T. C. DİYanet iŞleri başkanliği eğİTİm hiZMETleri genel müDÜRLÜĞÜ Program Geliştirme Daire Başkanlığı
Yüklə 5 Mb.
|
Hadis Öğrenim Usulleri: Hadisler bu dönemde daha ziyade sema yani hocadan işitme yoluyla alınmışlardır. Bununla beraber ileride meşru olacak diğer usuller (kıraat, munavele vs.) de zaman zaman kullanılmıştır. Hadislerin Rivayet Şekli: Hadislerin Hz. Peygamber (a.s.)’den duyuldukları gibi aynen alınıp nakledilmeleri en güzel şekildir. Mümkün olduğu sürece böyle yapılmalıdır. Nitekim Hz. Peygamber de sözünü duyduğu gibi belleyip rivayet eden kimseye hayır duada bulunmuştur.291 Diğer taraftan aynen rivayet etme imkânı olmadığında hadislerin mana bozulmamak şartıyla Hz. Peygamber’in kullandığı lafızların yerine benzerleri kullanılarak rivayet edildiklerini gösteren haberler vardır.292 Mesela Muhammed b. Sirin şöyle demiştir: “Ben hadisi on kişiden işitirdim manaları bir lafızları farklı olurdu.” b. Kitabet Dönemi Hadislerin yazıyla tespitinin caiz olup olmadığı ilk yılların tartışılan konularındandır. Bu konuda farklı haberler bulunmaktadır. Bunların bir kısmında hadislerin yazılması yasaklanmakta, bir kısmında serbest bırakılmaktadır. Bu minvaldeki haberlerin bazılarını şöyle sıralayabiliriz. Yasaklayan Rivayetler: Ebu Said el-Hudri’nin nakline göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur. “Benden Kur’an dışında hiçbir şey yazmayınız. Kim benden bir şey yazmışsa onu imha etsin. Benden hadis rivayet edin, bunda bir sakınca yoktur”.293 Ebu Said el-Hudri şöyle demiştir: Ben hadisleri yazmam için Hz. Peygamber’den izin istedim de o bana izin vermeyi kabul etmedi. 294 Serbest Bırakan Rivayetler: Abdullah b. Amr şöyle demiştir: Ben Rasulullah’a (a.s) “Senden işittiklerimi yazabilir miyim? demiştim “Evet” buyurmuştu. “Kızgınlık halinde ve hoşnutluk halinde de mi?” dediğimde “Evet! Bana sadece gerçeği söylemem yakışır.” Buyurmuştu.295 Hz. Peygamber (a.s) hicrî 8. yılda Mekke’yi fethedince orada bir hutbe îrad buyurmuştu. Yemenli bir sahabe olan Ebu Şah, Hz. Peygamber’den bu hutbenin yazılıp kendisine verilmesini istemiş. Hz. Peygamber de “Hutbeyi Ebu Şah için yazın” buyurmuştu.296 Birbirine zıt görünen hadislerin arasını cem ve telfikte âlimler iki yol benimsemişlerdir. Muarız hadisler arasında nesh cereyan etmiştir. Çünkü söz konusu haberler arasında sadece Ebu Şah’la ilgili hadisin tarihi bilinmektedir ki o da hicri 8. yıldır. Dolayısıyla sonradan verilen yazım izni bidayetteki yasak hükmünü nesh etmiştir. Fakat Rasulullah’ın vefatından sonra sahabe arasında ihtilafların vuku bulması “nesh” uygulamasının yeterli bir çözüm olmadığını göstermektedir. Rasulullah (a.s) hadislerin yazılması ve kitabetin yasaklanması hükümlerini eşzamanlı uygulamıştır. Birçok sahabinin hadis yazmış olmaları veya hadis sahifelerine sahip bulunmaları bu konuyu destekler. Hz. Peygamber’in hadis yazılmasını yasaklama sebebi olarak: — Arapların yazıyı iyi bilmemeleri, —Hadislerin Kur’an’la karışma tehlikesi, —Farklı şeylerle meşgul olunup Kur’an-ı Kerim’in ihmal edileceği endişesi, —Yazılanlara güvenilip ezberlemenin terk edilebileceği —Yazılan hadislerin ehli olmayan kimselerin eline ulaşıp onlarda yanlışlıklar, tahrifler, ekleme ve çıkarmalar yapılabileceği düşüncesi gösterilebilir.
1.Medine sözleşmesi 2.Nüfus sayımı tutanağı 3.Yahudilerle yapılan yazışmalar 4. Dine davet mektupları 5. Görevlilere verilen talimatnameler Hz. Peygamber’in vefatından sonra sahabe döneminde yazılan hadisler 298 1.Hz. Ebubekir’in 500 kadar hadis yazdığı fakat sonra imha ettiği 2.Hz.Ali’nin hadis sahifesi 3. Ebu Hureyre’nin hadis sahifesi (sahifetü’s-sahiha) 4. Abdullah b. Amr’ın hadis sahifesi (sahifetü’s-sadıka) 5.Abdullah b. Abbas’ın kendisinin yazdığı ve de Sait b. Cubeyr, Mücahit, İkrime gibi talebelerine yazdırdığı hadis sahifesi 6.Semure b. Cundeb’in hadis sahifesi. Bu sahife Semure’nin çocukları tarafından rivayet edilmiştir. 7. Cabir b. Abdullah’ın Mescid-i Nebi’de okuttuğu hacla ilgili kitabı. c. Tedvin Dönemi Bu dönem daha önce değişik yazı malzemelerine kaydedilerek veya ezberlenerek koruma altına alınmış olan hadislerin kitaplar içinde toplandığı dönemdir. H.1. asrın sonlarından 2. asrın yarısına kadar süren bir zaman dilimini içine alır. Aslında değişik sahabilerin bildikleri hadisleri toplayıp yazma faaliyeti daha eskilere dayanır. Abdullah b. Amr’ın sahabileri tek tek dolaşarak onlardan sorup öğrendiği hadisleri yanında taşıdığı levhalara yazdığı ve bunu da “Sahifetü’s- Sadıka” diye isimlendirdiği nakledilir. Bu da bir nevi tedvindir. Ancak burada tedvinle kastedilen, hadislerin daha geniş kapsamlı bir kitap içinde toplanmalarıdır. Böyle bir faaliyeti devlet eliyle ilk olarak başlatan kimse halife Ömer b. Abdulaziz olmuştur. Ömer b. Abdulaziz idaresi altındaki bölgelerin yöneticilerine mektuplar göndererek bölgelerinde bilinen hadislerin yazılıp gönderilmesini emretmiş; bunun üzerine de hadisler yazılıp halifelik merkezine gönderilmişti. Tedvin faaliyetinin en meşhur ismi İbn Şihab ez-Zührî’dir. İbn Şihab için “hadisi ilk tedvin eden kişi” denilmektedir. Zührî’nin bu işte ilk oluşu resmi manada ilk müdevvin olması şeklinde kabul edilir.299 Tedvin sünnet malzemesini herhangi bir ayırım söz konusu olmaksızın ve yok olmaktan korumak maksadıyla yazılı olarak bir araya getirilmesi şeklinde gerçekleşmiştir.
Hadis tarihinin bu döneminde, daha önce kitaplardan karışık olarak bir araya getirilmiş olan hadisler muhtelif şekillerde sınıflandırılmaya yani tasnife tabi tutulmuşlardır. Bu dönem h. 2. asrın ortalarından 5. asrın ortalarına kadar devam eder. Hadis kaynakları iki türde tasnif edilmişlerdir:
Konularına göre (ale’l-ebvab) tasnif: Bu tür eserlere örnek olarak cami, musannef ve sünenler gösterilebilir. Câmî: İçinde her konudan hadis bulunan hadis kitabı demektir.300 Dini konuların hemen tamamını kapsayan;
diye adlandırılan sekiz ana bölümü ihtiva etme özelliğine sahiptir. Camiler bu sekiz bölümden herhangi birini ihtiva etmezler veya noksan olarak ihtiva ederlerse cami olmaktan çıkarlar. Cami türünde yazılmış eserlere örnek olarak:
Şerhleri: Fethu’l-Bari/ İbn Hacer, Umdetü’l-Kari/Aynî, İrşadü’s-Sâri/Kastallânî Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi: A. Naim-K. Miras
Şerhi: el-Minhac: Nevevi, Sahih-i Müslim ve Tercemesi: Mehmed Sofuoğlu Sünen: Taharetten vasiyete kadar bütün fıkhi konulara dair hadisleri ihtiva eden eserlere denilmektedir.301 Bir başka tarifle: Fıkıh bablarına göre tasnif edilmiş merfu ahkâm hadislerini muhtevi kitaplara sünen denir. Ebu Davud es-Sicistani(202–275), Nesâi (214-303) ve İbn Mâce’nin (209-273) Sünen çalışmaları vardır.
Sünenlerdeki merfu hadislere ilaveten mevkuf ve maktu hadisleri de ihtiva eden eserlerdir. İmam Malik’in el-Muvatta’sı ve Abdurrezzak b. Hemmam’ın el-Musannef’i bu türdendir. Ravilerine göre (ale’r-rical) tasnif: Bu tür eserlere örnek olarak müsned, mu’cem ve etraf kitaplarını gösterebiliriz. Müsned: Hadislerin ilk ravileri olan sahabe isimlerine göre tertip edilmiş eserlerdir. Ebu Davud et-Tayalisi’nin Müsned’i, Ahmed b.Hanbel’in Müsned’i bu usulde yazılmıştır. Mu’cem: Hadis âliminin hadisleri, rivayet ettiği şeyhinin ismine göre tertipleyerek tasnif ettiği kitaplara denilir302. Ebu’l-Kasım et-Taberani’nin el-Mu’cemu’s-Selase’si ve İbn Hıbban’ın Kitabu’l –Mu’cem ale’l-Mudun gibi.
Kaleme alınmış yüzlerce hadis kitabı içerisinde “asıl” diye nitelendirebileceğimiz kaynak eserler şüphesiz “Kütüb-ü Sitte” dir. Kütüb-ü Sitte denilince şu eserler akla gelmektedir:
Buhari ve Müslim’in eserlerine birlikte “Sahihayn”, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai ve İbn Mace’nin eserlerine ise “Sünen-i Erbaa” denilir. Şimdi bunları kısaca tanıyalım: el-Buhârî ve Sahih'i Muhammed b. İsmail el-Buhârî h.194(810)'de Buhâra'da doğmuştur. İlim merkezleri olan Şam, Basra, Hicaz, Küfe, Bağdat ve Mısır'ı gezmiş ve oralardaki üstatlardan hadis tahsil etmiştir. Buhârâ yakınlarındaki Hartenk'de 256/870 yılında, 62 yaşında vefat etmiştir. “Küçük, Orta ve büyük Târih, el-Edebu‘l-müfred, ed-Duafâ” gibi eserleri yanında Sahihu‘l-Buhârî diye meşhur olan “el-Câmiu's-sahih” i çok özel bir mevkiye sahiptir. “Sahih” Concordance'a göre 97 kitab ve 3730 babtan oluşmaktadır. Mükerrerler dâhil 7275 hadis ihtiva etmektedir. İbn Hacer bu sayıyı 9082 olarak vermektedir. Mükerrerler dışında dört bine yakın hadis vardır. İbn Hacer bu sayıyı da 2791 olarak vermektedir. Buhârî'nin bir hadisi, Sahih'in 13 yerinde tekrarladığı olmuştur. Her defasında da başka başka hocalarından rivayet ettiği farklı sened ve metinleri verir. Böylece hem hadisi kuvvetlendirir, hem de lafiz farklılıkları dolayısıyla başka başka hükümlerin elde edilmesini temin eder. Buhârî, hadis kitaplarının birinci tabakasına dâhildir. Buhârî'nin Sahih'inde zayıf hadis yoktur. O, sahih hadisleri toplamak üzere telif edilmiştir. Ancak Buhârî, bazan istidlal kabilinden ve bâb başlığı'nda («terceme»)) olmak kaydıyla zayıf hadis zikreder. Yalnız bunları, öteki hadisleri zikrettiği gibi tahdis siğasiyle vermez. Senedsiz olarak verir. Buhârî, bâb başlıklarını çoğu zaman âyeti kerîmelerden, bazan hadislerden iktibaslarla ve bazan da serbest şekilde ve fakat fıkhi bir anlam taşıyacak tarzda seçtiği ibarelerle tanzim etmiştir. Bu yüzden pek haklı olarak “Buhârî’nin fikhî görüşleri bab başlıklarındadır” sözü meşhur olmuştur. Müslim ve Sahih'i Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, Nişabur'da doğmuştur. İlim merkezleri olan Hicaz, Mısır, İran, Suriye, Mezopotamya ve Türkistan'a seyahatlar yaptı. Bağdat'a bir kaç kez gitti. 261'de vefat etti. «Sahih-i Müslim» diye şöhret bulmuş olan eser Kütüb-ü Sitte’nin ikinci kitabıdır. İmam Müslim onu, 300.000 hadis içinden seçerek meydana getirmiştir. Müslim bâb başlıkları tanzim etmemiştir. Onun kitabında görülen bab başlıkları Nevevî tarafından konulmuştur. Hadisleri, genellikle, Buhârî'deki merfu hadislerdir. O, Buhâri'de bulunmayan 820 merfu hadisi de kitabına almıştır. Sünenmiş gibi Müslim'in Sahih’inde mevkuf ve maktu hadis yoktur. Kütüb-ü sitte içinde sadece Müslim'de görülen mukaddime, Müslim'in bir özelliğidir. Tekrar ettiği hadislerin sayısı 137'dir. Müslim'in Sahih'i «kitab» adını taşıyan 54 bölümden oluşmaktadır. Bâblarının sayısı ise, 1322'dir. Mükerrerler dışında 3033 hadis ihtiva etmektedir. Tefsir bölümü tam bir sistematik olmadığı için Müslim'in Sahih'ini «Cami» saymak istemeyen bir eğilim de bulunmaktadır. Ayrıca Müslim'de, sadece merfu hadislerin bulunması da onu cami' saymamak eğilimini kuvvetlendiren bir başka sebep olsa gerektir. Müslim, birinci tabakaya dâhil hadis kitaplarındandır.
Ebu İsâ künyesiyle meşhur Muhammed b. İsâ b. Sevre et-Tirmizî, Tirmiz'de doğmuştur. Arabistan, Mezopotamya, İran ve Horasan gibi çeşitli ilim merkezlerine hadis öğrenmek için seyahatler yapmıştır. Buhârî, Müslim ve Ebû Davud gibi öteki Kütüb-ü Sitte müellifleriyle görüşmüştür. (279/892) tarihinde Tirmiz'de vefat etmiştir. Tirmizî’nin eseri her ne kadar sünenler arasında sayılsa da içeriği itibariyle câmi’ türü olduğu söylenebilir. Concordance'a göre bu eser; 46 kitab içinde 2496 bâb ve A.M. Şakir’in tahkiki ile başlayan baskıya göre de 3956 hadis den meydana gelmektedir. Tirmizî, diğer müelliflerin «Kitab» ismini verdiği bölümlere «ebvâb» başlığını koymuştur («ebvâbu't-tahâre » gibi). Tirmizî «Hasen» terimini belli bir muhteva için kullanmıştır. Kendisinden önceki müelliflerce kelime sözlük anlamında kullanılmaktaydı. Tirmizî'ye ait görüşler, Cami' de «Kale Ebû İsâ » girişiyle verilmiş bulunmaktadır. Tirmizî’nin eserinin son kitabı “İlel” dir. Bu, sadece Tirmizî'ye ait bir özelliktir. Diğer hadis kitablarında bu yoktur. Sonda olmakla beraber bir tür mukaddime niteliğindedir. Tirmizî, bâb başlığı altında bir veya bir kaç hadisi verdikten sonra, sırasıyla şu işlemleri yapar: Hadisin sıhhat durumu (hasen, sahih, zayıf, garib olduğunu) mutlaka açıklar. Râvilerin durumunu, varsa seneddeki illeti beyân eder. Hadisin varsa diğer tariklerini verir. Konuyla ilgili, diğer sahâbîlerden yapılmış rivayetler mevcutsa onlara da «ve fi'l-bâbi an fülânin ve fulân...» diyerek, sahabî isimlerini vermek suretiyle işaret eder. O konuda fukahanın görüşlerini, hadisle nasıl ihticac ettiklerini, ulemâ arasında ittifak mı, ihtilâf mı bulunduğunu anlatır. İcma varsa, mutlaka işaret eder. Bazen de uygulamanın hangi yönde olduğunu gösterir. Buhâri, talebesi olan Tirmizî'den iki hadis almıştır. Tirmizî için bu durum ayrıca bir mazhariyettir. Tirmizî, Müslim'den bir tek hadis rivayet etmiştir. Tirmizî'nin Cami'i, hadis kitaplarının ikinci tabakasına dahildir. Eserin Osman Zeki Mollamehmedoğlu tarafından yapılmış tercümesi mevcuttur.
H. 202'de Sicistan'da doğmuştur. H. 275/888'de Basra'da vefat etmiştir. Concordance'a göre 40 kitab ve 1889 bâbtan meydana gelmektedir. Toplam olarak müellifin kendi ifadesiyle 4800 hadis ihtiva etmektedir. Eserin Necati Yeniel ve Hüseyin Kayapınar tarafından yapılmış tercüme ve şerhi mevcuttur. “Sünen” hadis kitaplarının ikinci tabakasına dâhildir. en-Nesâi ve Sünen'i (el-Müctebâ) 214/829 yılında Nesâ'da doğmuştur. Belh, Irak, Şam ve Mısır'a yolculuklar yapmıştır. 302 yılında Şam'a geldiğinde, kendisine Muâviye hakkında sorular soruldu. Onun faziletleri ve Hz. Ali'ye üstünlüğü hakkında rivayette bulunması istendi. O da bu konuda «Allah onun karnını doyurmasın » anlamındaki hadisten başka bir şey bilmediğini söyledi. Bunun üzerine Muâviye taraftarları İmam Nesâîyi mescid içinde dövmeye başladılar. Olaydan sonra Mekke'ye gitmek üzere yola çıktı, Remle'de veya Mekke'ye varınca h. 303/915 yılında Hakkın rahmetine kavuştu. Sünen, 51 kitab ve 2400'e yakın bâb içinde alt başlıklardan oluşmaktadır. Çalışmanın Türkçe çevirisi yapılmıştır. İbn Mâce ve Sünen'i H. 209'da Kazvin 'de doğmuştur. İran, Mezopotamya, Arabistan, Suriye ve Mısır'a ilim yolculukları yapmıştır. H. 273/886'da vefat etmiştir. Mukaddime hariç 37 kitab, 1515 bâb ve 4341 hadisten oluşmaktadır. Eserde bulunan1339 hadis sadece İbn Mâce'de bulunan hadislerdir. («zevâid») Bunların da; 428'inin ricali güvenilir, isnadları sahihtir. 199'unun isnadı hasen'dir. 613'ünün isnadı zayıftır. 99'nun ise isnadı yok hükmünde «vâhî», veya münkerdir. Kütüb-ü Sitte'ye sonradan dahil edilmiştir. Ed-Dihlevî, İbn Mâce'nin Sünen'ine hadis kitaplarına ait yaptığı tabakalamada yer vermemiştir. Ancak onu ikinci tabaka içinde saymak mümkündür. Eserin Haydar Hatipoğlu tarafından Türkçeye tercümesi yapılmıştır
Bir üst başlıktaki Kütüb-ü Sitte üzerine 3 kitap daha eklenerek “Kütüb-ü Tis’a” ismi kullanılır. Bu 3 kitap şunlardır: Musannef türünde olup İmam Malik’e ait olan “Muvatta”, Müsned türünde Ahmed b. Hanbel’in aynı isimli eseri ve Darimi’ye ait olan “Sünen”. İmam Mâlik ve el-Muvatta İmam Malik hicrî 93 yılında Medine'de doğmuş ve 179 yılında Medine'de vefat etmiştir. Etbâu't-tâbiîn'dandır. Muvatta, kendisinden önceki hadis edebiyatının tertib ve muhtevasını bize tam olmasa bile yaklaşık olarak yansıtan kitap olma özelliğini taşımaktadır. İmam Mâlik, Muvatta'ı önceleri 10.000 hadisten meydana getirmişti. O eserini her sene yeniden gözden geçiriyor ve bazı hadisleri çıkarıyordu. Sonunda da elimizdeki 1720 rivayeti ihtiva eden Muvatta kalmıştır. Zürkânî’nin ifadesine göre 600'ü müsned («merfu»), 222'si mursel, 613'ü mevkuf, 285i maktu'dur. Muvatta', Buhârî ve Müslim'in sahihleri ile birlikte hadis kitablarının birinci tabakasını meydana getirmektedir. Muvatta üzerinde eskiden beri çalışmalar yapıla gelmiştir. Suyûtî’nin (911/1505) Tenvîru'l-hevâlik adını taşıyan şerhi, Muvatta metni ile birlikte iki cild hâlinde basılmıştır. Ez-Zürkanî (1112/1710) şerhi de matbu’dur. Ayrıca Ebu‘l-Velîd Süleyman b. Halef el-Bâcî el-Endelûsî el-Mâlikî (494/1100) nin el-Müntekâ adlı şerhi de 7 cild halinde Mısır'da 1331'de basılmıştır. Muvatta', A. Muhtar Büyükçınar başkanlığındaki bir heyet tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir Ahmed b. Hanbel ve Müsned'i 700'den fazla sahâbe'den nakledilen 30.000'i aşkın, 40.000'e yakın hadisleri ihtiva eden Müsned, Ahmed b. Hanbel'in baş eseri olduğu kadar Müsned türünün de en meşhurudur. Müsned'de yer alan sahâbeler, önce Müslüman olmadaki önceliklerine, sonra aşiret durumlarına göre, daha sonra yerleştikleri şehirlere göre sıralanmışlardır. İbn Hanbel'in bu büyük eseri telif gayesi sahih olduğu kendisince isbat edilebilecek olan ve kendi devri için, münâkaşalarda esas vazifesini görebilecek bütün hadisleri bir araya getirmektir. Ahmed b. Hanbel, Müsned'e aldığı bütün hadislerin «Sahih» olduğunu iddia etmiş değildir. Ölüm döşeğindeyken bile o, Müsned'den bir hadisin çıkarılmasını oğlundan istemiştir. Bu onun, eseri hakkında daimî bir tetkik ve araştırma yaptığını gösterir. Îbnu'l-Cevzî, Hanbelî olmasına rağmen mezheb imamının kitabı Müsned'de, 15 tane uydurma hadis olduğunu belirtmektedir. Bu, aslında Müsned'in değerine bir zarar vermez. Zira 40.000'e yakın hadis içinde 15 kadarının böyle bir ithama uğraması, aslında Müsned'in değerini gösterir. Üstelik İbn Hacer de bu ithamlara cevap vererek ilgili rivayetlerin uydurma olmadığını ortaya koymaya çalışmıştır. Müsned, hadis kitaplarının ikinci tabakasına dâhildir.
Camiu’l-Usul: (İbnü’l-Esir el-Cezeri) Müellif, eserini merfu ve mevkuf hadislerden oluşturmuş ve senedleri sahabe dışında ki tüm ravileri hazfederek vermiştir. Eserde bölüm isimleri alfabetik olarak dizilmiştir. Bu eserin şerhi olan Teysiru’l-Vusül İbrahim Canan tarafından İbn-i Mace’nin Sünen’i eklenerek Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Dolayısıyla Hadis Ansiklopedisi/Kütüb-ü Sitte ismiyle yayımlanan eser İmam Malik’in Muvatta’sı ile birlikte yedi kitabı kapsamaktadır. Camiu’s-Sağir: (Suyuti) Yüzlerce eserin müellifi olan Suyuti (911) bu eserinde kısa ve özlü hadisleri alfabetik olarak bir araya getirmiştir. Kitapta 10031 hadis vardır Kenzu’l-Ummal: (Ali el-Muttaki) Müellif, İmam Suyuti’nin Cemu’l-Cevami ve Camiu’s-Sağir isimli eserlerini ale’l-ebvab sisteme aktarmıştır. Kenzu’l-Ummal bu haliyle yaklaşık 40.000 hadis (tekrarlarıyla beraber) içermektedir. et-Tacu’l-Cami: (Mansur Ali Nasıf) Müellif eserini K.Sitte, Muvatta, Ahmed b. Hanbel’in Müsned’i ve Hâkim’in Müstedrek’inden derlemiştir. et-Tac dört ana bölümden oluşur: 1.İman, ilim, ibadet 2. Muamelat, ahkâm, adât 3.Fedail, tefsir, cihad 4. Ahlak ve sem’iyyat Kitap Bekir Sadak tarafından Türkçe ye tercüme edilmiş ve 5 cilt halinde basılmıştır. et-Terğib ve’t-Terhib: (Münziri) Eserde, her konunun terğib (teşvik) ve terhib (uyarı) yönlerini dile getiren hadisler iki grupta toplanmış önce terğib sonra terhib hadisleri verilmiştir. Kitapta yalancı, rivayetlerinin terk edilmesi gereken zayıf ravilerin hadisleri “ruviye” lafzıyla nakledilmiştir. Eser A. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz, Abdullah Yücel’den oluşan komisyon tarafından tercüme edilmiştir. Riyazü’s-Salihin: (Nevevi) Eser 18 kitap ve bunların alt başlıkları olan 372 bab içerisinde 1894 hadisten oluşur. Nevevi kitabında temel dini bilgileri muhtevi hadisleri bir araya getirmiştir. Riyazu’s-Salihin’de kullanılamayacak derecede zayıf-merdud rivayetler yoktur. Türkçe’ye birkaç kez tercüme edilen eser son olarak M.Y. Kandemir, İ.L. Çakan ve R. Küçük tarafından şerh edilerek VIII cilt olarak yayımlanmıştır. Ramuze’l-Ehadis: (Gümüşhanevi) Eser, mutasavvıf ve hadisçi olan Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevi tarafından 33 kaynaktan seçilen 7101 hadisten müteşekkildir. Eserde zayıf hadislerin yanı sıra azda olsa uydurma hadisler vardır. Kitabın yayımlanmış birkaç tercümesi mevcuttur. el-Lü’lüü ve’l-Mercan: (M. Fuad Abdulbaki) Eserde Buhari ve Müslim’in ittifak ettiği 2006 hadis yer almaktadır. Kitabı İsmail Kaya ve İsmail Hakkı Uca tercüme etmiştir. Keşfu’l-Hafa: (Acluni) Müellif, dillerde dolaşan 3281 sözü bu eserinde incelemiş ve hadis olup olmadığını veya hadis ise sıhhat durumunu tespit etmeye çalışmıştır. Dolayısıyla bazı çalışmalarda hadislere kaynak olarak verilmesine itibar edilmeyip; eserdeki açıklamalara dikkat edilmelidir. Kitap alfabetik olarak düzenlenmiştir. M’ucemu’l-Müfehres (concordance) Müsteşriklerin öncülüğünde Kütüb-ü Tis’a esas alınarak hazırlanmış bir fihrist çalışmasıdır. Eser metni bilinen bir hadisin kaynağını bulabilmek için fevkalade önemli bir çalışmadır. Hadiste geçen “en nadir ve müştak” kelime tespit edilir ve sözlük usulü üzere tarama yapılır. Şayet aranılan hadis bulunamazsa diğer kelimelerden arama işlemine devam edilmelidir. Kelimeler ana madde altında mazi, muzari, emir, malum, meçhul diye sıralanmıştır. Hadisler kelimenin geçtiği kısım esas alınarak bir miktar verilir. Ardından hadisin hangi kaynaklarda yer aldığı simgesel olarak belirtilir.
Mevzu (uydurma) hadisler üzerine yazılan pek çok eser vardır. Bunların en meşhurlarından bir kaçı şunlardır: 1- İbnu'l-Cevzi: “Kitabü'l-Mevzuat mine'l-Ehadisi'l-Merfuat” 2- Mecdüd-Din el-Firuz-Âbadi: “Hatimetü Sifri's-Saade” 3- Celalüd-Din es-Suyuti: “el-Lealai-Masnua fi'l-Ehadisi'l-Mevzua” 4- İbnu Arrak el-Hicazi: “Tenzihü'ş Şeriati'l-Merfüani'l-Ahbari'ş Şeriati'l-Mevzua” 5- Ali b. Sultan el-Kari: “el-Mevzuat” 6- Muhammed b. Ali eş-Şevkani: “el-Fevaidü'l-Mecmua fi'l-Ehadisi'l Mevzua” 7- Ebü'l-Hasenat Abdu'l-Hayy el-Leknevi: “el-Asaru'l-Merfua fi'l-Abbari'l-Mevzua” FARKLI MUHTEVALARDA HADİSLER HADİS OKUMA YÖNTEMLERİ Hadis, başta din olmak üzere bilgi kültür ve medeniyetimizin temel kaynaklarından birisini oluşturur. İslâm alimleri nezdinde sûbut problemi bulunmayan Kur’an vahyinin hilâfına, hadisin hem sûbut hem delâlet problemi mevcuttur. Ancak bir hadisin sabit olması kadar, doğru okunması, sahih bir şekilde anlaşılması, sağlıklı bir şekilde yorumlanması da şarttır. Gazzâlî’nin diliyle ”İslâm toplumu, tarih boyunca Hadis ve Sünneti yanlış anlamaktan çektiğini, uydurulan binlerce hadisten çekmemiştir. Anlama, anlatım ortamında anlatan ile anlayan arasında cereyan eden, anlatılan ve anlaşılan olmak üzere iki boyutu bulunan bir olgudur. Bu olgunun sahih bir şekilde gerçekleşmesi, Hz. Peygamber ile sahabe, şeyh ile râvi, hadis ile onu okuyan alimden oluşan iki taraf arasında sağlıklı bir iletişimin mevcudiyetine bağlıdır. Aksine sahih olarak gelen bir hadisin sakim olarak okunması, çok ciddi anlama problemlerine yol açacaktır. Şüphesiz, oldukça zengin ve de renkli olan İslâm geleneğimizde, sabit olarak ulaşmış hadislerin, sahih olarak anlaşılabilmesi için Sahabe’den günümüze kadar pek çok çaba sarf edilmiştir. Bu çabalardan birkaçı şunlardır:
Literâl okuma: Hadislerin lafızları basit olarak neyi ifade ediyorsa onun alınması, herhangi bir te’vile gerek duymadan onların zahirine kulak verilmesi ve o minval üzere amel edilmesidir. İnsanların mizacı, muhakeme gücü, anlama kabiliyeti ile doğrudan ilgisi bulunan bu okuma biçiminin ilk örneklerini sahabilerde görmekteyiz. Hz. Peygamber’in ne buyurduğunu önceleyen ve lafzın zahirinden çıkardığı anlamın ötesine geçmeyen bu yaklaşım sahipleri, hadisleri zahiri üzere anlayıp uygulamaya çalışmışlardır. Bu yaklaşımın değişik tezahürlerinden bazıları şunlardır: Hadisteki mecazı hakikate hamletme; Terğip ve Terhibi, vücubiyete hamletme; Has bir hükmü, umuma teşmil etme; Geçici bir hükmü sürekli algılama; Bütünlük içerisinde değilde cüz’i bir şekilde anlama; Hz. Peygamber’in beşeri yönünü hatta tesadüfî davranışlarını bile taklit etme... Bu yaklaşımı benimseyenlerin başında İmam Şafii ve Ahmet b. Hanbel, Selefîler ve Zahiri’ler yer almaktadır.
Hadisleri öncelikle dil kurallarına göre anlamaya çalışan, hadislerde geçen garip kelimeleri açıklamayı amaçlayan, onları lügavî izahlar, semantik tahliller yardımıyla anlamaya çalışan, hadislerdeki müşkil lafızların, raviler tarafından hatasız bir şekilde okunması amacıyla hadis i’rabına, hadislerdeki edebi sanatlara dair dil eksenli okuma biçimleridir. Hz. Peygamber’in ne denli fasih ve beliğ bir dil kullandığı herkesin malumudur. Ancak zaman zaman onun kullandığı bazı kavramlar ashabı tarafından bile tam olarak anlaşılamamış, Hz. Peygamber onlara bu konuda açıklama yapmıştır. Hadislerde ki anlaşılamayan ibarelerin izahı, sahabe arasında da devam etmiştir. Lügavî okumaların ilk türü, H. III. asrın başlarında “Garibu’l-Hadis” adıyla ortaya çıkan müstakil bir ilim dalıdır. Bu alanda ilk kapsamlı eser Ebû Ubeyd Kasım b. Sellam’ın(v. 224) el-Fâik’i; İbnu’l-Esîr’in “en-Nihâye” adlı alfabetik eserleridir.
Hz. Peygamber’in neyi, niçin, kime, ne zaman, hangi amaçla, hangi sıfatla ve hangi bağlamda söylediğini veya yaptığını anlamaya çalışan yaklaşım tarzıdır. Buna göre hadiste ne denildiği değil, neyin kastedildiği önemlidir. Dirayet, muhakeme ve fıkhî yönleriyle dikkat çeken fakih sahabîler Hz. Peygamber’in tasarruflarının kaynağını araştırmışlar, onun ictihatlarını, ilâhi kaynaklı bilgilerden ayırt etmişler, sahip oldukları bu fıkhî meleke sayesinde hadislerin söyleniş illetlerini tespit ederek o sözden maksadın ne olduğunu gözetebilmişlerdir. Ahzap savaşı sonrasında Hz. Peygamber “Herkes, ikindi namazını Kurayzaoğulları yurdunda kılsın” direktifini verince, literal okuyucular namazlarını kılmadan giderlerken fıkıh eksenli okuyanlar amacı dikkate alarak, neyin kastedildiğini düşünmüş ve namazlarını yolda kılıp süratle gitmeyi tercih etmişlerdir. Fakih sahabîler, ayrıca hadislerin bağlayıcı olup olmadıklarını da tesbit etmeye çalışmışlardır. Hz. Peygamber’in bazı emir ve nehiylerinden maksadının nedb, teşvik veya sakındırma olduğunu kesinlikle yapılması gereken bir talimat olmadığını çıkarmışlardır. Yine arızî bir sebebe binaen söylenmiş olanları ile süreklilik taşıyanları ayırt edilmiştir. Yani hadisleri vürud sebepleri doğrultusunda değerlendirmişlerdir. Ayrıca Hz. Peygamber’in beşerî, nebevî, idârî ve askerî tasarruflarını dikkate almışlardır. İmam Ebû Hanîfe ve İmam Mâlik örnek olarak gösterilebilir. Sünenler de bu tür okumalar arasında zikredilmelidir. Bu yaklaşımın tezahürlerinden bazıları şunlardır: Genel anlamda hadisler mezhepler doğrultusunda ele alınmış; İsnad yerine kabul görmüş hadis kitaplarına dayanmış; Seçilen hadisler birer kanun metni gibi değerlendirilmiştir.
Anlama ve yorumlama eksenli okumalar: Hadisin manasından hareketle Hz. Peygamber’in gerçek maksadını tespit edip, bundan hareketle yeni yorumlar getirmektir. Yani hadisin lafzını ve ifade ettiği manayı aşıp, hadisin fıkhından yeni açılımlar çıkarabilmektir. Fakih sahabiler içerisinde icraat mevkiinde olan müctehid sahabiler örnek gösterilebilir. Hz. Ebû Bekr’in “Lâ ilâhe illallah “ dedikleri halde zekat vermeyenlere savaş ilan etmesi, Hz. Ömer’in atlardan zekat alması vs. Onların bu ictihatları hadis ve sünnetin zahirine muhalefet gibi gözüküyorsa da, aslında şartları değerlendirerek maslahatları esas almışlardır. Onlar sünnet ve hadisleri anlama ve uygulamada noktasal yaklaşmaktan çok, genel bir Kur’an ve sünnet telakkisine dayalı küllî bir perspektiften bakarak, bütüncül yaklaşımlar sergilemişlerdir. Bu yaklaşımın müntesipleri birçok defa Hz. Peygamberin tatbikatından ziyade, onun tatbikatta gözettiği illetleri ve maksatları tespit etmeye çalışmış, değişen şartlarda geçmiş uygulama yerine, illet ve maksadı esas alarak yorumlar yapmışlardır. H. IV. asırdan itibaren te’lif edilmeye başlayan şerh edebiyatını da yorum eksenli okumalar içerisinde mütalâa edilebilir. Çünkü şerhlerde hadisler öncelikle Arapça dil kuralları ve edebî üslupları cihetiyle ele alınmış, kapalı kelimeler lügat açısından izah edilmiş, diğer rivayetler arasında gözüken ihtilaflar giderilmeye çalışılmış, bab başlıkları ile o bab’daki hadislerin irtibatı izah edilmiş, hadislerden fıkhî hükümler ile çeşitli ahlâki faideler çıkarılmış, aynı konudaki başka hadisler zikredilmiş, geçmişte hadisle ilgili yanlış yorumlar varsa cevap verilmeye çalışılmıştır. Şerhlerde dikkat çeken yanlışlıklar şunlardır: Şerh edilen kitabın bütün hadisleri makbul kabul edilmiştir; mezhep eksenli izahlara yer verilmiştir; şerhlerde asrın ve öncesinin inanç, bilgi ve kültürü egemen olmuştur; oldukça uzun ve geniş izahlarda bulunmuşlardır. 5. Tasavvufî ve İşârî Okumalar Kur’an ve sünnete sarılmayı kendilerine prensip edinen ilk sufilerin birçoğunun muhaddis olması tasavvuf ile hadis arasında yakın bir ilişki meydana getirmiştir. Farklı bir hayat tarzına ve değişik bir düşünce sistemine sahip olan Tasavvuf ehlinin hadisler konusunda muhaddisler kadar titizlik gösterdikleri söylenemez. Onlar isnada fazla itibar etmeyip, metin ve muhtevayı esas almışlardır. Tasavvufî tecrübeye, sufi hayata, seyru sülüka dair pek çok zayıf, munker ve hatta uydurma hadisler tasavvuf erbabı nezdinde revaç bulabilmiştir. Onlar aklı ve nakli kabul ederlerken dinî bilgilerin kaynağının keşif ve ilhamla yani batıni yollarla elde edileceğini söylemektedirler. Bu yüzden isnadı bulunmayan hadisleri bile keşf, ilham ve rüya yoluyla sahih görüp kullanabilmişlerdir. Yine bazı sufiler hadisleri kendi anlayışları doğrultusunda tevil etmişlerdir. Bu teviller şer’i delillerin zahirinden uzak, oldukça garip, hatta onlara muhalif bile olabilmişlerdir. Tasavvufi anlamdaki şerhler: zühd, takva, ibadet ve irşad gibi ameli konulara ağırlık verilerek yapılanlar ve iş’âri olarak mükaşefe yoluyla elde edilen bilgilerle yapılan tefekkür ağırlıklı şerhler olmak üzere ikiye ayrılır. Bu şerhlere örnek olarak Hakim et-Tirmizî’nin(ö. 320) Nevâdiru’l-Usûl adlı eseri ile Sadrettin el-Konevî’nin ”Kırk Hadis Şerhi” ve Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin “Huccetullahi’l-Bâliğa adlı eseri zikredilebilir. 6. İdeolojik Okumalar Hadisleri tasnif tarzlarından, rivâyetleri seçmelerine; kabul ettikleri esasları delillendirmeden, hasımlarına verdikleri cevaplara veya reddiyelere varıncaya kadar, ideolojik sayılabilecek bir anlayışın egemen olduğu okumalardır. Yazılı ve sözlü polemiklerde hasımlarına karşı kullandıkları en güçlü argümanlar her zaman için hadisler olmuştur. Bu tür okumalarda daima nakil esastır. Amaç sırf gelenek ve sünneti savunmak olunca objektiflikten uzak çalışmalar görülmüş hatta bu esnada Müslüman alimlerin tespit ve tenkitleri kulak ardı edilmiştir. İdeolojik okuma biçimi sadece hadisçilere özgü bir durum değildir. Kendi lehlerinde olan zayıf ve uydurma rivayetleri dahi araştırmadan kabul edip savunan, aleyhlerine olan sahih rivayetleri bile reddeden her fırka veya mezhep, taassubu oranında ideolojik davranmaktadır diyebiliriz. Bu tür okumaya örnek olarak Suyûti’nin Miftâhu’l-Cenne isimli eserini örnek gösterebiliriz. 7. Akıl Eksenli Okumalar Hemen her konuyu işlerken aklı esas alan, onu önceleyen, rivâyetleri anlamada, kabulde en önemli kriter olarak aklı gören okuma biçimidir. Bu okuyuşun aşırı uçlarından biri de pozitivizm ve rasyonalizmin egemen olduğu günümüzde, yeterli bilgi ve birikime sahip olmaksızın, gerekli inceleme ve araştırma yapmaksızın, hadisleri sırf kendi aklına aykırı düştüğü gerekçesiyle derhal reddetme şeklinde kendini gösteren bu tür hadislerin tamamını “Emevî uydurması” olarak gören, izah edilebilir en makul hadisleri dahi bir kalemde reddeden temayüldür. Aynı şekilde, sünnet ve hadiste zikredilen herhangi bir meseleyi “ Kur’an’da yok“ mantığıyla reddetme kolaycılığı da bu kabildendir. Ancak hadislerin sahihini sakiminden ayırdetmek amacıyla zaman zaman akl-ı selime başvurması ile günümüzde gerçekleştirilen hadis tenkit çalışmalarında “akla arz” kriterinin kullanılmasından ayırdetmek gerekmektedir. Sahabe döneminden itibaren, anlaşılanın hadisleşmesi, yorumların hadisleşmesi, haberlerin hadisleşmesi, tasavvurun hadisleşmesi, tasavvufun hadisleşmesi, tarihin hadisleşmesi, mezhep görüşlerinin hadisleşmesi ve buna benzer birçok görüşün hadisleşmesi karşısında erken dönemlerden itibaren olağanüstü denebilecek tedbirler alınmıştır. Bu esnada sened tenkidi ağır basmışsa da yegane kriter olmamış bunun yanında metin ve mana tenkidine de yer verilmiştir. Sonuç olarak hadislerin İslâm’ın genel prensipleri, Kur’an’ın belirleyiciliği, Sünnetin rehberliği, aklın verileri, nasların illetleri, geleneğin öğretileri, Şâriin maksatları, Müslümanların maslahatları, günümüzün şartları ve ihtiyaçları göz önünde bulundurularak bütüncül bir yaklaşımla okunması çağdaş problemlerimizin çözümünde daha etkili olacaktır diyebiliriz. KONULARINA GÖRE HADİSLER İMAN-İSLAM
“İslam beş şey üzerine bina olunmuştur: Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in (S.A.V) Allah’ın rasulü olduğuna şehadet etmek; Namaz kılmak, Zekât vermek, Beyt-i Haram’ı haccetmek, Ramazan orucunu tutmak.”
“Müslüman eli ile veya dili ile Müslümanlara zarar vermeyendir. Muhacir de Allah’ın yasakladığı şeylerden kaçınandır.
منْ كان يؤمنُ بالله و اليوم الآخرفلْيقلْ خَيْرًا أوْ لِيَصْمُتْ.305 “Allah’a ve ahiret gününe iman eden kişi, komşusuna eza etmesin; Allah’a ve ahiret gününe iman eden kişi, misafirine ikram etsin; Allah’a ve ahiret gününe iman eden kişi, hayır söylesin yahut sussun.”
“Şüpheli şeylerden uzaklaş ve seni şüpheye düşürmeyen kesin şeylere yönel. Hiç şüphesiz doğru söz güven ve kesinlik; yalan ise şüphedir.
“Hiçbiriniz ben kendisine babasından, çocuğundan ve bütün insanlardan daha sevgili olmadıkça iman etmiş olmaz. NAMAZ
“Büyük günahlardan kaçınıldığı sürece beş vakit namaz, bir sonrakine kadar Cuma ve Ramazan aralarındaki küçük günahlara kefaret olur.” ZEKAT
Bir adam Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem'e: – Beni cennete götürecek bir amel söyle! dedi. Resûl–i Ekrem de: – "Allah'a ibadet eder, O'na hiçbir şeyi ortak koşmazsın. Namazı kılar, zekâtı verir ve akrabanı görüp gözetirsin!" buyurdu.
“İçinizden biri oruçlu olduğu gün çirkin söz söylemesin, bağırıp çağırmasın. Eğer başkası kendisine söver veya sataşırsa: Ben oruçluyum desin.”
“Kim yalanı ve yalanca iş görmeyi bırakmazsa Allah’ın bu kimsenin yiyip içmeyi bırakmasına ihtiyacı yoktur.” HACC
“Kim Allah için haccederde hac esnasında kötü sözlerden ve Allah’a karşı gelmekten sakınırsa, annesinin onu doğurduğu günkü gibi (günahlardan arınmış bir halde) döner.” AHLAK
Allah Rasulü’ne iyilik ve kötülükten sordum: “İyilik ahlak güzelliği, kötülük kalbine şüphe düşüren ve insanların bilmesinden hoşlanmadığın şeydir” buyurdu.
“İman bakımından müminlerin en olgunu ahlakça en güzel olanlarıdır. En hayırlınız ise kadınlara karşı en iyi davrananızdır.” SABIR
“Dünyada sevdiği bir dostunu aldığım zaman, (sabredip) ecrini Allah’tan bekleyen mü’min kulumun katımdaki karşılığı cennettir.”315
“Yorgunluk, sürekli hastalık, tasa, keder, sıkıntı ve gamdan, ayağına batan dikene varıncaya kadar müslümanın başına gelen ger şeyi, Allah, onun hatalarına bağışlamaya vesile kılar.”316 DOĞRU SÖZLÜ OLMAK
“Şüphesiz ki sözde ve işde doğruluk hayra ve üstün iyiliğe yöneltir. İyilik de cennete iletir. Kişi doğru söyleye söyleye Allah katında sıddîk (doğrucu) diye kaydedilir. Yalancılık, yoldan çıkmaya (fücur) sürükler. Fücur da cehenneme götürür. Kişi yalancılığı meslek edinince Allah katında çok yalancı (kezzab) diye yazılır.”317 ALLAH’IN KULLARINI DENETLEMESİ/MURAKABE
“Nerede ve nasıl olursan ol, Allah’tan kork. Kötülük işlersen, hemen arkasından iyilik yap ki, o kötülüğü silip süpürsün. İnsanlarla güzel geçin.”318
“Kendisini (doğrudan) ilgilendirmeyen şeyi terketmesi, kişinin iyi müslüman oluşundandır.”319 MÜCÂHEDE/CİHADDAN ÖNCEDE SONRA DA YÜRÜTÜLMESİ GEREKLİ KULLUK GAYRETİ
Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: “Kul(um) bana bir karış yaklaştığı zaman, ben ona bir arşın yaklaşırım, o bana bir arşın yaklaşınca ben ona bir kulaç yaklaşırım; o bana yürüyerek geldiği zaman, ben ona koşarak varırım.”320
“İki nimet vardır ki, insanların çoğu bu nimetleri kullanmakta aldanmıştır: Sıhhat ve boş vakit.”321
“Kuvvetli mü’min, (Allah katında) zayıf mü’minden daha hayırlı ve daha sevimlidir. (Bununla beraber) her ikisinde de hayır vardır. Sen, sana yararlı olan şeyi elde etmeye çalış. Allah’dan yardım dile ve asla acz gösterme. Başına bir şey gelirse, “şöyle yapsaydım, böyle olurdu” diye hayıflanıp durma. “Allah’ın takdiri bu, O, ne dilerse yapar” de. Zira “eğer şöyle yapsaydım” sözü şeytanı memnun edecek işlerin kapısını açar.”322
“Ölüyü (kabre kadar) üç şey takip eder: Çoluk-çocuğu, malı ve ameli. Bunlardan ikisi döner, biri kalır. Çoluk-çocuğu ve malı döner, ameli (kendisiyle)kalır.”323 HAYIR YOLLARININ SAYISIZLIĞI
“İman yetmiş (veya altmış) küsur özelliktir (şubedir). En yükseği, Allah’tan başka ilah yoktur demek, en aşağısı ise, eziyet veren şeyleri yoldan kaldırmaktır. Haya da imanın bir bölümüdür.”324 KADIN VE AİLE
“Kadın beş vakit namazını kılar, (ramazan) orucunu tutar, namusunu korur ve kocasıyla iyi geçinirse ona dilediğin kapısından cennete gir denilir.”325 ÖMRÜN SONLARINDA HAYRI ARTIRMAYA TEŞVİK
“Herhangi bir müslümanın diktiği ağaçtan yenen şey onun için sadakadır. Çalınan şey de sadakadır; Yırtıcı hayvanların ondan yedikleri de sadakadır. Kuşların yedikleride sadakadır. Herhangi birinin eksilttiği de onun için sadakadır”326 TÖVBE
“Herhangi birinizin tevbe etmesinden dolayı Allah Teâlâ’nın duyduğu hoşnutluk, ıssız çölde giderken üzerindeki yiyecek ve içeceğiyie birlikte devesini elinden kaçıran, arayıp taramaları sonuç vermeyince deveyi bulma ümidini büsbütün kaybederek bir ağacın gölgesine uzanıp yatan, derken yanına devesinin geldiğini görerek yularına yapışan ve aşırı sevincinden ne söylediğini bilmeyerek; Allah’ım! Sen benim kulumsun; ben de senin rabbinim, diyen kimsenin sevincinden çok daha fazladır.”327 DUA
Nebî (s.a.v.) şöyle dua ederdi. “Allahım! Senden hidâyet, takvâ, iffet ve gönül zenginliği isterim”328 BİDATLARDAN SAKINMAK
“Kim bizim bu dinimizde ondan olmayan bir şey ortaya çıkarırsa o şey kabul edilmez”329
Rasülüllah (s.a.v) hutbe irad ettiği zaman gözleri kızarır, sesi yükselir, “düşman sabah akşam üzerinize hücum edecek, kendinizi koruyunuz” diye ordusunu uyaran kumandan gibi öfkesi artar ve şehadet parmağı ile orta parmağını bir araya getirerek: “Benimle kıyametin arası şu iki parmağın arası kadar yaklaştığı sırada ben peygamber olarak gönderildim” derdi. Sonra da sözlerine şöyle devam ederdi. “Bundan sonra söyleyeceğim şudur ki: Sözün en hayırlısı Allah’ın kitabidir. Yolların en hayırlısı Muhammed (s.a.v.) yoludur. İşlerin en kötüsü, sonradan ortaya çıkarılmış olan bid’atlardır. Her bidat dalalettir, sapıklıktır. Sonra da şöyle buyurdu: “Ben her mü’mine kendi nefsinden daha ileriyim, daha üstünüm. Bir kimse ölürken mal bırakırsa o mal kendi yakınlarına aittir. Fakat borç veya yetimler bırakırsa, o borç bana aittir; yetimlere bakmak da benim görevimdir.”330 HAYRA ÖNCÜLÜK ETMEK
Bir adam Nebi (s.a.v)’e gelerek, benim hayvanım helak oldu. Bana bineceğim bir hayvan ver dedi. Peygamber efendimiz, ‘bende yoktur’dedi. Orada bulunan bir adam: Ey Allah’ın Rasülü, ben kendisine binek hayvanı verecek bir kimseyi gösteririm dedi. Bunun üzerine Peygamberimiz ““Bir iyiliğe öncülük eden kimseye o iyiliği yapanın ecri gibi sevap vardır.” buyurdular.331
“İnsanları doğru yola çağıran kimseye, kendisine uyanların sevabı gibi sevap verilir. Ona uyanların sevaplarından da hiçbir şey eksilmez. Başkalarını sapıklığa çağıran kimseye de, kendisine uyanların günahı gibi günah verilir. Ona uyanların günahlarından da hiçbir şey eksilmez.”332 İNSAN İLİŞKİLERİ
“Zulümden sakınıp kaçınınız. Çünkü zulüm, kıyamet gününde zâlime zifiri karanlık olacaktır. Cimrilikten sakınınız. Çünkü cimrilik sizden önceki ümmetleri helâk etmiş, onları birbirlerinin haksız yere kanlarını dökmeye, haramlarını helâl saymaya sevketmiştir.”333
“Müflis kimdir, biliyor musunuz? diye sordu. Ashab: Bizim aramızda müflis, parası ve malı olmayan kimsedir, dediler. Rasülüllah (s): “Şüphesiz ki ümmetimin müflisi, kıyamet günü namaz, oruç ve zekât sevabıyla gelip, fakat şuna sövüp, buna zina isnâd ve iftirası yapıp, şunun malını yiyip, bunun kanını döküp, şunu dövüp, bu sebeple iyiliklerinin sevabı şuna buna verilen ve üzerindeki kul hakları bitmeden sevapları biterse, hak sahiplerinin günahları kendisine yükletilip sonra da cehenneme atılan kimsedir” buyurdular.334
“Müminin mümine karşı durumu, bir parçası diğer parçasını sımsıkı kenetleyip tutan binalar gibidir. Hz. Peygamber bunu açıklamak için, iki elinin parmaklarını birbiri arasına kenetledi.”335
Nebî (s) Ali’nin (r.a.) oğlu Hasan’ı öpmüştü. O sırada Akra bin Habis de Peygamberimizin yanında bulunuyordu. Akra: Benim on tane çocuğum var, onlardan hiçbirini öpmedim, dedi. Rasülüllah (s) ona hayretle bakıp; “Merhamet etmeyen kimseye merhamet olunmaz” buyurdular.”336
“Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, haksızlık yapmaz, onu düşmana teslim etmez. Müslüman kardeşinin ihtiyacını gideren kimsenin Allah da ihtiyacını giderir. Kim bir müslümandan bir sıkıntıyı giderirse, Allah teâlâ o kimsenin kıyamet günündeki sıkıntılarından birini giderir. Kim bir müslümanın ayıp ve kusurunu örterse, Allah Teâlâ da o kimsenin ayıp ve kusurunu örter.”337
“Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona hiyânet etmez, yalan söylemez ve yardımı terketmez. Her müslümanın, diğer müslümana ırzı, malı ve kanı haramdır. Takvâ buradadır. Bir kimseye şer olarak müslüman kardeşini hor ve hakir görmesi yeter.”338
“Birbirinizle hasetleşmeyin. Almayacağınız bir malın fiyatını müşteri kızıştırmak için artırmayın. Birbirinize kin ve nefret beslemeyin. Birbirinize darılıp yüz çevirmeyin. Birbirinizin satışı üzerine başka biriniz satış yapmasın. Ey Allah’ın kulları, böylelikle kardeş olun. Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona zulüm ve haksızlık yapmaz, yardımı kesmez ve onu hakir görmez. Peygamberimiz üç defa göğsüne işaret ederek buyurdular ki takvâ buradadır. Müslüman kardeşini hor ve hakir görmesi, bir kimseye şer olarak yeter. Her müslümanın kanı, malı ve ırzı, başka müslümana haramdır.”339
|