T. C. Gazi ÜNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ

BÖLÜM II : DIŞ TİCARET POLİTİKALARI, 1992-2000

2.1. SSCB DEVRİNDE DIŞ TİCARET POLİTİKASI

Merkezi planlı ekonomi devrinde dış ticaret iç üretim ve dağıtımla benzer ilkelerle yürütülüyordu. Fiziki ölçülere benzer göstergelerle ölçülen dış ticaret dengesi iç üretim ve tüketim arasındaki fark tarafından tayin ediliyordu. Bu rejim iç üretim ve tüketimi merkezi planlara göre dengelerdi, ihracat ve ithalat doğrudan devlet buyruklarıyla düzenlenirdi³⁸.

İdari komuta ekonomisinde dış ticaret Dış Ticaret Bakanlığının tekelindeydi. Dış Ticaret Bakanlığı Gosplan ve Bakanlar Konseyi kararları doğrultusunda dış ticareti yürütüyor, dış alım ve satımlar Dış Ticaret Birimlerince (DTB) gerçekleştiriliyordu. DTB Dış Ticaret Bakanlığına bağlı faaliyetlerini sürdürüyorsa da malen bağımsızlardı. Bir DTB ihracat, ithalat yada her ikisini birden gerçekleştirebilirdi. DTB genelde ürün bazında kurulmuştu. Bazı DTB’ler bir ürün, alan yada bölge ile ilgili dış ticareti gerçekleştiriyordu. Sözgelimi Amerikan Ticaret Şirketi ABD ile ticaret işlemleri yapıyordu. Dış ticaret işlemleri yanında DTB’ler teknik ve mali hizmetlerden sorumluydular. DTB gelirleri dış ticaret hacminin bir oranı olarak hesaplanıyordu³⁹.
Dış ticaretin mali yönü Dış Ticaret Bankası (Vneshekonbank) tarafından düzenleniyordu. Dış Ticaret Bankası geleneksel olarak Gosbank’a bağlı olarak faaliyet gösteriyordu. Vneshekonbank dünyadaki başlıca dövizle işlem yapan merkezlerle yakın işbirliği içindeydi. Vneshekonbank’nın çok sayıda yabancı banka muhabiri yanında Sovyetlere ait yurt dışındaki bankalar vasıtasıyla da dış ticaretin yurt dışı bankacılık hizmetleri ayağını yerine getiriyordu.

2.1.1 Dış Ticaret ve Plan

Sovyet ekonomisindeki diğer kesimler gibi dış ticarette maddi denge planı sistemine bağlı bir cüzdü. Plancılar genelde ithalat ve ihracata fazlaca bağımlı kalmaktan kaçındılar, ithalat ve ihracat planda dengelenmesi gereken kalemler arasındaydı. Hedeflenen dış ticaret üç planla ortaya çıkardı; ihracat-ithalat planı, dış projelere malzeme ve hizmet sağlama planı, ödemeler dengesi planı. Bu planlar dış ticaret yapılan ülke gruplarına göre ayrılırdı. Örneğin Sosyalist ticaret bloğundaki (COMECON) ülkelerle ticaretin gayesi farklıydı.

Dış ticaret planları ayrıntılı hedefler içerirdi. İhracat ve ithalatın bölgelere dağılımı, her teşkilatın (bakanlıklar ve DTB) vazifeleri ve teslim listesi ihracat-ithalat planında yer alırdı. Dış Ticaret Bakanlığı ödemeler dengesi planını Maliye Bakanlığı ile birlikte hazırlardı. Mal ve hizmetlerin çeşitli katagorileri için para türlerine göre, özellikle uluslararasında kabul gören paralar ve transfer edilebilir Ruble olarak, ödemeler ve tahsilatlar planda gösterilirdi. Ölçü aracı olarak kullanılan transfer edilebilir rublenin (valuta ruble) yurt içinde kullanılan ruble kıymeti ile çok az bir bağlantısı vardı. Ödemeler dengesi planına ek olarak Maliye Bakanlığı, Gosplan ve Vneshekonbank tarafından hazırlanan sermaye planı yıllık bazda krediler ve alacakları derleyip toplardı.
Milli iktisadi plan ile dış ticaret planı bütünleşmezdi. Dış ticaret akımını iç fiyatlara dönüştürecek etraflıca bir plan yoktu. Çünkü ticaret planları valuta rubleler ile ifade ediliyordu, iç fiyatlarla ilişki açık değildi.
DTB mekanizması iç üretici veya tüketiciler ile dış dünyayı birbirine bağlayan bir mekanizma idi, bu mekanizmada yer almak tamamıyla devletin takdiriydi. DTB müsaade edilen ihraç ürünlerini iç üreticilerden iç ruble fiyatlarından satın alıyorlar ve bu ürünleri dış piyasalarda alıcılara uzlaşılan fiyatlardan (genellikle dünya piyasa fiyatları) satıyorlardı. COMECON ülkeleri arasındaki ticarette valuta ruble kullanılıyordu. İthalatta ise bir DTB bir malı dış piyasadan satıcı ile uzlaşılan fiyattan satın alıyor, fakat iç tüketiciler bu ithal edilen mallar için iç ruble fiyatını ödüyorlardı. Bu alışverişlerin mali yönü Dış Ticaret Bakanlığı ile beraber dış ticaretle ilgili çeşitli mali organların sorumluluğu altındaydı. Eğer ithal edilen ürünler iç fiyatlardan satılırsa buda DTB’nin ödediği fiyattan daha yüksekse aradaki artı fark devlet bütçesine gelir kaydedilirdi. 1970 sonlarında artı fark devlet gelirlerinin %10’unu teşkil ediyordu.

2.1.2 Ticaret Politikaları

Sovyetler Birliğinin kasıtlı olarak ticaretten kaçınma politikası takip ettiği sıkça tartışılırdı. Bu iddia Sovyet dış ticaret hacmi Sovyet iç üretim hacmine kıyaslandığında elde dilen sonuç ile SSCB ile kabaca aynı iktisadi gelişme düzeyine haiz piyasa ekonomilerinde aynı kıyaslama yapıldığında çıkan sonuca dayanır. Çeşitli etkenler (doğal kaynaklar gibi) bu tür farklılıkları açılayabilirse de Sovyetler birliğindeki durumun çeşitli mühim sebepleri vardır.

İlkin Marksist-Lenin düşünce dünyası uluslararası ticaretin mümkün faydaları hususundaki geleneksel Batı savlarını, özellikle karşılaştırmalı üstünlükler fikrini, reddeder. Bu tutum tuhaf değildi, çoğu Batı iktisadi yasası yeni Sovyet (sosyalist) iktisadi ortamına uygulanamayınca reddedildi. Özellikle Batı piyasaları düzensiz dalgalanmalara maruz kaldıkça Sovyet iktisadi başarısını tehlikeye atabilir olarak algılandı.
Ticaretten kaçınmada ikinci önemli etken Sovyetlerin düşman kapitalist kuşatma algılaması idi. Siyasi hadiseler bu görüşünü kuvvetlendirdi, Batı Sovyet rejimine düşmandı, kısıtlama, ambargo gibi tutumlar takınacaktı.
Üçüncü önemli etken Sovyetler birliğinin kendisini dünya piyasa ekonomisinin olumsuz olarak gördüğü taraflarından yalıtma arzusu idi. Özellikle enflasyon ve işsizlik gibi şeytanlardan bunları ileten mekanizmayı keserek kaçınılabileceği savunuldu.
Dördüncüsü Sovyet dış ticaret politikaları tamamen farklıydı; bu Sovyet iç üretici ve tüketicileri dünya yüzeyindeki diğer üretici ve tüketicilerden yalıtılmışlardı, dış ticaretin teşkilatlı düzenin ticareti epeyce sınırlandıracağı da savunuluyordu. Sovyet üreticilerinin dünya piyasalarından soyutlanması sonucu dış piyasalar hakkında bilgi temin etmeleri oldukça güçleşti, böyle olunca da rekabet şansları azaldı.
Son olarak planlı dönemin ilk yıllarında yaşanan olaylar Sovyet dış ticaret politikaları üzerinde oldukça güçlü etki bıraktığı tespit ediliyor. Büyük çöküntü sırasında ticaret hadleri Sovyetler birliği aleyhine değişti, şöyle ki Sovyet ihraç ürünlerinin fiyatı Sovyet ithal ürünlerinin fiyatından çok daha fazla düştü. Bundan dolayı 1930’lar başında Sovyet dış ticaret hacminin Sovyet iç üretimine nispeti aniden düştü. Bütün bunlara ilaveten özellikle ticaretin finansman yönü Sovyet tecrübesinde önem taşır.

2.1.3 Dış Ticarete İç Engeller

Konvertibl olmayan ruble ile birarada keyfi fiyatlama mekanizmasının anlamı dış ticaret fiyatlarının (ithalat, ihracat) ne yurtiçi ekonomisi nede dünya ekonomisinde nispi kıtlıklara işaret edememesiydi. Bunun çok can alıcı birkaç neticesi vardı.

İlkin bir dış ticaret kararının muhtemel fayda veya zararını tayin etmeye yarayacak müşterek bir ölçüt yoktu. Dış ticaretin avantajlımı yoksa dezavantajlımı, Sovyet ekonomisi için karlımı zararlımı olduğuna karar vermek imkansızdı. Bu gerçeğin anlamı ülkenin uzmanlaşmadan sağlayacağı kazançların bilinememesiydi. Örneğin Sovyet makineleri ile Bulgar tüketim malları ticareti epey fazlaca kazançlı olsa bile bu kazancı Sovyet fiyat ve maliyet düzenlemeleri sebebiyle görmek, tespit etmek imkansızdı. Bu durumda uzmanlaşmadan elde edilecek kazanlar Sovyet tecrübesinde genel olarak doğmadı.
İkincisi kabul edilebilir bir para ve rasyonel ticari kararlar almak için bir aracın bulunmaması dolayısıyla Sovyet ticaretinin büyük kısmı iki taraflı veya takas anlaşmaları ile gerçekleştiriliyordu. Bu tur işlemler oldukça hantal ve yavaş yürüyor, ticareti sınırlandırıyor ve dünya piyasa fiyatlarında dengeyi gerektiriyordu.
Sovyet yetkilileri sözü geçen mahzurları yenmek, ithalat ve ihracatı rasyonel bir temel üzerinde değerlendirmek için dış ticaret etkinlik endekslerini (DTEE) geliştirdiler. Bu cetveller 1960’larda COMECON ülkeleri arasında potansiyel ihraç ve ithal ürünlerin iç ve dış maliyetlerinin oranını hesaplmaya yarayacak cetvelleri hazırlamak için kullanıldı.
Üçüncüsü Sovyet dış ticaretinin büyümesine bir diğer önemli iç engel ticaret açıklarını kapatmak için uygun finansal düzenlemeleri tasarlamanın zorluğuydu. Mal ve hizmet bedeli ödemelerinde konvertibl olmayan bir para kullanıldığı için her dış ticaret ortağıyla ticaret dengede olmak zorundaydı. Cari işleler açığının doğduğu bir ticaret ortağına ödemeler konvertibl bir para, altın veya kredi anlaşmaları ile yapılıyordu.

2.1.4 İktisadi Birliktelik Sorunları

1949’da COMECON’nu kurmak suretiyle Sovyetler Birliği Doğu Avrupa ile iktisadi entegrasyonu pekiştirmeyi denedi. Planlı Doğu Avrupa sosyalist sistemleri ile Sovyetler Birliği aralarında üretim ve ticarette uzmanlaşarak entegrasyonu sağlama niyetindeydiler. SSCB’nin II.Dünya Savaşı sonrası dönemde COMECON üyeleriyle ticareti yıllık dış ticaretinin %50’sinden fazla idi. Buna karşın çok çeşitli sebeplerden dolayı sınırlı ölçüde entegrasyon sağlandı.

Entegrasyon için iktisadi ve siyasi baskıya rağmen Doğu Avrupa ülkeleri iktisadi bağımsızlıklarını kaybetmekten korkuyorlardı, sanayide çeşitlilik ve ağır sanayii de içeren kendi ekonomilerini geliştirme stratejisi izlediler. COMECON anlaşması üye ülkeler üzerinde uluslar üstü bir otorite öngörmüyordu, ülkelerin veto hakkı vardı.
İkincisi koordinasyon için tedbir alınsa da bir entegrasyon planı yoktu. Sadece ortak ölçü cetvelleri (müşterek maliyetler gibi) belirlemek için adımlar atıldı, ortak para birimi var olmadı. COMECON üyeleri arasında benzer plan ve fiyat mekanizmaları olsa bile yukarıda sözünü ettiğimiz dış ticaret engelleri yine mevcuttu. Ticaret iki taraflı anlaşmalar yoluyla yürütülüyordu. Çok taraflı bir sitem kurmak için 1964’de Uluslararası İşbirliği Bankası kuruldu. Ödemeler COMECON’a dahil ülkeler arasında valuta ruble ile gerçekleştiriliyordu. Ticarette sağlam para kullanım oranı çok düşüktü. Böyle olunca da COMECON arasında istenmeyen ürünlerin (sağlam paralar karşılığı satılamayan) takası gerçekleştiriliyordu. COMECON arasında iki taraflı ticaret açıkları doğduğunda gelecek yıllar için ticaret hedefleri belirlenerek yada istenmeyen ürünleri (sağlam para karşılığı satılamayan) satarak denge sağlanıyordu.
COMECON arası ticarette fayda maliyet ya hiç yada çok az belirleyici oluyordu. Planlı ekonomilerde iç fiyatlar ile nispi kıtlıklar yada dünya fiyatları arısında bağlantı olmadığı için iç fiyatları kullanarak ülke yararına dış ticaret kararları vermek mümkün değildi. Fiyatlar hususundaki belirsizlik dolayısıyla COMECON içi ticaretin hangi ülke/ülkelerin faydasına olduğu tartışması sürüp gidiyordu.

Tablo 4: Sovyet dış ticaretinin ülke gruplarına göre dağılımı, 1946-1988

	1946	1950	1953	1956	1959	1962	1965	1970	1975	1982	1988
Sosyali^*	54,5	81,1	83,2	75,7	75,3	70,2	68,8	65,2	56,3	54,3	65,3
CMEA	40,6	57,4	59,3	49,6	52,0	57,5	58,0	55,6	51,7	49,1	59,7
Kapitalis	45,5	18,9	6,8	24,3	24,7	29,8	31,2	34,7	43,6	45,7	34,7
Gelişmiş	38,4	15,1	14,5	16,8	15,9	18,1	19,3	21,2	31,2	31,6	23,4
Az gel.	7,1	3,8	2,3	7,5	8,8	11,7	11,9	13,5	12,4	14,1	11,3

Kaynak:Vneshnaia torgovlia ve Statsticheski ezhegodnik Stran chlenov S.E.V.

2.1.5 Batıyla Ticaret

Sovyetlerin kapitalist ülkelerle ticareti II.Dünya Savaşı sonrasında artış gösterdi, 1960’da %19 iken 1988’de %35. Sovyetler Birliğinin sosyalist ülkelerle ticaretinde düşme eğilimi 1980’den sonra yükselişe geçti. 1970 ve 1980’lerdeki ticaret eğilimleri dünya petrol piyasasındaki önemli değişimden ve Sovyet tarafının teknoloji ithalatına bağımlılığa isteksizliğindin etkilendi. 1980 ortalarında Sovyetler Birliğinin sağlam paralarla gerçekleştirdiği dış ticaret 50 milyar dolar civarındaydı. Sağlam para karşılığı ticaretin büyük kısmı gelişmiş kapitalist ülkelerleydi, özellikle Batı Almanya, Fransa, İtalya ve Japonya.

1980’lerde Sovyetlerin sağlam para karşılığı ihracatında petrol ve petrol ürünleri, doğal gaz ve askeri malzeme büyük yer tutuyordu. Makine teçhizat ve kimyasalların ihracattaki payı daha azdı. Dış ticaretin ithalat tarafında ise tarım ürünleri sağlam para karşılığında ithal edilen ürünlerin 1/3’ünü teşkil ediyordu, geri kalan 2/3 ise makine ve teçhizat, kimyasallar, metaller ve yakacaklardan oluşuyordu. Sovyetlerin artan sanayi teknolojisi ve tahıl ürünleri talebine karşın bu ürünlerin bedellerini ödemek için Sovyetlerin artırması gereken ihracatı üzerinde duruluyordu.
Sovyetlerin az gelişmiş ülkelerle ticareti 1950’lerde oldukça düşük seviyedeydi, AGÜ Sovyet dış ticaretindeki yeri %11-14 arasında salındı, 1980’lerde %11 civarındaydı. SSCB’nin AGÜ’lerle dış ticaretinde Asya başta gelen kıta, Hindistan başta gelen ülkeydi. Afrika ikinci, Latin Amerika üçüncü sıradaydı. Arjantin tarım ürünleri hususunda SSCB’nin önemli ticaret eşiydi. Sovyetler Birliği OPEC’ten tekrar ihraç etmek üzere petrol aldığından bu anlamda Orta Doğu Sovyet dış ticaretinde önemliydi. SSCB AGÜ’lere yakacak ve makine ihraç ediyor ve yiyecek maddeleri satın alıyordu.

2.1.6 Dış Ticaret Dengesi

Kağıt üzerinde idari komuta ekonomileri ödemeler dengesi sorunlarına muzdarip değildir. İthalat ve ihracatın her ikisi de devlet ticaret tekellerince planlanmıştı, dış ticaret planı uluslararası ödemeler dengesini içeren bir planı da içeriyordu. Eğer tasarlanan konvertibl para tahsilatı ödemeleri karşılamaya yetmez ise ticaret dengesine ulaşmak için tasarlanan ithalat azaltılır ve/veya ihracat artırılırdı. Blok içi ticarette iki taraflı dengeleme dolayısıyla ödemeler dengesi problemi genel olarak yaşanmıyordu. Ödemeler dengesi problemi sağlam para arzı ve talebinde yaşanıyordu.

Batı ile dış ticaret dengesi sorunu Batıya ihracatın ithalattan az olmasından kaynaklanıyordu. Doğu bloğu ülkeleri Batı piyasalarında kalite ve servis yeterliliği problemleriyle karşılaşıyordu.
1970 başlarında Batı ile ticaret dengesinde iyileşme oldu. Batı Avrupa ülkeleri Doğu Avrupa pazarlarına girmek için hükümetlerce garanti edilen krediler vermeye razı oldular. 1970’lerde ve 1980’lerin başında hammadde fiyatlarındaki artış sayesinde SSCB’nin ihraç ettiği ürünler karşılığında konvertibil para kazanımı arttı. 1975-80 arasında Doğu Avrupa’nın sağlam para bazındaki borçları arttı. Batı ekonomilerindeki daralma ve karşılıklı yumuşama (detant) politikası borçların artmasına destek oldu. Verilen bu borçların sağlam para olarak geri ödenmesinde sorunlar yaşandı, sonradan borç geri ödeme sorunlarını doğurdu. 1970 sonlarında ve 1980 başlarında yaşanan daralma uluslararası borç alış verişini olumsuz etkiledi.
Neden Doğu Avrupa ekonomileri pazarlama sıkıntılarıyla karşılaştılar ? Sorunun büyük bölümü, özellikle imalat sanayi malları ile ilgili olanlar, dış ticaretin örgütlenmesiyle açıklanabilir, Sosyalist üreticiler ile Batı tüketicileri arasında iletişim sınırlıydı. İşletmeler ihracat için üretime, yedek parça üretimine de isteksizdi. Doğu Avrupa hükümetleri Batı hükümetlerinin sosyalist ülke ihracatına karşı ayrımcı tutum sergilediklerini savundular.
Tablo 5: Dış ticaret, 1986-89, yüzde değişim yıllık ortalama

	1986-89	1986	1987	1988	1989
İhracat hacmi	4.5	10.0	3.3	4.8	-
COMECON	1.7	3.9	0.9	-	1.9
Sosyalist harici^1	6.5	15.5	6.0	6.3	-1.0
İthalat hacmi	1.3	-6.0	-1.6	4.0	9.3
COMECON	1.0	0.7	1.5	-	2.0
Sosyalist harici	1.8	-14.3	-2.3	8.6	18.5
Ticaret Hadleri	-5.2	-10.5	-2.0	-9.0	1.1
COMECON	-3.7	1.9	-5.6	-6.3	-4.5
Sosyalist harici	-6.4	-22.4	7.8	-11.2	3.3

1 Sosyalist harici ülkeler, COMECON, Çin Halk Cumhuriyeti, Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti ve Yugoslavya haricindeki tüm ülkeler.

Kaynak: The Economy of The USSR, 50.

2.1.7 SSCB’nin Dış Borcu

Sovyetlerin Batıdan ithalatını büyüten iki mal grubu oldu, Sovyet ekonomisinin teknolojik ihtiyaçlarını destekleyen mal ve hizmetler ile düşük hasadı dengeleyen ve tarımsal verimliliği artıran mallar, (tahıl ve gübre). 1970’lerde Sovyetlerin sağlam para karşılığı dış ticareti artmakla birlikte bu ithalatın dolar karşılığı 1980’li yılların başında zirveye ulaştı, 1980 ortalarında ise geriledi. Bir seviyede seyrettikten sonra 1980 ortalarında sağlam para karşılığı ihracat azaldı, Sovyetlerin borç toplamı epeyce yükseldi. 1975’de SSCB borçları toplamı 12.5 milyar $ iken 1980’ler başında 22 milyar $’a, 1980 ortalarında 38 milyar $’a, 1989’da ise 47 milyar $’a yükseldi.

Borç yükünün ikinci ölçüsü sağlam para borçlarının sağlam para kazancına oranıdır. Bu oran 1980’de 0,73 iken 1985’de 1,15’e çıktı. 1980’lerdeki Sovyet sağlam para borcundaki artış düşük petrol fiyatlarının da etkisiyle sağlam para kazancındaki durgunluğun ve büyük oranda ticari borçlardan dolayı Sovyetlerin ödünçlerinin artmasının sonucuydu. Sovyetler dağıldığında petrol ihracatı düşerken ve döviz kazançları üzerindeki denetim ortadan kalkarken dış borç yükü taşınamaz hale geldi. Sovyetler Birliği borçlarını ödeyemez hale düştü. Enerji üretim ve ihracatındaki düşüş SSCB’nin kredi değerliliğindeki düşüşle birlikte 1991’de ödemeler dengesi krizine yol açtı. 1991’de COMECON ülkeleri arasındaki ticaretin çökmesi Sovyet işletmelerinin tedarik zincirini daha da koparttı ve ödeme krizini derinleştirdi. Sovyetler Birliği dış borç ödemesini büyük oranda yapamadı. Bu etkenlerin sonucunda 1990’da 83 milyar $ olan Sovyet ithalatı 1991’de 45 milyar $’a düştü⁴⁰.
Tablo 6:Dış Borç ve Rezervler, milyar dolar, 1985-1989

	1985	1986	1987	1988	1989
Dış borç^1	28.9	31.4	39.2	43.0	54.0
Kısa vadeli	6.9	7.4	8.6	11.2	17.7
Dış borç ödemesi	-	7.8	8.8	8.2	9.4
(Mal ve hizmetlerin oranı)^2	(-)	(27.7)	(26.5)	(23.1)	(24.2)
Yabancı para rezevleri	12.9	14.7	14.1	15.3	14.7

1 Vneshekonombank imzaladığı veya garanti verdiği borçlar

2 Konvertibl paralarla.
Kaynak: The Economy of the USSR, 50.

2.1.8 Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Doğrudan yabancı yatırımlar Çarlık Rusya’sında ülkenin sanayileşmesinde araç olarak görüldü. SSCB devrinde doğrudan yatırımlara ideolojik kaygılar dolayısıyla karşı çıkıldı. Doğrudan yabancı yatırımlara SSCB döneminde hiç rastlanmadı. Perestroyka zaman diliminde doğrudan yabancı yatırımlara bakış açısı değiştirilmeye çalışıldıysa da yabancıların mülkiyet haklarının olmaması doğrudan yabancı yatırımları imkansız kıldı.