T. C. DİYanet iŞleri başkanliği trabzon-akçaabat-darica

S O N U Ç

İnsanoğlu yeryüzüne en şerefli varlık olarak gönderilmiştir. İnsan bu üstün sıfatıyla en güzele, en mükemmele ve en doğruya ulaşmak durumundadır. Allah, bu hedeflere ulaşması için insana diğer varlıklardan farklı olarak akıl vermiş; bununla da yetinmeyerek, seçkin kulları olan peygamberleriyle de onlara doğruyu göstermiştir.

Kur’ân’ın daha çok kıssalar vasıtasıyla vurguladığı sünnetullah, Allah’ın her an işlemekte olan yasalarıdır. Allah bu yasalara uymayan ve kendini rab olarak tanımayan bütün kavimleri ilahi adaletinin gereği olarak cezalandırmıştır. Toplumların cezalandırılmasında, o toplumların ileri gelenlerinin ve manevi sorumlularının da rolü vardır. Manevi hayata sırt çevirip, tamamen dünyevileşen bütün toplumlar bir gün gelir ki mutlaka ilahi yasaların sonucu olarak çözülme, dağılma ve en sonunda da yıkılmayla karşı karşıya kalırlar.

Kur’an, Allah’ın helak ettiği kavimlerin hayat hikâyelerini tekrar tekrar anlatarak bir şeye dikkat çeker. Dikkat çekilen bu şey, Allah’ın yasalarının yeri ve zamanı gelince işleyeceğidir. Helak edilen kavimlerin başlarına gelenlerin birçok sûrede tekrarlanması, unutmaya, yanılmaya ve nefse ve şeytana uymaya meyilli olan insana açık bir uyarıdır. Bu kıssalarda gerçekten insan için büyük ibretler vardır. İnsana düşen ise bu toplumların ibretlik hayat hikâyelerinden dersler çıkararak, aynı sonla karşı karşıya gelmemektir. Sünnetullah ifadesiyle kavramlaşan bu ilahi yasaları iyi kavrayan müminler ise, hiçbir şeyin tesadüfî olmadığını, olan ve olacak olan her şeyin, insanın kendi yaptıklarının ve işleyen yasaların sonucu olarak meydana geldiğini kavramış olurlar.

Öbür yandan sünnetullah ifadesi zaman içerisinde gerçek anlamından sıyrılarak tabiat kanunları olarak ta kullanılmaya başlamıştır. Bu algılama biçimi sünnetullahın Kur’an’da anlatılmak istenen şeklinden uzak görülmektedir. Bunun yanında tabiata konulan denge ile Allah’ın toplum yasalarında uyguladığı adalet arasında bir benzerlikten söz edilebilir. Tabiat kanunlarına konulan denge âlemdeki nizamı sağlarken; Allah’ın sosyal olaylarda adaleti gözetmesi de yeryüzündeki düzeni sağlamaktadır. Bundan dolayı biz bu çalışmamızda tabiat kanunlarındaki dengeye dikkat çekerek, toplum yasalarında işlemekte olan adalete de vurgu yapmış olduk. Tabiata bakan ve ondaki nizâmı gören insanın, hayatında dengeli olması, onun iki cihanda mutlu olmasına vesile olacaktır.

Allah’ın tabiat ve toplum yasalarında değişmezliği esas alması, işleyen bir yasanın gereğidir. Ancak, Allah bazen gerekli gördüğü hallerde bu kanunların değişmezliği esasını askıya alarak, yine kullarının menfaatini gözetmektedir. Örneğin, elçilerinden mucize isteyenler için tabiat kanunlarını biran için devre dışı bırakmasında yine kullarının menfaati söz konusudur. Bu bazen iman etmek için ayın ikiye yarılmasını talep eden Kureyş müşrikleri ne gösterilen mucize şeklinde olabildiği gibi; bazen de, Musa (a.s.) ve taraftarlarını Firavunun zulmünden kurtarmak için denizin sularının iki yana açılması şeklinde de olabilmiştir. Bu her iki olayda da tabiat kanunlarında ki denge ve işleyişin dışında bir şey söz konusudur. Yine bu harikulâde olayların birinde insanları inanmaya davet, diğerinde ise çaresizlik içinde olan inananlara bir kurtuluş ve rahmet söz konusudur.

Sonuç olarak Allah, insanların mutlu bir hayat sürmeleri için, gerekli olan en güzel ortamı hazırlamış, uyulmasını istediği kanunlarını da açıklamıştır. Bütün bunlara rağmen insanoğlu, yeryüzüne geldiği günden beri, orada bozgunculuk ve fesat çıkarmaktan uzak durmamış, Allah’ın iyiye, güzele, adalete, doğruluğa ve kendisine kulluğa olan çağrısına kulak verenlerin sayısı pek az olmuştur.

K A Y N A K Ç A

ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, I-XII, Yeni Ufuklar Neşriyat ty.

AYDIN, Mehmet, Din Felsefesi, Beşinci Baskı, Selçuk Yayınları, İzmir 1992

BAĞÇECİ, Muhittin, “Sünnetullah”, ŞİA, I-V, Şamil Yayınları, İstanbul 1992

BAYRAKLI, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, Bayraklı Yayınları, İstanbul 2002

BAYRAKTAR, Mehmet, İslâm Felsefesine Giriş, DİB Yayınları, Ankara 1988

BAYRAKTAR, Mehmet, İslâm ve Ekoloji, DİB Yayınları, Ankara 1992

BİLGİN, Beyza, İslâm ve Çocuk, Dördüncü Baskı, DİB Yayınları, Ankara 2000

BULAÇ, Ali, Din ve Modernizm, Endülüs Yayınları, İstanbul 1990

CEVDET, Ahmet, Kısas-ı Enbiya, KTBY Yayınları, Ankara 1985

ÇAMDİBİ, Mahmut, Din Eğitiminin Temel Meseleleri, MÜİFVY, İstanbul 1994

ÇELİK, Celaleddin, Kur’an’da Toplumsal Değişim, İnsan Yayınları, İstanbul 1996

ÇİFTÇİ, Adil, Fazlurrahman’la İslâmı Yeniden Düşünmek, Kitabiyât, Ankara 2000

DÜZENLİ, Yaşar, Kur’an Işığında Evrensel Dengeler ve İnsan, MÜİFVY Yayınları İstanbul 2000

ESED, Muhammed, Kur’an Mesajı(Meal-Tefsir), I-III, İşaret Yayınları, İstanbul 1996

GARAUDY, Roger, İslâm ve İnsanlığın Geleceği, çev: Cemal Aydın, İkinci Baskı, Pınar Yayınları İstanbul 1991

GÜNAY, Ünver, Din Sosyolojisi Dersleri, E.Ü.Y. , Kayseri 1996

HAMİDULLAH, Muhammed, “sünnet”, İA, I-XIII, MEB Yayınları İstanbul ty.

İBN MANZUR, Lisanu’l Arap, Dâru’l Meârif, Beyrut ty.

İBN KESİR, İmâduddîn Ebu’l Fidâ İsmail b. Ömer, Tefsîru’l Kur’âni’l Azîm, Mektebetü’l Mısır ty.

İBN TEYMİYYE, Mecmû’ul Fetevâ, Beyrut 2000

İZMİRLİ, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelam, çev: Sabri Hizmetli, Ankara 1981

İZUTSU, Toshihiko, Kur’an’da Allah ve İnsan, çev: Süleyman Ateş, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul ty.

KOÇ, Ahmet, Kur’ân’da İnsan ve Hz. Muhammed, Rağbet Yayınları, İstanbul 2005

KOÇYİĞİT, Talat, Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münakaşalar, Dördüncü Baskı, DİB Yayınları Ankara 1989

KOMİSYON, Kur’an Yolu,(Türkçe Meal ve Tefsir), I-V, DİB Yayınları, Ankara 2005

KURTUBÎ, el- Câmiu li- Ahkâm’il Kur’an, çev: M. Beşir Eryarsoy, Birinci Baskı, Buruç Yayınları, İstanbul 1997

KUTUP, Seyyid, Fî zılâli’l Kur’ân, I-VI, Kahire 1994

MEVDÛDÎ, Ebu’l Â’lâ, Tefhîmu’l Kur’an, çev: Komisyon, İnsan Yayınları, İstanbul 1997

MÜSLİM, el- Câmi’ es-Sahih, İstanbul ty.

ÖZSOY, Ömer, Sünnetullah Bir Kur’an İfadesinin Kavramlaşması, Birinci Baskı, Fecr Yayınları, Ankara 1994

RÂZÎ, Fahruddîn, Tefsîru’l Kebîr, I-XXV, çev: Komisyon, Birici Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 1993

REŞİT, Rıza, Tefsîru’l Menâr, İkinci Baskı, Beyrut ty.

SÂBÛNÎ, Muhammed Ali, Saffettü’t Tefasür, İkinci Baskı, Beyrut 1998

SEZEN, Yümnî, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartışmalar, MÜİFVY. , İstanbul 1990

TOK, Nuri, Kur’ân’da Sünnetullah ve Helak Edilen Toplumlar, Birinci Baskı, Etüt Yayınları, Samsun 1998

WOLFSON, H. Austryn, Kelam Felsefeleri, çev: Kasım Turhan, İstanbul 2001

VEHBE, Zuhayli,Tefsiru’l Münir,Bilim Yayınevi, I-XV, İstanbul 2003

YAZIR, Elmalılı Hamdi, Hak Dinî Kur’an Dili, Sadeleştirenler: İsmail Karaçam, v. dğr. I-X, İstanbul ty.

YENİÇERİ, Celâl, Uzay Âyetleri Tefsiri, MÜİFVY. ,İstanbul 1995

ZEMAHŞERÎ, Mahmut b. Ömer, el-Keşşâf, Beyrut 2003

ZEYDAN, Abdulkerim, İlâhî Kânunların Hikmetleri, çev: Nizamettin Saltan, Birinci Baskı, İhtar Yayınları, İstanbul 1997

1 Muhittin Bağçeci, “sünnetullah”md. ŞİA. C.7 S.463

2 Muhammed Kutup, Kur’an’ı Nasıl Okuyalım?, çev: Bekir Karlıağa, İstanbul 1990 s. 53

3 Fâtır, (35/43)

4 Roger Graudy, İslam ve İnsanlığın Geleceği, çev: Cemal Aydın,2. bsm. , İstanbul, Pınar Yay.1995 s. 64

5 İmadüddin Halil, İslam’ın Tarih Yorumu, çev: Ahmet Ağırakça, İstanbul, Risale Yay. 1988 s.92

6 Muhammed Bâkır es-Sadr, Kur’an Okulu, çev: Mehmet Yolcu, Ankara, Fecr Yay. , 1996 s.52

7 Halil, a.g.e. s. 7-8

8 İbn Manzur, Lisanul Arap, Daru’l Mearif, Beyrut ty. c.3 s.2112

9 Fahruddin er-Râzî, Tefsîr-i Kebîr çev: Komisyon, 1. Baskı, Ankara, Akçağ Yay. , 1993, c.9,s.11

10 İbn Teymiye, Mecmû’ul Fetevâ, Beyrut 2000, c. 13, s. 69

11 Müslim, ilim, 15

12ez-Zebidi el Hanefi, Tâcul Arûs min Cevâhir’il Kamus Dâru’l fikr, Beyrut 1994, c.18 s. 201

13 Kurtubî, el-Câmiu li-Ahkâm’il Kur’an çev:M.Beşir Eryarsoy 1.Baskı, İstanbul, Buruç Yay. , 1997 , c.4 s.391

14 Adil Çiftçi, Fazlurrahman’la İslâmı Yeniden Düşünmek, Ankara 2000, Kitabiyât,

15 Ömer Özsoy, Sünnetullah, Ankara , Fecr Yay.,1994, s.47

16 Özsoy, a.g.e. s.48

17 Celâleddîn Çelik, Kur’an’da Toplumsal Değişim, İstanbul, İnsan Yay. ,1996, s.57

18 Kurtubî, a.g.e.,ay

19 Âl-i imrân 3/137

20 Muhammet Esed, Kur’an Mesajı, (Çev:Cahit kaytak ,Ahmet Ertürk) İstanbul, işaret yay. , 1999 , c.1 s.116

21 Özsoy, a.g.e. s.50

22 Özsoy, a.g.e. s.53

23 Toshihiko İzutsu , Kur’an’da Allah ve İnsan (Çev:S.ateş) İstanbul, Yeni Ufuklar Yay. , t.y.,s.26

24 Nuri Tok, Kur’an’da Sünnetullah ve Helak Edilen Toplumlar, 1.bsm. , Samsun, Etüt Yay. , 1998 , s.27

25 Râzî, a.g.e. c.7, s.77-78

26 Râzî, a.g.e. ay.

27 Muhammed Hamidullah, “sünnet” mad. İA, c.11, s.242

28Roger Graudy, a.g.e. , s.78

29Abdulkerim Zeydan, İlahi Kanunların Hikmetleri, çev: Nizamettin Saltan , 1. bsm. İstanbul, İhtar yay. , 1997, s.29

30Fetih (48/23)

31 Muhammeddin Bağçeci “sünnetullah” md. ŞİA. V.463.

32 Özsoy, a.g.e.,s.55

33 Fatır. (35/43)

34 Özsoy, a.g.e., s.56

35 Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri, İstanbul, Bayraklı Yay. , 2002 , c.4 s.375

36 Çelik a.g.e. s.79

37 Zeydan a.g.e. s.29

38 Zeydan a.g.e. s.31

39 Özsoy a.g.e. s.60

40 Said Cevdet, Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları çev. İlhan Kutluer, İstanbul, İnsan yay. , 1983, s. 62

41 Özsoy, a.g.e. s. 66

42Mehmet bayraktar, İslâm Felsefesine Giriş, Ankara 1988, s. 88

43 H. Austryn Wolfson, Kelam Felsefeleri, çev. Kasım Turhan, İstanbul, 2001 s. 558

44İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlmî Kelâm(Çev: Sabri Hizmetli)Ankara 1981,s.165

45 Zeydan,a.g.e.s.9

46A’raf (7/54)

47 Hicr(15/85)

48 Enbiya(21/30)

49 Mehmet Aydın, Din Felsefesi, İzmir, Selçuk Yay. ,1992, s.60

50 Enbiya(21/16-17)

51 Râzî, a.g.e. , c.16,s.103

52 Bakara(2/29)

53 Kur’an Yolu, Komisyon, Ankara, DİB. Yay. , 2003, c.1,s.39

54 Aydın, a.g.e. , s.62

55 Mülk(67/3-4)

56 Rum(30/41)

57 Kurtubî, a.g.e. , c.13, s.496

58 Özsoy, a.g.e. , s. 82

59 Yasin( 36/38-39)

60 M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, Sadeleştirilmiş bsm. , İstanbul, ty. , c. 6, s. 416-417

61 Muhammed Ali Es-Sabunî, Saffetü’t – Tefâsir, 2.Baskı, Beyrut 1998 c.2, s.32

62 Özsoy, a.g.e. , s.78

63 Kasas (28/71)

64 İbn Manzur, a.g.e. , c. 1, s. 43

65 Zemanşerî, Keşşaf, Beyrut 2003 c. 3 s. 74

66Razî, a.g.e. c.16, s.170

67 Enbiya(21/69)

68. H.Austryn Walfson, a.g.e. , ay.

69 İbn Teymiye, a.g.e. , c.8, s.529-530

70 En’âm (6/59)

71 Elmalılı, a.g.e. , c.3, s.439

72 Zeydan, a.g.e. , S.43

73 Yaşar Düzenli, Kuran Işığında Evrensel Dengeler ve İnsan,İstanbul, M.Ü.İ.F.V.Y.,2000,

s.92

74Düzenli, a.g.e. , ay.

75 Düzenli, a.g.e. ,s.204

76 Rahman (7-9)

77 Keşşaf, a.g.e. , c.4, s.434

78 Elmalılı, c.7 s.332

79 Mehmet Bayraktar, İslam ve Ekoloji, Ankara, DİB Yay. , 1992, s.20

80 Celal Yeniçeri, Uzay Ayetleri Tefsiri, İstanbul, MÜİFVY. , 1995, s.149

81 Mülk(67/3)

82 Casiye(45/22)

83Fussilet(41/11)

84 Zemahşerî, a.g.e. , c.4, s.184

85 Düzenli, a.g.e. ,S.221

86 Mülk (67/3)

87 Zemahşerî a.g.e. , 4. s. 563

88 Mevdûdî, Tefhimu’l Kur’an çev: Komisyon, İstanbul, İnsan yay. , 1997, c.6, s.417

89 Elmalılı, a.g.e. , c.7 s.368

90Ra’d (13/2)

91 Süleyman Ateş, Çağdaş Tefsir. Yeni Ufuklar Neşriyat ty. c.6 s.46

92 Yasin (36/36)

93Esed, a.g.e. ,c. 2. s.901

94 Fatır (35/41)

95 Esed, a.g.e. c.2 s.893

96 Ünver Günay, Din Sosyolojisi Dersleri, Kayseri, E.Ü.Y. , 1996, s.58

97 Tok, a.g.e. s. l7

98 Yunus (10/49)

99 es-Sadr, a.g.e. , s.58

100 Çelik, a.g.e. s.79

101Özsoy, a.g.e. s.85

102 Yümni Sezen, Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartışmalar, İstanbul, MÜİFVY.1990, s.32

103 Özsoy, a.g.e. ,ay.

104Özsoy, a.g.e., s.89

105 Ahmet Koç, Kur’an’da İnsan ve Hz. Muhammed, İstanbul, Râğbet Yay. 2005, s.14

106Mahmut Çamdibi, Din Eğitiminin Temel Meseleleri, İstanbul, MÜİFVY. , 1994, s.12

107 Fatır (35/39)

108 Beyza Bilgin, İslam ve Çocuk, Ankara, DİB. Yay. , 2000, s.18

109 Rum(30/30)

110 Sâbûnî, a.g.e. , c.2, s.439

111 Çamdibi, a.g.e., s.70

112 Çelik, a.g.e. ,s.55

113Nur (24/55)

114 Enbiya (21/105)

115 Â’raf (7/128)

116 Râzî, a.g.e. ,c.17, s.133-134

117 Seyyid kutup, Fî zılâli’l Kur’an, Kahire 1994 c.4, s. 2528

118Mevdûdî, a.g.e. , c.3, s. 557

119Mevdûdî, a.g.e., ay.

120 Tok, a.g.e. , s.68

121 Talat Koçyiğit, Hadisçilerle Kelamcılar Arasındaki Mûnakaşalar, Ankara, DİB. Yay. , 1989, s.21

122 Kurtubî a.g.e. c.12, s.460

123 Kur’an yolu, a.g.e. c.4, s.114

124 Ateş, a.g.e. , c.5, s.529

125 Düzenli, a.g.e. , s.169

126 Enfal (8/29)

127Rum (30/47)

128 Enfal (8/62)

129 Enfal (8/26)

130 Enfal(8/64)

131 Saf (61/14)

132 Elmalılı, a.g.e. ,c.2, s.429

133 Bayraklı, a.g.e.,c.4, s.384

134 Âl-i imran(3/139)

135 Kutup, c.1, s.480

136Reşit rıza, Tefsiru’l Menar, Beyrut, 1999, c.2, s.381

137Tok, a.g.e. , s.70

138 Tok, a.g.e. , s.75

139 Zeydan, a.g.e. , s.106

140 Ankebut (29/2)

141Ankebut(29/3)

142 Bakara(2/214)

143 Bakara(2/155)

144 Enbiya(21/35)

145Kutup, a.g.e. ,c.5, s.2720

146 Elmalılı, a.g.e. ,c.2, s.80

147 Zeydan, a.g.e. S. 113

148 Âl-i İmran ( 3/142)

149 Tok a.g.e. , s.78

150 Kutup a.g.e. , c.1, s.473

151 Düzenli, a.g.e. ,s.160

152 Düzenli, a.g.e. ,s.161

153 M.Said Şimşek, Kur’an Kıssalarına Giriş, İstanbul 1993,s.71

154 En’am (6/131)

155 Râzi, a.g.e. , c.18, s.77

156 En’am (6/65)

157 Râzi, a.g.e. , c.13, s.23–24

158 Çelik, a.g.e. ,s.118

159 Ahmet Cevdet, Kısas-ı Enbiya, Ankara 1985, c.1, s.27

160 İsrâ (17/16)

161 Kutup, a.g.e. ,c.4, s.2217–2218

162 Çelik, a.g.e. , s.119

163 Mü’min (40/83)

164 Özsoy, a.g.e. ,s.142

165 Düzenli, a.g.e. ,s.287

166 Zeydan, a.g.e. , s.246

167 Enbiya (21/11–15)

168 Düzenli, a.g.e. ,s.85

169 Zeydan, a.g.e. , s.157

170 Hûd (11/100-102)

171 Zemahşerî, a.g.e. , c.2, s.411

172 Lokman, (31/13)

173 Râzî, a.g.e. , c. 18, s. 155

174 İbn Kesir, Tefsîr’ul Kur’ân’il azîm, Mektebet’ul Mısır, ty. c.2, s. 156

175 Özsoy, a.g.e. ,s.123

176 Kutup, a.g.e. ,c.4, s. 2275-2276

177 Özsoy, a.g.e. ,s. 133

178 Fetih (48/33) , Ahzâb (33/62)

179 İsrâ (17/77)

180 Özsoy, a.g.e. ,S. 160

181 Fatır (35/43-44)

182 Düzenli, a.g.e. ,s.157

183 Çelik, a.g.e. ,s.85

184 Bakara(2/186)

185 Özsoy, a.g.e. , s.162

186 Bakara (2/18)

^ Hûd (11/45–46)

187 Mü’min (40/51)

188 Âl-i İmran (3/160)

189 Rûm (30/5)

190 Âl-i İmran (3/123)

191 Vehbe Zuhayli, Tefsirü’l Münir, XV.C,İstanbul, Bilimevi Yay. , 2003, c. 2, s. 342

192 Reşid Rıza, a.g.e. , c. 2, s. 235

193 (35/42-43) , (17/76), (15/12), (15/4-5), (40/82,83,84,85), (8/38), (3/137), (48/22-23)

194 Âl-i İmran (3/140-141)

195 Kur’an Yolu, a.g.e. , c.1, s.504-505

196 Düzenli, a.g.e. ,s.169

197 Bkz. Nisâ (4/141); Enfâl (8/19); Mümin (40/51)

198 Bkz. Hud (11/49)

199 Çelik, a.g.e. ,s.89

200 İsrâ (17/76-77)

201 Tok, a.g.e. ,s.40

202 İbn Kesir, a.g.e. , s.98, Ayrıca bkz. Ateş, a.g.e. ,c.7, s.239

203 Kutup, a.g.e. , c. 4, s. 2245

204 Râd (13/11)

205 Kutup, a.g.e. , s. 2039

206 Özsoy, a.g.e. ,s.70

207 Kıyâme (75/36)

208 “Her ümmetin bir eceli vardır. Süreleri dolunca ne bir an geri alınırlar; ne de bir an ileri…” A’râf (7/34)

209 Ali Bulaç, Din ve Modernizm, İstanbul 1990, s.20

210 Ahzâb(33/62)

211 Bkz. Ra’d (23/11)

212 Çelik, a.g.e. ,s.91

213 Âl-i İmran (3/26)

214 Hûd (11/101)

215 Yûnus (10/44)

216 C. Said, a.g.e. ,s.172

217 Çelik, a.g.e. ,s.93

218 Ra’d (13/11)

219 Bakara(2/253)

220 Özsoy, a.g.e. , s.177

221 Çelik, a.g.e. , s.94