Mekânsal Planlama Genel Müdürlüğü sorumludur. MPGM bünyesinde bu sürecin yönetimi ve uygulama sürecinin izlenmesi Ülke MSP çalışmaları için kurulmuş olan “MSP Teknik Birimi” tarafından gerçekleştirilecektir. Bu birim bölge MSP çalışmalarını Kalkınma Planı, strateji belgeleri, sektör ana planlarını dikkate alarak ve TÜMVERİ sistemini kullanarak bölgeler düzeyinde (İBB 2) mekânsal ağırlıklı nitel ve nicel analiz ve sentez çalışmalarını sürdürecek ve araştırma raporları, senaryolar, çözüm önerileri ile taslak bölge mekânsal strateji planını hazırlayacak ve Bölge MSP Komitesi'ne sunacaktır.

2. Sekretaryasını ÇŞB’nın yürüttüğü Bölge MSP Komitesi; kendi yatırım alanlarına ilişkin olarak sektörel, tematik ve alansal düzeyde plan yapma yetkisine sahip başta ilgili Kalkınma Bakanlığı ve bu Bakanlık bünyesinde kurulan Kalkınma Ajansları olmak üzere ilgili Bakanlıkların bölge ve il birimleri temsilcileri ile bölgedeki ilgili yerel yönetimlerinin (il özel idareleri, büyükşehir belediyeleri ve il belediyeleri) yetkili üst düzey yöneticilerinden oluşacaktır. Bu Komitenin başkanlığını ÇŞB Bakanı ya da görevlendireceği bir Bakanlık yetkilisi yapacaktır.

3. Bölge MSP Komitesi, kendisine sunulan raporlar, senaryolar, öneriler ve ilgili Bölge Mekânsal Strateji Plan taslağını inceleyerek öngörülen kararları bir bütünlük içinde değerlendirecek ve üzerinde uzlaşılmış mekânsal stratejilere karar verecektir. Bölge MSP Komitesinin değerlendirmeleri ve kararları MSP teknik çalışmalarının tamamlanabilmesi için ÇŞB bünyesindeki MSP Teknik Birimine iletilecektir.

4. ÇŞB bünyesindeki bölge mekânsal stratejilerden sorumlu “MSP Teknik Birimi”, uzlaşılmış mekânsal stratejilerle ilgili olarak eylem plan ve programları oluşturacak ve bu mekânsal kararlar, uygun gösterim teknikleriyle tasarlanarak mekânsal plana dönüştürülecek ve Bölge MSP Komitesine uygun görüş almak üzere sunulacaktır.

5. Bölge MSP Komitesince uygun görülen BMSP onaylanmak üzere Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na gönderilecektir. Bölge Mekânsal Strateji Planı Bakan tarafından onaylanarak yürürlüğe girecektir.

Şema : Bölge Mekansal Strateji Planlama Süreci

ÇEVRE VE ŞEHİRCİLİK BAKANLIĞI

ÇŞB MSP TEKNİK BİRİMİ

BÖLGE MEKÂNSAL STRATEJİ PLANI KOMİTESİ

BÖLGE MEKÂNSAL STRATEJİ PLANI

İBB 2

1:100.000 +

SEKTÖR ANA PLANLARI, STRATEJİ BELGELERİ

KALKINMA AJANSI, YEREL YÖN., İLGİLİ KURULUŞ, MÖ, STK

1.5.8KATILIMCI SÜREÇ

Bölgesel Gelişme Planlarının hazırlanmasında bölgesel düzeydeki kamu kurum ve kuruluşları, özel sektör, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve meslek örgütlerinin oluşturduğu Danışma Kurulu Kalkınma Ajansları Yasası içinde tanımlanmaktadır.

Bölge mekânsal strateji planlama sürecinde ise başta ilgili Kalkınma Ajansları olmak üzere ilgili Bakanlıkların bölge ve il birimleri temsilcileri ile bölgedeki ilgili yerel yönetimlerinin (il özel idareleri ve büyükşehir belediyeleri ve il belediyeleri) yetkili üst düzey yöneticilerinden oluşan Bölge Mekânsal Strateji Komitesi katılımcı mekanizmayı oluşturacaktır.
Bu süreçte "kurumsal" katılım esas alınacaktır. Karar alma, izleme, değerlendirme ve geri-besleme süreçleri açısından katılımın sürekliliği sağlanacak ve bu kuralları önceden belirlenmiş katılımcı yöntemlerle yapılacaktır. Katılımcı süreçte kurumsal temsili sağlayacak olan temsilcilerin “kurumsal taahhüt”, uzman bilgisi sunacak olan temsilcilerin “uzmanlık bilgisi taahhüdünde bulunmaları esas olacaktır. Katılım sürecinde yapılacak kurumlar arası müzakere ve uzlaşı arama toplantılarında da aynı yöntem izlenecektir. Katılımcı süreç içerisinde ayrıca katılımı sağlanamayan kurum ve uzman katkılarının alınması için bilişimin sağladığı tüm olanaklar kullanılacaktır.

1.5.9PLANLAMA DİLİ

Çok aktörlü, katılımcı, stratejik, vizyon-hedef odaklı, öncelikleri tanımlayan, sektörel-tematik-alansal planlarla bütünleşik, eşgüdümlü, çok yönlü, proaktif, esnek, zaman içinde değişen küresel ve ulusal eğilimleri, değişimleri izleyen ve güncelleyen, doğal ve kültürel varlık ve kaynakların sürdürülebilirliği bağlamında, kamusal yararı esas alarak, büyümeyi yönlendiren bir plan dili geliştirilecektir.

1.5.10PLANLAMA KARARLARININ FORMATI

Mekânsal strateji planlarında planlama kararları eylem planı ve operasyonel program formatında verilmektedir. Eylem planları mekânsal strateji planlarındaki kararların somutlaştırılması ve operasyonel hale getirilmesi amacıyla önemlidir. Eylem planlarında; hedef, strateji, eylem numarası ve adı, eylemin açıklanması, sorumlu ve ilişkili kuruluşların belirtilmesi, öncelik ve sürenin belirlenmesi ve finansmanın kaynağının tanımlanması öngörülmektedir.

Bu bağlamda; kararların plan üzerinde ve lejant tablosunda şematik olarak ve eylem planlarına referans veren notasyonlarla gösterilmesi, içeriğinin eylem plan ve programlarında açıklanması, plan kararlarının hangi kurumlarla, nasıl ve hangi araçlarla geliştirileceğinin ve uygulanacağının ayrıntılı olarak belirlenmesi, söz konusu yatırım kararlarının gerekli iç ve dış finansman kaynak ihtiyacının ortaya koyulması ve eylem planlarında Kalkınma Planı ve Yatırım Programı ile ilişki kurularak, öngörülen yatırımların ilgili kuruluşların stratejik plan, performans programı ve bütçelerinde zamanlama belirtilerek yer alması sağlanmalıdır.

1.5.11GÖSTERİM TEKNİKLERİ

Planlardaki gösterimler, 1:1.000.000 ve üzeri ölçekli haritalar üzerinde, mekânsal kararların soyut, grafik ve şematik biçimde ifadesini ve eylem planlarına referans veren notasyonlarını içerecektir.

1.5.12UYGULAMA DÖNEMİ

ÜMSP, Kalkınma plan dönemleri (5 er yıllık) esas alınarak aşamalandırılan uzun erimli ( 20 yıl) stratejiler içeren mekânsal planlardır.

1.5.13PLANLAMA ARAÇLARI

Kalkınma Ajansları tarafından hazırlanan Bölge Gelişme Planlarında belirtilen projeler ile Bölge Mekânsal Stratejisi Planlarında belirtilen eylemler, projeler ve yatırım kararlarının uygulamaya aktarılması için mali (teşvik, hibe programları, vergi indirimi ve muafiyeti, kredi kolaylıkları, ayni ve nakdi yardım v.b.), teknik (uzmanlaşmış yeni kentler, gelişme odakları ve koridorları v.b.) ve yasal düzenlemeler (yeni uygulama araçlarına ilişkin yasal düzenlemeler, yeni kentler yasası, risklerin azaltılması ve sakınım planlamasını da içerecek biçimde mekânsal planlama ve şehircilik yasası, MSP eylem planlarında tanımlanan iş ve işlemlerin ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının stratejik plan ve bütçelerine girdi sağlaması için yasal düzenlemeler, Ülke MSP kararlarının Orta Vadeli Program, Yıllık Yatırım Programlarına girdi sağlaması için yasal düzenleme v.b.), ile uluslar arası anlaşmalar ve AB normları ve direktifleri ÜMSP'nin uygulama araçları olarak tanımlanabilir.

1.5.14KURUMSAL YAPISI

1. Sekretaryasını ÇŞB’nın yürüttüğü Bölge Mekânsal Strateji Plan Komitesi; kendi yatırım alanlarına ilişkin olarak sektörel, tematik ve alansal düzeyde plan yapma yetkisine sahip başta Kalkınma Bakanlığı ve ilgili Kalkınma Ajansları olmak üzere ilgili Bakanlıkların bölge ve il birimleri temsilcileri ile bölgedeki ilgili yerel yönetimlerinin (il özel idareleri ve büyükşehir belediyeleri ve il belediyeleri) yetkili üst düzey yöneticilerinden oluşacaktır. Bu Komitenin başkanlığını ÇŞB Bakanı ya da görevlendireceği bir Bakanlık yetkilisi yapacaktır.

2. ÇŞB Mekânsal Planlama Genel Müdürlüğü bünyesinde, bölge mekânsal strateji planlama sürecinin yönetimini, uygulama sürecinin izlenmesini ve bölgelerin MSP çalışmalarını yürütmek üzere “MSP Teknik Birimi” oluşturulacaktır.

1.5.15İZLEME VE DEĞERLENDİRME SİSTEMİ VE PERFORMANS GÖSTERGELERİ

MSP Teknik Birimi, Bölge MSP'de öngörülen düzenleme ve uygulamaları sürekli izleyecek ve değerlendirecek ve yıllık izleme raporlarını hazırlayacaktır. Bu raporlar Bölge MSP Komitesine sunulacaktır. Komite, izleme ve ilerleme raporu çerçevesinde ön eylemli (proaktif) bir planlama anlayışıyla alınacak önlemler ve gerektiğinde Bölge Mekânsal Strateji Planlarının Ülke MSP ile uyumlu olmak koşuluyla gözden geçirilmesi ve güncellenmesi konusundaki önerilerini ÇŞB’ye sunacaktır.

İzleme sürecinde Plan'da öngörülen her bir mekânsal hedefe ulaşma düzeyi performans göstergeleri ile niteliksel ve niceliksel boyutlarıyla izlenecektir. Plan kararlarıyla mali ve fiziki boyutlarıyla gerçekleşme oranı arasındaki fark değerlendirecektir. Alt ölçekli planların üst ölçekli Mekânsal Strateji Planlarına göre uyumlaştırma düzeyi izlenecek ve gerekli tedbirler, uygulama programını aksatmayacak biçimde, alınması sağlanacaktır. Yaşam ve mekân kalitesi göstergeleri esas alınarak yerleşmeler için planlarla öngörülen iyileştirme kararlarının izlenmesi ve gerekli tedbirlerin uygulama programını aksatmayacak biçimde alınması öngörülmektedir.