T. C. Gazi ÜNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

1.6 GORBAÇOV, PERESTROİKA PİYASA EKONOMİSİ VE DEMOKRASİYE GEÇİŞ FİKİRLERİ, İDARİ KOMUTA EKONOMİSİ VE SSCB’NİN SONU, 1985-91

Yuri Andropov (12 Kasım 1982-09 Şubat 1984) ve Konstantin Çernenko’nun kısa yönetiminden sonra Mihail Gorbaçov 1985’de Komunist Partisi genel sekreterliğine seçildi. Gorbaçov neden perestroyka’yı başlattı ?

Her şeye rağmen, açıkça belirtmek gerekirse –ki bu önemli bir noktadır- Gorboçov’un ortaya çıkması garip bir olay sayılmazdı. Onun iktidara gelmesi, Sovyetler Birliği’nde bir gerçeğin su yüzüne çıktığını ispatlıyordu. Diğer bir değişle O olmasaydı, o zaman muhtemelen bir başka Sovyet reformcu 1980 ortalarında liderliğe getirilecekti²³.
Sovyet ekonomisi büyüme ivmesini 1970’lerde kaybetti, 1975-80 arası durgunluk dilimi olarak anılır. 1970’lerde teknik icatlarda da yavaşlama baş gösterdi, ABD ile SSCB arasındaki teknolojik ara açılıyordu. Aslında teknolojik alanda acı bir şekilde geri kalmaları Sovyet seçkinlerinin ciddi düşünebilen bir azınlığını, diğer konulardaki duraklamaya duydukları endişeden daha büyük bir üzüntüye sürüklüyordu.
Tablo 3: 1980 başlarında SSCB’nin teknolojik göstergesi

	ABD	AET	JAPONYA	SSCB
Büyük ve orta boy bilgisayarlar	96,500	23,400	16,900	3,040
1983 nüfusuna göre her milyon başına	412	135	142	11
Küçük boy bilgisayarlar	1,000,000	240,000	70,000	22,000
1983 nüfusuna göre her milyon başına düşen	4,273	1,387	588	80
Sanayi robotları	44,700	51,877	67,435	3,000
1981 nüfusuna göre her milyon başına düşen	196	201	571	11

Kaynak:Zbigniew Brzezinski, Büyük Çöküş, 41.

Sovyet ekonomisi sadece teknoloji yarışında geri kalmıyordu, inanılmaz derecede savurgan halede gelmişti. Rekabet etmek, mantıklı ve yeniliklere açık olmak için hiçbir dahili teşvik görmeyen Sovyet sanayi sektörü ve Orta Avrupa’da ki kopyaları zaman içinde bürokratik verimsizliğin ve doğal kaynakların tüketilmesindeki müsrifliğin abidesi olmuştu. Jan Winiecki’nin 1987’de Londra’da yayınlanan “Ekonomik Görüntü: Doğu ve Batı” adlı makalesinde Sovyet tipi ekonomilere üretime oranla tüketilen enerjinin Batı Avrupa ekonomisiyle kıyaslandığında 2-3 misli fazla olduğunu açıkça ortaya koymaktaydı. Ekonomik israf ve ona bağlı endüstriyel ve teknolojik geri kalmışlık Sovyetlerin dünya ticaretine katılımını engelleyen önemli sebeplerdendi. Sovyetler giderek üçüncü dünya ülkelerinin pek çoğu gibi sadece maden ihraç eder duruma gelmişti.
Alkolizm yaygınlaşmaya devam ederken sağlık hizmetleri giderek bozuldu. 1987 Martında Sovyet sağlık bakanı hastanelerin çoğunda sıcak su ve asgari sıhhi donanımın bulunmadığını ve kanalizasyon sisteminin de yetersiz olduğunu açıklamak zorunda kaldı. Amerika’da 71,5 olan ortalama yaşam düzeyi Brejnev öneminde erkeklerde 66’dan 62’ye düştü.
1958’lerde Birici Sekreter Nikita Kuruşçev muhtemelen Sovyet “Sputnik”ini uzaya fırlatmakta Amerikalılardan önce davrandıkları için ve büyüme oranının abartıldığı Sovyet istatistiklerine güvendiği için, 1970 başlarında SSCB’nin ekonomik alanda dünyada birinci duruma geleceğini ve böylelikle ulusun dünyanın en yüksek hayat standardına kavuşacağını her fırsatta söylemekten çekinmiyordu. Aslında 1960’ların ortalarına doğru tüm bu böbürlenmeler giderek artan durgunluğun acı gerçeğini saklamak için kullanılan bir maske haline gelmişti bile²⁴.
Özellikle profesyonel elit kesim başta olmak üzere Sovyet halkının giderek artan bir bölümünün diğer ülkelerde hayat koşullarını daha iyi olduğu gerçeğini artık görmeleri problemin büyümesine sebep olmuştu. Artık eskiden Stalin’in yaptığı gibi, Sovyetler Birliğinde hayatın, dünyanın her yerinden daha iyi olduğunu iddia etmek imkansızdı. Uzun süredir dünyadan soyutlanmış bir şekilde yaşamış pek çok Sovyet vatandaşının beyni 1960 ortalarına kadar Sovyet propagandası ile yıkanmıştı ama gerçekler sonsuza kadar saklanamazdı.
1970’lerde büyüme hızı neden yavaşladı ?

1. Merkezi plan uygulamasında artan güçlükler, iş gören disiplinin zayıflaması,

2. Planlama yetiklilerinin yanlış seçimleri, anahtar endüstrilerde yaşanan darboğazlar,

3. Uygun olmayan nüfus gelişmeleri ve kötü hava şartları,

4. Yüksek askeri kaynak tahsisi²⁵,

5. Sosyalist ideolojinin motive etkisini yitirmesi, Sovyet toplumunda artan ahlaksızlık, kinizim, yabancılık, hedefsizlik, alkolizm.

Gorbaçov’a göre büyüme oranındaki düşüşün üç nedeni vardı; etkinlik, teknolojik ilerleme ve kalite. Gorbaçov Sovyet modelindeki iki özel kusura dikkat çekiyordu, katı merkezileşme ve motivasyon eksikliği. Bu varsayımlardan hareketle Gorbaçov Sovyet iktisadi sisteminin kökten yapılandırılması gerektiğine işaret etti.
Mihail Gorbaçov yönetime getirildiğinde, Sovyet sistemini herhangi bir şekilde tekrar rayına oturtmaya kararlıydı. Bunu nasıl yapacağı ise belirsizdi. Belirsiz olan bir başka nokta da, gerekli reformların ne boyutlara ulaşacağı ve tarih boyunca yapılmış olan reformlardan hangisinin örnek alınacağıydı. Daha açık konuşmak gerekirse, Stalinizm de reddedilecek miydi? Eğer reddedilecekse, bu ne adına yapılacaktı? Leninizm, Stalinizmin panzehiri olarak kabul edilecek idiyse, Leninist deneyimin hangi yönü övülecekti? YİP mi, yoksa militan ve ideolojik motivasyonlu bir parti mi canlandırılacaktı? Ve daha da somut bir mesele; Stalinizm sadece geçmişteki değil, henüz devam etmekte olan çağdaş kalıntıları da reddedilecekse, bu, Leninizmin gerçek mirasının esas özünü de bir anlamda suçlamak sayılmayacak mıydı ?
Gorbaçov yüksek iktisadi büyüme oranını yakalamak için sanayiinin teknik seviyesini yükseltecek bir yatırım atağı ile işletmelerde disiplinin sağlayarak emek verimliliğinde artışı gerekli görüyordu. Yatırımları artırdı, artan yatırımlar dolayısıyla bütçe açığı 1985’de GSYİMH’nın %2.4’ü iken 1988’de %9.2’ye çıktı.
1986’da toplanan 27. kongrenin onayladığı 12. beş yıllık plan (1986-90), büyümeyi 1981-85’te sağlanan %3’lük orandan %4-5’e çıkarmayı hedeflemişti. Yavaşlayan büyüme hızını tersine çevirmek için yatırımlar birkaç belli başlı sektörde yoğunlaştırılacaktı; bu alanlar, kimyasal maddeler, bilgisayar, biyoteknoloji, yeni malzemeler ve daha özgül olarak, modernleşmesi gereken tesis ve makinelerin kapsamı nedeniyle mekanik mühendislik endüstrileriydi²⁶.
1986-87’de yeni teknolojiler geliştirmesi maksadıyla 23 teknoloji araştırma kompleksi kuruldu. 1986’da Gospriemka (Devlet Kalte Kontrol Kurulu) ihdas edildi. Denetçiler fabrikalarda malların kalitesini murakabe ettiler. İdareci ve işçilere belirlenen standartlara uygun üretim yapmamaları halinde prim ve ikramiye verilmedi. 1986 yazında ücret reformuna start verildi. Gorbaçov ihmalkar çalışmaya, ahlaksızlığa ve sarhoşluğa karşı kampanyalar başlattı.
1989 iktisadi reform tartışmaları iki hususta yoğunlaşıyordu; devletin ekonomideki rolü ve özel mülkiyet. (Bu iki husus Lenin’in 1924’te ölümünden 1928’e kadar şiddetli tartışma konusu olmuştu).
1989 ortalarında iktisadi durum cidden kötüye gidiyordu. Durumu iyileştirmek için planlar hazırlandı. 1989 Kasımında Leonid Abalkin planını açıkladı, Abalkin iktisadi reformlardan sorumlu bakan olarak 1989’da atanmıştı. Başbakan Nikol Rujkov Abalkin’in planını kabul etmedi ve Aralık 1989’da kendi planını açıkladı. Rujkov’un planı Abalkin’in planından daha muhafazakardı, bu planda katı devlet buyruklarında ısrar ediliyor, fiyat ve ücretler üzerinde merkezi denetim devam ediyor, bütçe açığı ve para arzı artışı zamanla azaltılıyordu. Rujkov özel mülkiyet ve özelleştirmeye karşıydı²⁷.
1990 ve 91’de Sovyet ekonomisi çok ciddi krizlerin içinde yol alıyordu. GSMH 1990’da %2,4 ve 1991’de %13 azaldı. Halkın parasal geliri ve bütçe açıkları bu yıllarda artmaya devam etti.
Ağustos 1990’da Gorbaçov ve Rus Yüksek Sovyeti’nin başkanı Boris Yeltsin yeni bir ekonomik reform planı için bir grup iktisatçıyı bir araya getirdi. Gruba Gorbaçov’un danışmanı Stanislav Şatalin ve Yeltsin’in danışmanı Gregory Yavlinsky başkanlık ediyordu. Eylül 1990’da bu iktisatçılar grubu ünlü 500 günlük planı açıkladılar. Bu plan piyasa ekonomisine geçiş için süreler belirtiyordu. Şatalin planı özelleştirme ve liberalizasyonu öneriyordu, 1991’de para arzında artış olmayacak, bütçe açığı GSMH’nın %2,5’ine çekilecek ve 1991’de bütçe denkleştirilecekti. Plan yurtdışına yardımlar, savunma, KGB ve yatırımlarda kesintiyi öngörüyor, 1991 sonuna kadar hane halkı mallarında %75-80 oranında serbestleştirmeyi hedefliyordu. İlk yüz güne küçük ölçekli işletmeler özelleştirilecekti, 500 günün sonuna kadar büyük ölçekli işletmelerin %70’i özelleştirilecekti. Şatalin planı asıl önemli görevi, Sovyetler Birliğinin kendisine veriyordu. Cumhuriyetler dışarıya karşı ortak gümrükler uygulayacaklar, ortak para tedavülde kalacak, bağımsız bir merkez bankası ile iki katmanlı bankacılık sistemi kurulacaktı. Cumhuriyetler kendi doğal kaynaklarını kontrol edecek, özelleştirmeyi kendileri düzenleyecekti. Cumhuriyet yasaları Sovyet yasalarının üzerinde olacaktı. Şatalin planı açıkça Sovyetlerin dağılma aşamasında olduğuna işaret ediyordu²⁸.
Gorbaçov Şatalin planını reddetti. Yeltsin iseRusya Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti meclisine Şatalin planını kabul ettirdi. Ekim 1990 Gorbaçov orta yolu bulan bir planı Sovyet meclisine sundu, bu plan “Başkanlık Planı” olarak bilinir. Fiyat denetimlerinin kaldırılması, sanayiinin özelleştirilmesi, piyasa tipi bir sistemin kurulması bu planda da mündemiçti, bu plan bir zaman süreci ile kendini bağlamıyor kademeli bir geçişi hedefliyordu.
Haziran 1991’de Grigory Yavlinsky Harvard Üniversitesinden bir grup iktisatçı ile birlikte serbest piyasaya hızlı geçiş için bir başka plan önerdi. Medya’da “Büyük Pazarlık” olarak adlandırılan bu planı Rusya kabul ederse Batı 100 milyar $ sağlayacaktı. Temmuz 1991’de Gosplan ve Gossnab ilga edilerek komuta ekonomisinin ana direkleri devrildi. Komuta ekonomisine son verilirken yerine yeni bir iktisadi sistem devreye girmedi. Ağustos’ta Gorbaçov IMF ve Dünya Bankası üyeliği için müracaat edince dünya dehşete kapıldı. Sovyetleri dünya ekonomisine entegre etme çabası apaçık ortadaydı²⁹.
Sovyetler Birliği siyasi ve politik karmaşa süreci içineyken Batılı yorumcular siyasi ve iktisadi karmaşayı sona erdirecek reçeteler önerdiler, Sovyetler Birliği parçalarına ayrılırken Rusya Batılı yorumcuların gündemindeydi. Jeffrey Sachs, Anders Aslund, Richard Layard, Joseph Blasi ve Andrei Shleifer Rusya hükümetine iktisadi ve siyasi konularda danışmanlık hizmeti verdi. Bu kimseler önerilen reform paketlerini takip ederse, neticede Rusya’nın piyasa ekonomisine ve zenginliğe ulaşacağına inanıyorlardı. Onlar Rusya’nın iktisadi dönüşümünde önemli rol oynadılar³⁰.
SSCB’nin mevcut iktisadi sistemini koruyarak ıslah etme düşüncesiyle başlayan reformlar sistemin ıslah olmayacağı kanaati ve SSCB’ye inancın sona ermesiyle bitti. 25 Aralık 1991’den sonra SSCB toprakları üzerinde, Orta Avrupa ve Balkanlar’da mevcut iktisadi ve siyasi sistem terk edilerek piyasa ekonomisine geçiş resmen başladı. 25 Aralık 1991’de Gorbaçov istifa etti, Sovyetler Birliğinin siyasi ve ekonomik varlığı sona erdi. SSCB toprakları üzerinde Rusya Federasyonu ve 14 bağımsız devlet kuruldu. Sovyetler Birliği ve diğer planlı ekonomik sistemler bu çözülüşü müteakiben geçiş devresine girdiler. Rusya Sovyet Sosyalist Federatif Cumhuriyeti Boris Yeltsin’le 14 sosyalist kardeşini terk ederek yoluna tek başına devam kararı aldı.