T. C. Gazi ÜNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

4.5 17 TEMMUZ 1998-2000 MALİYE POLİTİKALARI

Rusya’da kriz, 17 Ağustos 1998’de Ruble’nin devalüasyonu ile başladı. Bu krizin kökeninde kamu maliyesi sorunları yatar, GDA krizi, ülkenin ihraç gelirlerindeki düşüş, sorunu gün yüzüne çıkarttı.

Rus ekonomisi krize hazır bir halde bekliyordu.
Rusya sosyalist bir ekonomiden piyasa ekonomisine geçişi, fiyatların serbest bırakılması, bütçe açıklarının azaltılması, kamu harcamalarının düşürülmesi, sıkı para ve kredi politikalarının uygulanması, özelleştirme para ve sermaye piyasalarının liberalleştirilmesi esasına dayalı bir programın uygulanması ile kolayca gerçekleştirmeyi hedeflemişti.
Kayıtdışı ekonominin yaygınlığı, devletin vergi toplayamaması, sosyal güvenlik sisteminin genişliği ve büyüklüğüyle birlikte askeri harcamaların yüksekliği, GSMH’nın yaklaşık %8-9 civarında yüksek bir bütçe açığına yol açmakta, yüksek bütçe açıkları ise özellikle kısa vadeli borçları artırmaktaydı. Asya krizi sonrasında krizin gittikçe yayılmaya başlaması, bu bölge dışında yapısal sorunları olan bazı ülkelerde de krizin ortaya çıkacağı beklentisini doğurdu.
Önemli bir kısmı kısa vadeli olarak temin etmiş olduğu dış kaynakları üretken yatırımlar için değil, kamu kesimi cari harcamalarını finanse etmede kullanan Rusya’da kriz GDA krizi olmasa muhakkak gün yüzüne çıkacaktı.
Devletin borçları ve giderleri gittikçe artarken, gerekli reformların yapılamamasından dolayı gelirlerin azalması bütçe dengesini gittikçe bozmuş, buna bağlı olarak yabancı yatırımcılarda da Rusya’daki krizin giderek büyüdüğü endişesi oluştu. Finansman krizini aşabilmek amacıyla Rus Hükümeti Temmuz 1998’de IMF ile bir destek anlaşması imzaladı, Rus merkez bankası bu yeni kredilere dayanarak ısrarla Ruble’nin değerinde esaslı bir düşüş olmayacağını açıkladı, ancak devalüasyon söylentilerinin önüne geçemedi ve Ağustos 1998’de Rus hükümeti Ruble’nin ABD doları karşısında %34 oranında devalüe edildiğini açıklamak zorunda kaldı.
16 Temmuz 1998’de Başbakan Sergei Kiriyenko ve RMB başkanı Sergei Dubinin imzasıyla ‚“Rubya Federasyonu Hükümeti ve Rusya Federasyonu Merkez Bankası Ekonomik ve Mali İstikrar Politikaları Muhtırası“ ilan edildi. Bu muhtıranın giriş kısmında yeni hükümetin istikrarı sağlamak için üç önleme başvuracağı belirtiliyordu, federal bütçenin radikal sıkılaştırılması suretiyle süregelen ve yeni gelişen mali dengesilikler giderilecek, RMB’nın döviz rezevleri desteklenecek, iç borçların kısa vadeli olmasının yol açtığı oynaklığı azaltmak için iç borç vadeleri uzatılacaktı. Yine finansal piyasalardaki dalgalanmanın birkaç sebebi olduğundan bahsediliyor, bunlar, kamu maliyesinin zayıflıkları, devam eden mali açıkların kısa vadeli hükümet borçlarını oluşturduğu belirtiliyordu.
Muhtıranın mali politika başlığı altında vergi tahsilatında ilerleme sağlamak için büyük bir vergi ödeme biriminin kurulacağı, büyük vergi mükelleflerinin mevcut vergi yükümlülüklerinin denetim ve gözetimlerinin sıkılaştırılacağı, tahsilatı gecikmiş büyük vergi borçlarından tahsilata çalışılacağı belirtiliyordu.
GKO sahiplerinede ellerindeki GKO’ların Eurobonds’larla değişimi öneriliyordu.
Mali hedefler başlığı altında 1999 yılında bütçe fazlasının GSMH’nın %3 seviyesinde olacağı belirtiliyor, 1999 yılı bütçesine ilişkin diğer hedefler özetleniyordu.
Gelir önlemleri başlığı altında vergi kanunda ve KDV’de değişiklikler ve Federal Döviz ve İhracat Denetim Ajansı ile Vergi Polisinin Devlet Vergi Servisine bağlanması öngörülüyordu.
Ayrıca harcama yönetimi ve denetimi, emeklilik fonları, bütçe dışı fonlar hususunda da yeni önlemlerin ana hatları bu muhtırada yer alıyordu.
Hükümet ve özel sektörün dış borç ödemeleri aksamaya başlamıştı. 1 Ocak 1998 itibariyle Rusya’nın 149 milyar $ devlet ve 30 milyar $ özel sektör dış borcu birikmişti, gelirlerdeki gerileme bu borcun ödenmesini zorlaştırdı.
1998 yılının önemli bir başka talihsizliği Rusya’da son 40 yılın en kötü hasadının elde edilmesi oldu.
Krienko, 17 Ağutos 1998’e kadar anti-kriz programını devam ettirmiş ancak bu tarihte yeni tedbirlerin kaçınılmaz olduğunu görüp Rusya için tarihi önem taşıyan kararlar aldı.
Herşeyden önce Ruble koridoru kaldırıldı ve neticede 17 Ağustos ve 7 Eylül arasında Ruble devalüasyonu karaborsada %70’e kadar çıktı, daha sonraki müdahalelerle de %50 civarına indi.
Rusya’nın iyi kredi notu sayesinde ucuz kredi bulan devlet kurumları ve özel bankaların bu kredileri geri ödemedeki sıkıntılarını hafifletmek için 90 günlük dış borç ödeme moratoryumu ilan edildi. Spekülatif faaliyetleri önlemek açısından yabancıların kısa vadeli finansal araçlara yatırım yapmaları da yasaklandı.
Bu tedbirler neticesinde doğan ekonomik kriz hızla siyasi krize dönüştü ve Krienko’nun görevden alınmasıyla hükümet krizi doğdu. Daha da önemlisi Yeltsin’in Devlet Başkanlığı o güne kadar olmayan bir şekilde tartışılmaya başlandı. Duma Yeltsin’in Başbakan adayını onaylamayıp kendisini tavize ve daha uygun Başbakan atamaya zorladı.

4.5.1 Krizin Ekonomik Sonuçları

1. Krizle birlikte Rusya’daki bankacılık ve ödemeler sistemi çöktü. Hükümet, bankalar ve Rubleye karşı önemli bir güven sorunu doğdu. Rusya uluslararası finans piyasalarında izolasyon dönemine girdi.

Sadece birkaç banka borçlarını ödeme veya yeni bir ödeme takvimi verebildi. Bankalar arası ödemelerin yerine peşin ödeme veya gayri resmi ödeme mekanizmaları doğdu. Kredi kartları donduruldu, banka personeli %30-70 azaltıldı, bankalararası çeşitli birleşme çabaları başladı. Bank Imperyal’in lisansı iptal edildi ve SBS-Ağro Bank millileştirildi.
2. Dış ticarette akreditif işlemleri azalmaya başladı. Barter türü ticaret ön plana çıktı.
3. Ülke içinde perakende satışlar hızla artarken toptan satışlar büyük alıcıların nakit sorunları neticesinde hızla azaldı. Krizin ilerki aşamalarında ise halk perakende satış yerlerinden açık pazarlara yönelmeye başladı. Perakende ticareti ile uğraşanlar elindeki stokları eritemediklerinden ithalatlarını kıstı veya tamamen dondurdu.
4. Spekülatif sermaye Rusya ve benzer durumdaki ülkelerden hızla kaçarken, Batılı yatırımcıların Rusya’da risk alma istekleri azaldı. Birçok sektörde yabancılar, yüksek vergiler, yüksek suç oranları, yolsuzluklar, zayıf banka sistemi ve eksik mevzuatın yanına birde ekonomik krizin eklenmesi Rusya’ya olan ilgiyi yitirdi.
5. Rusya’da döviz darboğazı baş gösterdi,
6. Genel olarak fiyatlar artarken ürün arzı hızla azaldı, ithalatın kısılması ürün sıkıntısını artırtı,
7. Kriz işçi çıkarmalara, geçici izinlere, maaş ödemelerinde gecikmelere yol açtı,
8. Rusya’da oluşmakta olan orta sınıf büyük darbe aldı, toplumdaki ekonomik uçurum arttı,
9. Önceki hükümetlerin en önemli başarısı olan enflasyonu indirme alanında geri adım atıldı ve sadece Eylül 1998 enflasyonu %38 oldu. Daha sonra yürürlüğe giren fiyat denetimi enflasyonu frenledi.
Ağustosta zirveye ulaştığında yatırımcıların güven kaybı Rusya'dan büyük ölçekli sermaye kaçışına yol açtı, döviz kuru rejimi çöktü ve kamu borç ödemeleri aksadı. Rusya Merkez Bankası’nın rubleyi Ağustos 1998'de dalgalanmaya terk etmesinden sonra, döviz kuru 1$=6.2 ruble iken Eylül 1998 sonuna kadar 1$=16.1 Ruble oldu. Çöküşten sonra rublenin değer kaybı yavaşlasa da nominal döviz kuru 1998 sonunda 1$=21 Ruble ve Haziran 1999'da 1$=24.5 Ruble oldu.
Ağustos çöküşünden sonra Rusya'da iktisadi durum uzun süre bulanıklığını korudu. 1998'un ikinci yarısında özellikle son çeyreğinde para çöküşünü müteakiben enflasyondaki sıçrama dolayısıyla, reel gelirlerdeki ciddi düşüş iç talebi daralttı. Bu develüasyon sonrası gelişmelerden bazı yerel üreticiler istifade etti, ihracatçılar rekabetçilik kazandılar yine bazı üreticiler ithal ürünlerdeki fiyat artışı sebebiyle iç satışlarını oldukça artırdılar. 1999 başından beri petrol fiyatlarındaki artışın Rusya'nın ekonomik performansına kayda değer etkisi oldu. 1999'un ilk çeyreğinde iktisadi faaliyetlerdeki geriye gidiş durduruldu, 1999 Mart-Nisan aylarında sanayi üretimindeki büyüme bir önceki yıl seviyesine ulaştı. Yine de tüm ekonomik faaliyetler bazında GDP 1999'un ilk 3 ayında %3,7 oranında geriledi.
Rusya'da özel iç talep 1999'un ilk aylarında oldukça geriledi, %16 düştü. Bu gelişmenin ardındaki temel faktör Ağustos krizinden sonra yaşanan gerçek gelirlerdeki erimeydi.

4.5.2 2000 Yılı Bütçesi

Tablo 34: 2000 yılı mali bütçesi ve temel hedefler

	2000 Bütçe kanunu		2000 Bütçe tasarısı
	Milyar	%GSMH	Milyar	%GSMH
Toplam gelir (RUB)	797	14.91	747.13	14.61
Toplam harcama (RUB)	855	15.98	803.00	15.75
Bütçe dengesi(RUB)	-58	1.10	57.9	1.13
Faiz dışı denge(RUB)	+160	3.00	+162.2	3.18
Finansman dengesi	+58.67	1.10	+57.87	1.13
---İç finansman(RUB)	39.92	0.78	39.12	0.78
---Dış finansman(RUB)	18.75	0.68	18.75	0.68
*Dış krediler(USD)	$5.89		$5.89
*Dış borç servisi(USD)	$5.30		$5.30
Büütçe hedefleri
GSMH(Trilyon RUB)	5.35		5.10
Büyüme(%)	1.5		1.5
Enflasyon(%TÜFE)	18.0		18.0
Ortalama USD/RUB	32.0		32.0

Kaynak: Rusya Federasyonu Ekonomi Raporu Ocak 2000.

2000 bütçe kanunu küçük değişikliklerle Duma’da kabul edildi. Dikkati çeken rakamlar açığın bütçe kanununda 58 milyar ruble, GSMH’nın %1.10’ı, olarak öngörülmesiydi. 58 milyar açığın Rub 39.92 milyarlık kısmı iç borçlanma ile kapatılması planlanırken, $5.89 milyarlık dış kredi ile $5.30 milyarlık dış borç ana para ödemesi yapıldıktan sonra kalan $589 milyonun bütçe açığının finansmanında kullanılması kararlaştırılmıştı. Rub 160.0 milyar olan faiz dışı bütçe fazlası hedefine Rub58.0 milyar seviyesinde planlanan bütçe açık seviyesini eklediğimizde Rusya hükümetinin 2000 yılında Rub 218 milyar tutarında iç ve dış borç faiz ödemesini hedeflediğini görmekteyiz. Rusya’nın uluslararası piyasalara 2000 yılı için taahhüt ettiği toplam dış borç servisinin $9.89 milyar olduğu dikkate alındığında, 2000 yılında planlanan dış borç faiz ödemesinin $4.59 milyar olduğu anlaşılmaktadır.
GSMH’nın %3.0’ı düzeyinde kanunlaşan faiz dışı bütçe fazla düzeyi IMF’nin önerdiği %3.5-4’lük düzeyin altında kalırken, büyüme hedefi %1.5 ile yine IMF’in %2.0 olarak tahmin ettiği büyüme rakamından biraz daha düşük bir seviyede gerçekleşti.
2000 yılı bütçe gelirleri gerçekçi değildi. 1996 yılı seçimlerinde başta petrol şirketleri olmak üzere büyük kurumlar, başkan adaylarına sağladıkları finansal desteğe karşılık bazı vergi muafiyetleri sağlamışlardı. Tahakkuk eden vergi gelirleri ile vergi hasılatı arasındaki büyük farklar ve vergi gelirlerinin uzun vadede daha çok düşüş seyri görüntüsü vermesi vergi gelirlerinin GMSH’nın %14.91 düzeyinde olacağı hususundaki şüpheleri artırıyordu. Kaldı ki, Rusya ekonomisinin 1999’un ikinci yarısında tahakkuk eden vergi gelirlerinin tahsil edilen vergi gelirlerine olan oranının yükselmesi vergi disiplininin daha da zayıfladığının işaretiydi.
2000 yılı mali bütçesi ve temel makroekonomik hedeflerde en çok göze çarpan husus programın dış faktörlere son derece duyarlı olmasıydı. Özellikle bütçe gelir hedefi uluslararası ticaretten sağlanacak vergi gelirlerine dayandırılmıştı.¹²⁰
Rusya hükümeti 1999 yılında USD7-8 milyar dolar civarında dış borç servisinde bulunmuştu. Ancak 1999 sonu itibariyle Rusya hükümeti döviz cinsinden çıkardığı iç borçlanma senetlerine bağlı olan ve vadesi dolan USD1.3 milyarlık borcu (MinFin Bonds olarak adlandırılan) ödememişti.