TahiR’Ül mevlevi’NİN İslam tariHÇİLİĞİ Özet
Yüklə 1,21 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TAHİR’ÜL MEVLEVİ’NİN ESERLERİ
- 1.2.1. Edebi Eserleri
- Hırs ve tama
|
Tahir'ül Mevlevi, Mahfil dergisinin yönetim bürosunu, 19. sayıdan itibaren, cemiyetin Şehzadebaşı’daki yerinden Taşkasap'taki evine nakletti. O sırada, Mahfil 'in o zamana dek çıkarılan tüm sayıları, Paris'te çıkan Revue du Monde Musulman (1906-1926 yılları arasında çıkan, Müslüman dünyasını anlamaya yönelik Fransızca bir dergi) dergisine gönderilmiş84; sonradan, gönderilen Mahfil nüshaları 11 sayfalık bir özetle, bu derginin bir sayısında Fransız yayın dünyasına tanıtılmıştı. Mahfil dergisi, kısa bir müddet sonra, Revue du Monde Musulman ile değiş tokuş edilmek suretiyle, Fransa'da da okunmaya başlamış oluyordu.85 Dergi, o aylarda Anadolu'yla bağlantı kurulması nedeniyle, buradaki il ve kasabalarda da tanıtılarak, oldukça geniş bir okuyucu kitlesine seslenme olanağını buldu. Tahir'ül Mevlevi’nin Taşkasap'taki evi, 1,5 yıl kadar yönetim bürosu olarak kullanıldıktan sonra, Beyazıt'ta eski Darülfünun karşısındaki Hasan Paşa Medresesi’nin bir odası tutularak, derginin yönetim bürosu oraya aktarıldı ve burada 5 sayı çıkarıldı.86 Ancak, Ekim 1923 tarihinden itibaren medrese yapısının boşaltılması nedeniyle, Mahfil yönetim bürosu olarak, Beyazıt Camii’nin türbe kapısı karşısındaki bir kahvehanenin üst odası tutuldu.87 Tahir'ül Mevlevi, hattat Suud'ül Mevlevi ile birlikte, Mart 1924 tarihinde, Babıali'de ortak bir yer kiralayarak, dergiyi 46. sayıdan itibaren orada çıkardı. Tahir'ül Mevlevi’nin, Medresetü'l-irşad, Darülhilafe, Darüşşafakatü'l-İslamiye ve Medresetü'l-kuzat adlı medreselerdeki dersleri ve dergi ile olan uğraşına88, 1923 yılı Eylül ayından itibaren, bir de Fatih Camii Mesnevihanlığı ekleniyordu. Aralık 1894 tarihinde Mevleviliğe bağlanmasından yaklaşık 30 yıl sonra, kendisine, Üsküdar mevlevihanesi şeyhi Ahmed Remzi Akyürek (1872-1944) aracılığıyla, din adamı ve siyasetçi Abdülhalim Çelebi (1869-1925) tarafından gönderilen izin belgesiyle, mesnevihanlara özgü destar sarma mezuniyeti verilmişti. Tahir'ül Mevlevi'nin 9 Ağustos 1911 tarihinde yaşamını yitiren hocası Mehmed Esad Dede, 30 yıldan fazla Fatih Camii’nde Mesnevi okutmuş; onun ölümünden sonra yerine getirilen Karahisarlı Ahmed Efendi de, yaklaşık 12 yıl aynı görevi sürdürmüştü. Ahmed Efendi’nin 1923 yılında ölümü üzerine boş kalan Fatih Camii mesnevihanhğı, daha önce olduğu gibi kendisine önerildiyse de, bu öneriyi reddetti. Ancak Tahir'ül Mevlevi, dostlarının ısrarlarına daha fazla karşı koyamayarak, 17 Eylül 1923 pazartesi gününden itibaren, Fatih Camii’nde Mesnevi derslerine başladı.89 Mesnevi derslerinin başlangıcından iki yıl sonra, Galata mevlevihanesi Şeyhi Ahmed Celaleddin Efendi tarafından İstanbul Müftülüğü'ne hitaben, Tahir'ül Mevlevi'nin Ümmügülsüm Hanım Vakfı90 mesnevihanlığına getirilmesi konusunda bir dilekçe yazılmıştı. Onun bu görevi kabul ettiği, kendisine vakıftan iki kez ücret ödendiğini söylemesinden91 anlaşılmaktadır. Bu belgenin tarihiyle, İstiklal mahkemesine gönderilmesi nedeniyle Fatih Camii’ndeki Mesnevi derslerine 7 Aralık 1925 tarihinde92 son verilmesi arasında, üç ay gibi kısa bir zaman bulunduğundan, bu ücret geçen iki yıla ait olmalıdır. Çocukluğundan itibaren vakıf lokması yememeyi kendisine prensip edinen Tahir'ül Mevlevi, Fatih camii mesnevihanlığına başladığı ilk iki yıl, birçok parasal zorlukla karşılaştığı halde, vakfın güdümünde olmayarak, kendinden önce gelen Mehmed Esad Dede ve Karahisarlı Ahmed Efendi'nin her yıl aldıkları vakıf parasını almamıştı. Matbuat Alemindeki Hayatım adlı yapıtında, bu konuyu oldukça kapalı geçmekle birlikte, bazı anlatımlarından ve ele geçen bir belgeden, mesnevihanlık yönünü o devirde giysi konusunda bazı haklardan yararlanma amacıyla kabul ettiği ya da istediği düşünülmektedir. İstiklal Mahkemesi Anıları: Tahir'ül Mevlevi, orta ve yüksek öğretim yapılan medreselerin 1924 yılı Mayıs ayında kaldırılması üzerine, yaklaşık 2500 kuruşla devam ettiği medreselerdeki derslerine karşın, 1500 kuruşla İstanbul İmam ve Hatip Okulu edebiyat, söz sanatı ve doğru yolu gösterme öğretmenliğine getirilmişti.93 İlahiyat Fakültesi'nin yanı sıra Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı bir meslek okulu olarak kurulan ve orta düzeyde eğitim yapan İmam ve Hatip okulları94 ile fakülte arasında, 3 Mart 1924 tarihli bir kanun uyarınca, lise öğretimi yapan bir kurum bulunmuyordu. İlk yıllarda fakülte derslerine devam eden eski medrese öğrencisinin mezuniyetinden sonra gelen lise ve İmam-Hatip'te okumuş lise mezunları, hazırlıksız olmaları nedeniyle, dersleri izlemekte zorlanıyorlardı. Öğrenciyi İlahiyat Fakültesi'ne hazırlama amacıyla, aynı yıl içinde, Tahir'ül Mevlevi'nin de aralarında bulunduğu İstanbul İmam ve Hatip okulu öğretmenleri alt kurulu tarafından, öğretim programına birkaç yıl daha eklenerek, okulun lise düzeyine çıkarılmasına dair bir tutanak hazırlanmıştı. Bu tutanağın hükümete sunulmasından bir yıl kadar sonra, sorunu ele alan dönemin Milli Eğitim Bakanlığı, eski medrese örgütünün yeniden kurulmaya çalışıldığını düşünerek, tutanakta imzası bulunan 15 kadar öğretmeni Ekim 1925 tarihinde görevinden aldı. Sonradan yapılan soruşturmada, tasarının Tahir'ül Mevlevi tarafından hazırlandığı söylendi.95 Tahir'ül-Mevlevi, bu konuyu Matbuat Alemindeki Hayatım'da ayrıntılı olarak anlatarak, kendisinin suçlu olmadığını, olayın okul katipliği tarafından yapılan bir yanlıştan kaynaklandığını belirtir. Tahir'ül Mevlevi, İmam, vaiz, hatip ve diyanet işleri üyeleri dışında kalan tüm devlet memurlarının şapka giyeceği konusunda çıkan 25 Ağustos 1925 tarihli bakanlar kurulu kararı üzerine, sarık sarma hakkından yararlanma amacıyla, o zamana dek devletin koyduğu kurallar dışında sürdürdüğü Fatih Camii mesnevihanlığını, Ahmed Celaleddin Efendi'nin bir dilekçesiyle96 resmen üzerine almış; mesnevihanlık dolayısıyla da sarık sararak gezebileceğine dair kendisine, din işleriyle uğraşan hocalar sınıfının giysisi olarak kabul edilen siyah lata ile fes üzerine beyaz sarıkla çekilmiş bir fotoğrafının bulunduğu bir belge verilmişti. İstanbul polis müdürlüğü, Aralık 1925 başlarında, şapka ve devrimler karşıtı tavır takınan yaklaşık 25 kişiyi tutuklamıştı.97 Tahir'ül Mevlevi de, 7 Aralık gecesi, evindeki kütüphanesi tarandıktan sonra, kuşkulu görülen bazı belgelerle birlikte Ahmediye karakoluna gönderildi. Yaklaşık bir hafta orada tutuklu kaldıktan sonra, 13 Aralık pazar günü Aksaray merkezine, bir gün sonra da polis müdürlüğüne götürülerek ifadesi alındı.98 Burada, aralarında Ömer Rıza (Doğrul), Müftü Ali Rıza, Suud'ül-Mevlevi, Dağıstanlı Seyyid Tahir, kitapçı Abdülaziz ve Mihran Efendi’nin de bulunduğu99 tutuklularla birlikte bir hafta kadar alıkondu. Ankara İstiklal Mahkemesi heyeti, Karadeniz dönüşünde, 21 Aralık’ta İstanbul'a geldi ve birkaç gün içinde o zamana dek yapılan soruşturmaları gözden geçirip, tutukluların bir kısmının serbest bırakılmasına, diğerlerinin ise Ankara'da yargılanmasına karar verdi. İstanbul gazeteleri, karardan bir gün sonra, kentte tutuklu bulunan gerici grubun, 24 Aralık sabahı trenle Ankara'ya götürüleceğini haber veriyorlardı.100 Şapka kanununun çıkarılmasından bir yıl önce bastırdığı Frenk Mukallidliği (Avrupa Taklitçiliği) adlı kitapçığı nedeniyle tutuklanan İskilibli Atıf Efendi'nin de dahil edildiği devrim karşıtları, 25 Aralık Cumartesi günü, Ankara hapishanesine teslim edildiler. Burada bir ay tutuklu kaldıktan sonra, ilk olarak 26 Ocak 1926 tarihinde çıkarıldıkları mahkemede101, Tahir'ül Mevlevi, Frenk Mukallidliği adlı kitapçığın dağıtılmasına yardım ettiği ve Teali-i İslam Cemiyeti üyelerinden olduğu iddiasıyla yargılanıyordu.102 Savcı, 2 Şubat 1926 salı günü yeniden toplanan mahkemede, Müftü Ali Rıza Efendi hakkında idam, İskilipli Mehmet Atıf Efendi (1875-1926) hakkında 3 ila 15 yıl kürek cezası, Tahir'ül Mevlevi hakkında ise 23. maddenin uygulamasını istemişti.103 Atıf Efendi'nin önerisi üzerine, savunma belgelerinin hazırlanması için, mahkeme bir gün sonraya bırakıldı. Tahir'ül Mevlevi, 3 Ocak sabahı yeniden mahkeme huzuruna çıkarıldığında, bir gün evvel hapishanede hazırladığı savunma belgesini okumuştu. Ertesi günkü Ankara gazeteleri, İskilibli Atıf Efendi'nin, önceki Babaeski Müftüsü Ali Rıza Efendi ile birlikte idam edildiklerini; Tahir'ül Mevlevi'nin ise, ceza almadığını haber veriyordu.104 Tahir'ül Mevlevi, daha sonra, Ankara'da geçirdiği 10 günlük zaman sürecinde, hakkında cevaz-ı istihdam (aklanma) kararı verilmesi için başvuruda bulunduysa da, olumlu bir yanıt alamayarak, 15 Şubat günü İstanbul'a döndü. Son Yıllarındaki Çalışmaları: Mahfil bürosu, Tahir'ül Mevlevi'nin tutuklanmasının ardından, polisler tarafından arandıktan sonra mühürlenmiş, kurulduğundan beri düzenli olarak çıkan dergi, bu üç ay süresinde yayınlanmamıştı. Mahfil'in Mart ayı içinde yeniden çıkarılması, okuyucular arasında derginin yayınının süreceği kanısını uyandırdıysa da, bilinmeyen bir nedenden dolayı 68. sayıdan sonra dergi çıkmadı. Tahir'ül Mevlevi, İstanbul İmam ve Hatip okulundaki görevinden alınmakla birlikte, Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye kendisinin Darüşşafaka'daki derslerini sürdürmesini yasaklamamıştı. Tutukluluğu süresince bu okuldaki derslerine arkadaşları girmişler, İstanbul'a dönüşünden sonra da derslerini kendisi sürdürmüştü. Ankara'yla uzun zaman süregelen yazışmalar105 sonucunda, Şair Halil Nihad Bey'in (Boztepe) de aracılığı ile, 6 Aralık 1927'de hakkında cevaz-ı istihdam (aklanma) kararı çıkarıldı. Böylece Darüşşafaka'daki derslerini rahatlıkla sürdürebilme hakkına yeniden sahip oluyordu. Tahir'ül Mevlevi, öğretmenliğinin yanı sıra, Ankara'dan aldığı yazılı bir bildiriyle, Defterhane'deki tapu dairesi Kuyud-ı Umumiye İdaresi’ne (Genel Kayıtlar İdaresi) başvurarak, 22 Şubat 1926 tarihinde, 150 kuruş gündelikle memuriyete başladı. 26 Mart 1929'da 25 kuruş eklenerek, gündeliği 175 kuruşa çıkarıldı.106 Yaklaşık 2,5 yıl sonra Maltepe Askeri Lisesi'ne edebiyat öğretmeni olarak atanması üzerine, 29 Ağustos 1929 tarihinde buradaki görevinden affını istedi.107 İstifası kabul edilerek, isteği üzerine kendisine bir belge verildi.108 15 Ağustos 1929 tarihinden itibaren 80 lira ücretle Maltepe Askeri Lisesi'nde derslerine başlayan Tahir'ül Mevlevi, bundan tam iki yıl sonra, 1 Ağustos 1931 Milli Eğitim Bakanlığı emriyle, Kuleli Askeri Lisesi'ne atanır.109 Tahir'ül Mevlevi, İstiklal Mahkemesi dönüşünde, Mahfil dergisini 68.sayısını çıkardıktan sonra kapatmış ve İmam-ı Buhari’nin hazırladığı Sahih-i Buhari adlı yapıtın, Ebü’l Abbas Zeynü’d- Dîn Ahmed bin Abdüllatif eş-Şerci ez-Zebidi tarafından kısaltıldığı bir çalışma olan Tecridi Sarih düzeltmenliği gibi çalışmalar dışında hemen tamamen yayın dünyasından çekilmişti. İmam ve Hatip okulundan ayrılmasından sonra başından geçen tüm bu üzücü olaylar, Tahir'ül Mevlevi'yi bezgin ve üzgün bir halde inzivaya sürüklemişti. 15 Ağustos 1929 tarihinde Maltepe Askeri Lisesi'ne atanması, kendisini oldukça hareketli göreve getirmiş ve topluma yeniden bağlayıcı bir unsur olmuştur. İki yıl sonra Kuleli Askeri Lisesi'ne nakledilerek, burada geçirdiği on yıllık edebiyat öğretmenliği devresi, çalışmalarını hemen tamamen edebiyat tarihi alanına yöneltmesine, dolayısıyla yayında yeni bir aşamaya girmesine neden olacaktır. Tahir'ül Mevlevi, Kuleli askeri lisesinde geçirdiği on yıllık edebiyat hocalığı döneminde pek çok öğrenci yetiştirmiş; öğrencilerine hem kendisini hem de Türk edebiyatını sevdirmişti. Bugün hayatta bulunan öğrencilerinin ifadelerinden, bu sevgilerinin hala sürdüğüne ve hocalarını adı geçtikçe rahmetle andıklarına şahit oluyoruz. Eldeki bir belgeden 1941 yılı içinde Kuleli askeri Lisesi’nin Konya'yı nakli üzerine Tahir'ül Mevlevi'nin okuldaki görevini bıraktığı anlaşılır.110 Kuleli Askeri Lisesi'nden ayrıldıktan 4 ay sonra (1 Eylül 1941) Beşiktaş'ta bulunan Musiki Mektebi'nde Türkçe öğretmenliğine başladı. 13 Kasım 1941 tarihli bir resmi belge ile de Kadıköy Saint Joseph Lisesi'ne aynı görevle atanarak, 25 Aralık 1941 tarihinde derslere başladıysa da, öğrencilerin aşırı şımarıklığı karşısında daha fazla dayanamayarak bir ay sonra, 22 Aralık 1941 tarihinde buradaki görevinden ayrıldı.111 1927 yılında kütüphanelerimizdeki yazmaları sınıflama amacıyla bir komisyon kurulmuş, ancak 6 ay kadar faaliyet gösterdikten sonra dağılmıştı. 2 Mart 1935 tarihinde kurulan yeni bir sınıflama komisyonu ise, uzunca bir süreden beri çalışmalarını sürdürmekteydi. Tahir'ül Mevlevi, Ragıb Paşa Kütüphanesi’nde bulunan kurulda, 31 Mart 1943 tarihinden itibaren 60 lira ücretle komisyon katipliği görevini üstlendi. Kalkandelenli Sabri Bey'in 9 Nisan 1943'te ölümü üzerine, 26 Nisan 1943 tarihinde onun yerine 120 lira ücretle komisyon üyeliğine atandı.112 Tahir'ül Mevlevi, 1909 yılından itibaren, 35 yıl kadar Darüşşafaka'da öğretmenlik görevini sürdürmüştü. Darüşşafaka okul müdürlüğü tarafından, yaşının ilerlemesi ve bazı sağlık sorunları neden gösterilerek, Milli Eğitim Bakanlığı’na başvuruda bulunularak, Tahir'ül Mevlevi’nin emekliliği istendi. Bakanlık da bu teklifi uygun bularak, bunu kendisine bir yazıyla bildirdi.113 Emekliliğine şiddetle karşı çıkan Tahir'ül Mevlevi, ilgili kurumlara arka arkaya yazdığı çeşitli dilekçelerle, emekliliğe ayrılmasına hiç bir neden bulunmadığını ısrarla tekrar ettiyse de114, bunlardan hiç biri fayda vermedi. 13 Eylül 1944 tarihinde Darüşşafaka'dan ayrıldı; ardından kendisine Türk Okutma Kurumu tarafından 400 liralık ikramiyesini alması için başvuruda bulunulduysa da, bu öneriyi derhal reddederek, parayı aynen geri verdi.115 Tahir'ül Mevlevi, Süleymaniye Camii’nde Kubad Çavuş adlı bir kişiye ait bulunan mesnevihanlık için Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1947'de açılan sınavda kimsenin başarı gösterememesinin ardından, 71 yaşındayken, 10 Aralık 1947 tarihli bir dilekçe ile Vakıflar Umum Müdürlüğü'ne başvuruda bulunarak, mesnevihanlık için gönüllü olarak başvurdu116 ve 29 Mayıs 1948 tarihinde Süleymaniye Camii’nde, büyük ilgi uyandıran Mesnevi derslerine başladı.117 Tahir'ül Mevlevi, ömrünün son yıllarını, İstanbul kütüphanelerini sınıflama komisyonundaki görevi ve Süleymaniye Camii’nde başlattığı (29 Mayıs 1948) Mesnevi derslerini sürdürmekle geçiriyordu. Araştırmacı ve şair Sabri Kalkandelen'in (1862-1943) giriştiği, fakat yayınlamaya ömrünün elvermediği İstanbul kütüphanelerindeki yazma divanların kataloğunu düzenleme görevini üzerine almış, bu yapıtın yıllarca üzerinde çalıştığı XII. ve XVII. yüzyıl şairlerinin divanlarını kapsayan birinci kısmı, 1947 tarihinde Milli Eğitim Bakanlığı tarafından bastırılmıştı. Tahir'ül Mevlevi’nin son yıllarındaki bu çalışmaları yaşına göre oldukça ağır olmasına rağmen ömrünün sonuna dek öğretmenliğin ve özellikle Darüşşafaka'daki öğrencilerinin özlemini çekmiştir. Ancak hakkında yazılıp söylenilenler ve özel mektuplarından anlaşıldığı gibi, dostları ve eski öğrencileri kendisini bir an olsun yalnız bırakmıyorlardı. Haftanın belirli günlerinde evinde düzenlediği sohbetlerle, öğrencilerine ve oraya gelenlere doğru yolu göstermeye devam ediyordu. Tahir'ül Mevlevi, 1940 yılı Şubat ayında uzun süredir rahatsız olduğu prostattan arka arkaya iki ağır ameliyat geçirmiş; hatta İstanbul ve İzmir'de, vefat ettiğine dair bir söylenti çıkmıştı. Son yıllarında ise, tutulduğu kalıcı bir ülser dolayısıyla, zaman zaman oldukça sıkıntılı günler geçiriyordu. Son anına dek, yoğun çalışma temposunu sürdürmeye çalışan Tahir'ül Mevlevi, 21 Haziran 1951 tarihinde hasta yatağında yaşamını yitirdi. Cenazesi, ölüm haberini duyan, çoğunluğunu vefalı öğrencilerinin oluşturduğu alçak gönüllü bir topluluk tarafından Taşkasap'taki evinden kaldırıldı, Sünbül Efendi Camii’nde kılınan öğle namazından sonra vasiyeti üzerine şeyhi Celaleddin Efendi'nin mezarı önüne getirildi, daha sonra Yenikapı Mevlevihanesi’nin "Hamuşan"118 mezarlığına götürülerek orada defnedilmiş bulunan annesi Emine Emsal Hanım'ın yanına defnedildi.119
Mevlevi Dedesi, mutasavvıf, mesnevihan, yazar, şair, öğretmen, gazeteci, çevirmen, edebiyat ve islam tarihçisi olarak çok yönlü bir kişiliğe sahip olan Tahir’ül Mevlevi’nin Edebiyat Lugati adlı yapıtının başında kendi kaleminden çıkmış biyografisi ile basılmış ve basılmamış çeşitli türde yapıtları yer almıştır.120 Yapıtları şu gruplarda toplanabilir: 1.2.1. Edebi Eserleri
Bu yapıt, önsözden sonra 3. sayfada Hilye-i Hazret-i Mevlâna ile başlar ve 26. sayfada son bulur. Beyitler bazen tek, bazen de iki sütun halindedir. İstanbul’da 1315/1897 yılında Cemal Efendi Matbaası’nda küçük boy 30 sayfa olarak basılan yapıtın 27–30. sayfalarında ise övücü tanıtım yazıları vardır.123 Hz. Mevlana’yı anlamak isteyenlere ve onun fiziksel, ahlaksal, ruhsal ve insanca özelliklerini öğrenmek isteyen Hz. Mevlana dostlarına rehberlik edecek bir başvuru kaynağı niteliğini taşıyan bu yapıt, besmele ile başlar. Hamdele ("Elhamdülillah" demenin kısaca ismi) ve salveleden (Hz. Muhammed’e okunan salavat ve dua) sonra, sırasıyla dört halife olan Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali övülür ve dönemin padişahı olan Abdülhamid Han’a dua edilir. Yazar, bunun ardından, Hz. Mevlana’nın yüzünün levhi mahfuza (her şeyin yaşamının duygusal, soyut, kutsal mekanda yazılması) benzediğini, ela renkli gözünün mahmur ve geniş, sakalının kumrala yakın olduğu gibi fiziksel özellikleri ile sohbetinin tatlı ve yüzünün güleç olduğu, söz söyleyince ölü gönüllerin dirildiği, şefkatli ve merhametli olduğu gibi ahlaki, ruhsal ve insani özelliklere sahip olduğunu aktarır.124 Sûreti sîreti ma‘nâsı güzel Cism-i nâzendesi sîmâsı güzel b34 (Mevlana’nın ahlakı ve dış görünüşü güzel) Nûr-ı pîşânına bakdıkda kamer Bağladı ‘aşkına hâleyle kemer b35 (alnı parlaklığı nedeniyle aya kemer bağlatmıştır) Sarı reng ile siyâhın beyni Türkçesi ya‘ni elâ[y]dı ‘aynı b47 (gözleri elâ olarak belirtilmiştir) Etdi bir nazrada ol dîde-i mest Nice mukbilleri sarhoş-ı Elest b49 (mutlu olanları Elest sarhoşu eder) Zer-i sâfî idi ol şâh-ı kerîm Zer nedir doğrusu iksîr-i ‘azîm b53 (saf altın gibiydi) Oldu ‘âriflere mağz-ı Kur’ân Şübhesiz vahyi cenâb-ı Mennân b85 (Mesnevî; Kur’ân’ın özüdür, vahyedilmiştir) Nutk-ı cân-bahşı halâvetli idi Cebhe-i pâki beşâşetli idi b112 (güler yüzlü ve tatlı dillidir) Edip altmışla sekiz yıl Mevlâ Onu şâhenşeh-i taht-ı ma‛nâ b145 Altı yüz yetmiş ikide nâ-gâh Mak‘ad-ı sıdka ‘urûc etdi o şâh b146 ((Mevlânâ’nın 68 yaşında ve h.672’de /5 Cemâziye’l-âhir 672/17 Aralık 1273 vefat ettiği belirtilmiştir) Bu çalışmanın hilye kısmından sonra, kendisinin Kaside-i Atiye-i Nef’i’ye nazire olarak yazdığı şiirin Kayseri Mevlevi Şeyhi Ahmet Remzi Akyürek Dede tarafından yapılan tahmisi ve Nazmi Bey’in, İzmirli Hafız İsmail Bey’in ve Hafız Şerafeddin Bey’in birer şiiri yer almaktadır.125
Hindistan’daki Sûmenât mabedi ile oradaki putperestlerin ahvâline dâir ma’lûmâtı hâvîdir.  
kıt’asıyla kudret-i şâirâneleri itiraf olunan vahy-âverân-ı Acem’den Şeyh Sa’dî’nin, nâm-ı hakîmânesi Şark ve Garb’ın ma’rûfu bulunup bir asırdan ziyade ömür sürdükten sonra 691 Şevval’inin bir Cuma günü Şiraz’da âlem-i bekâya intikal eyleyen o muazzam cihan şairi ve o büyük ahlâk mualliminin Gülistân-ı her dem-tâzesi gibi Bostan namında da bir eser-i mu’teberi vardır ki yakın zamanlara kadar -âsâr-ı sâiresi misilli- hikem-cûyân-ı Osmanî’ye tedris edilirdi. Hazret-i Sa’dî, bu ravza-i irfânı 655 tarihinde ve iki bayram arasında tarh ve tesis eylediğini: 
beyitleri ile haber veriyor. Adl, ihsan, aşk, tevazu, rıza, kanaat, terbiye, şükür, tövbe, münacata dair on bab üzerine müretteb olan Bostan’ın sekizinci babında Cenâb-ı Şeyh’in bir ser-güzeşt-i garîbi mündericdir. Bu ser-güzeştin garip olmakla beraber Sumenât138 mabedi hakkında izahatı hâvî bulunmasından bazı kelimâtının şerhiyle mealen tercümesini münasip gördük. Tâhirü’l-Mevlevî
Hayâlî bir savaş Beng ü Bâdesi Kaçar dayanmaz şiddet-i harbe Zannımca Fuzûlî bu manzûm ile Zaferi Bâde’ye vermekte çünki Kısıktır orada esrârın sesi Şarâbın eline geçer galebe Göstermiş cemîle Şah İsmaile Şâh şarâb içerdi Bâyezid bengi (1936; 52).
Tahir’ül Mevlevi’nin bu çalışmasında aktardığı bilgilere göre, asıl adı Yahya olan Nev’î Efendi, 1533 yılında Malkara’da doğmuştur. 1550 yılında medrese eğitimi almak için İstanbul’a gelen Yahya, medrese öğrencisi olduğu dönemde, Nev’î takma adıyla şiirler yazmaya başlar. Tahir’ül Mevlevi’nin, Nev’î’nin oğlu Atâyî’den aktardığına göre, Nev’î, dönemin ünlü şairlerinden Bakî ile arkadaşlık etmiştir. 1582 şenliği üzerine “Sûriyye Kasidesi”ni yazdığı dönemde öğretmenlik yaptığı bilinir. Nev’î, 1589 yılında Bağdat kadılığına atanır, ancak bu görevi almak istemez. Bu sıralarda III. Murad’ın küçük şehzadelerine özel öğretmen olarak saray hizmetine alınır. Nevî’nin, bazen III. Murad’ın da katıldığı bu dersler dolayısıyla sultanla yakınlık kurduğu söylenir.144
Tahir’il Mevlevi’nin, yine aynı dergide, “Fuzulî’nin Şikâyetname Gönderdiği Nişancı Kimdi?” (S. 8), “Bengübâde” (S. 9), “Gene Fuzulî’nin Nişancısı Hakkında” (S. 10), “Fuzulî Leylâ ve Mecnun Manzumesini Niçin Yazmıştı?” (S. 11-12), “Fuzulî Leylâ Mecnun Manzumesini Kimin Adına Yazmıştı?” (S.14), “Eski İstanbul’dan Parçalar” ana başlığı altında yayınladığı yazıları bulunmaktadır.147
Yapıtın sonunda, Türk Dil Kurumu tarafından 1942'de tıpkıbasım olarak yayınlanan Şeyhi Divanı hakkında yazarın İstanbul kütüphaneleri düzenleme komisyonu adına bir eleştiri yazısı ve Şeyhî'nin bir beyti hakkında, Ali Nihad Tarlan'la aralarındaki yazışmaların metinleri bulunmaktadır. Yazarın el yazısı ile temize çektiği nüsha, Süleymaniye Kütüphanesi’nde F.S. Türkmen 79 numarada kayıtlıdır. 24,5 x 6,5 boyutlarında, mavi bez sırtlı ve mukavva kapaklı olan, 80 varaklık ve sonunda 26 Ağustos 1947 tarihi bulunan bu nüsha, çizgili kağıtlara siyah mürekkep kullanılarak rik'a ile yazılmıştır.153
"Üstad Tâhir Olgun'un Süleymâniye camiinde verdiği derslerin ehemmiyeti dolayısıyla onların kitap hâlinde neşrini kendisinden rica ettim. Muvafakat gösterdi. Lâkin bu mühim ve değerli eseri, kitap hâline getirmek uzunca süreceği ve bir an evvel mütâlâasından hakikat taliplerini mahrum edeceği için forma forma neşrini münâsip gördüm. "Mesnevi Dersleri"nin beher forması şimdilik 15 günde bir çıkacak ve her forma 15 kuruşa satılacak ve 26 forması bir cilt olacaktır. Altı aylık abone ücreti 375 kuruştur /.../." 123 forma olarak yayınlanan bu dersler, Tahir’ül Mevlevi’nin 21 Haziran 1951 tarihinde ölümünden sonra, ancak 6 kez çıkarılabilmiştir. Onun son yıllarındaki en büyük arzusu Mesnevi şerhini tamamlamaktı. Ancak, 5.cildin 1094. beytine dek getirebildiği bu yapıtı, ölümü dolayısıyla yarım kalmıştı. Yazı taslağı halindeki bu çalışmaları, Fethi Sezai Türkmen Bey'in çabalarıyla, 1963 tarihinden itibaren 14 cilt halinde yayınlanmıştır.154
Tahirü’l-Mevlevi’nin 20 Ağustos 1929 tarihinden itibaren Fatih Camii’nde verdiği Mesnevi derslerinde aktaracaklarını anımsamak üzere, Mesnevi Takrirleri adı altında tuttuğu notlar, şerhinin temelini oluşturur.155 Mesnevi takrirleri ilk olarak İslam Yolu dergisinin sahibi Esad Ekincigil tarafından Mesnevi Dersleri adı altında 11 Şubat 1949 tarihinden itibaren 15 günde bir, 16 sayfalık bir forma halinde yayınlanmaya başlar.156 Uzun yıllar Mesnevi şerhi üzerinde çalışan Tahirü’l-Mevlevi, bu çalışmalarla ancak ilk dört cildi ve beşinci ciltten de bin beyit kadarını şerh edebilmiş, geri kalanına yaşamı yetmemiştir.157 Yazı taslakları halinde kalan bu çalışmalar, yıllar sonra Fethi Sezai Türkmen’in girişimleriyle, 1963’ten itibaren yeniden yayınlanmıştır. En düzenli yayınlanması ise, Şamil Yayınevi tarafından yapılmış olanıdır. Diğer kısımlar, Şefik Can (ö. 2005) tarafından tamamlanarak yayınlanmıştır.158 Ahmet Ateş, bu şerhin çevirisini mükemmel bulmakla birlikte, metni anlama ve açıklama açılarından herhangi bir yenilik getirmedikleri ve eski şerhlerin bir tekrarı oldukları için de eleştirmektedir.159 Tahir’ül Mevlevi, bu çalışmasına Mesnevi’nin Arapça önsözünün şerhiyle başlamaktadır. Bu kısmı cümleler halinde şerh ederken ayrıca Mesnevi’nin yazılma ve okunma nedenlerini de açıklamaktadır. Tahir’ül Mevlevi’nin Kuran bilgisinin derinliği, hemen her cümleyi şerh ederken verdiği ayetlerden de anlaşılmaktadır. O bu yapıtını, adeta Mevlevi’lere ve dostlara Mesnevi dersi verir gibi anlatmaktadır. Bu şerh ve açıklamalar, son dönemde yazılmış olmakla birlikte, geleneğe bağlı ve çoğunlukla Mevlevilere yöneliktir. Tahir’ül Mevlevi, asıl metin, Türkçe okunuşu, çevirisi ve metin içinde geçen kelimelerin sözlük ve terim anlamlarından sonra, şerh edilmesi şeklinde bir yöntem izler. Şerh sırasında ayet ve hadislerden oldukça sık yararlanılmaktadır. Bu şerhin yazar nüshası, Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi İhtisas no: 9057-9067’de bulunmaktadır. Tahir’ül Mevlevi’nin Mesnevi şerhi, Ankaravi ve Konuk’un yapıtlarından sonra, en geniş Mesnevi şerhidir.160 Tahir’ül Mevlevi’nin Mesnevi’nin 21.beytinin şerhi şu şekildedir: Kâse-i çeşm-i harîsân pür neşüd Tâ sadef kaani neşüd pür dür neşüd “Hırs ve tama ehlinin gözü doymaz. Halbuki sedef, kanaat gösterip kapanmayınca içinde inci olmaz.” Hadis-i şeriften mealen: “Adem oğlunun iki vadi dolusu altını ve gümüşü olsa, mutlaka onlara ilaveten üçüncü bir vadisi olmasını ister. Adem oğlunun içini ancak toprak doldurur.” Buyurulmuşdur. Naklolunan Hadis-i Şerifin mealini Hazret-i Mevlana başka bir tarzda ifade ediyor. Haris olanların kaselerinin daima boş kalacağını, karınları tok olsa da gözlerinin aç bulunacağını söylüyor. Sedefin içinde inci hasıl olması için, onun kanaat göstermesi ve kabuklarını kapaması lazım geldiği gibi, kalbinde marifet cevherleri husûle gelmesini isteyenler de hırs ve tama ağzını kapamalıdır, diyor. İncinin nasıl hasıl olduğunu bilmiyorum. Şairane, yani hayali ve efsane olmak üzere şöyle bir söz vardır. Güya Nisan yağmurları yağarken, denizde istiridye, kabuğunu, karada yılan ağzını açarmış; yağmur damlaları istiridye içinde düşünce inci, yılanın ağzına da girince zehir olurmuş. Lakin incinin husûle gelmesi için istiridye kabuklarının kapanması yağmur damlalarının deniz suyuna karışmaması lazım imiş. Hazret-i Pir’in bu misali irad etmesi onu hakikat olarak kabul etmesinden değil, şöhretine mebni olmalıdır.161 Tahirü’l-Mevlevi’nin Mevlevilik hakkındaki düşüncelerini şu şekilde özetlenebilir:162 1. Mevlevilik tarikatı, Mevlana tarafından değil, vefatından sonra, oğlu Sultan Veled tarafından kurulmuştur. 2. Mevlevilik, Mevlana’nın ölümsüz yapıtı olan Mesnevi’nin ortaya çıkardığı bir kuruluştur. 3. Mevlevilik yolu, Kur’an ve Hz. Muhammed’in yoludur. 4. Mevlevilik, tüm kural ve uygulamalarıyla, İslami terbiyeyi önemseyen bir tarikattır. 5. Mevlevilik yolu, gönül doygunluğu yoludur, yani Mevleviler dünyalık elde etmek için kimsenin önünde eğilmezler. 6. Bazı Alevi, Bektaşi, Şii meşreb Mevleviler olmakla birlikte, bu tarikatın adı geçen tarikatlarla bir ilgisi yoktur. Mevleviliğin Veledi veya Şemsi şeklinde ifade edilen iki kolu yoktur.
Tahir’ül Mevlevi’nin basılmamış yapıtları içinde Aşık Çelebi Tezkiresi ve Şair Zati, Bursalı Gazali, Kudema-yı Mevleviyye, Şükufe-i Baharistan, Şair Refi-i Kalayi, Şair Ali İffet gibi biyografi çalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca Şeyh Galib’in Hüsn-ü Aşk’ını yayına hazırlamıştır.166
Bu çalışma, daha önce daktilo ile üzerine yazılmış 11 dosya kağıdı katlanarak arkalarında kalan boş sayfalar kullanılmış şekilde, 21,5x13,5 cm boyutlarında, kırmızı karton kapaklı, 22 varak, 18 civarında değişen satır sayılıdır. Sadeleştirmede, Millet kütüphanesinin Pertev Paşa bölümünde, 440 numarada kayıtlı bulunan, Meşâirü'şşuarâ nüshası esas alınmıştır. Yazarın bu çalışması, 29 Mart 1920 tarihinde bitirilmiştir.167
Kitapçık, 19x13 cm. boyutlarında, kırmızı karton kapaklı ve 64 sayfadır. Rık'a (yazarın hattı) ile birinci hamur kağıtlara yazılarak ortadan dikilmiş, 18 satırdır. Kitapçıkta Gazali'den söz eden tarih ve şairlerin tezkirelerinden yararlanılmıştır. Sonra Gazali'nin Mekke'den İstanbul'a gönderdiği mektupla169, Zati, Rûmi ve Cafer Çelebi'nin yanıtladıkları mektuplar, Nuruosmaniye kütüphanesindeki 4968 numaralı dergiden aynen aktarılmış: Telif tarihi 8 Mayıs 1944’dür.
Yapıtın, iki parça defterden oluşan yazar nüshasının birinci kısmı bulunamamıştır. İkinci defter, Süleymaniye kütüphanesinde F.S. Türkmen 161 numarada kayıtlıdır. Kırmızı mukavva kapaklı ve altın yaldızlı meşin ciltli olan bu nüshanın kabı parçalanmış, sayfaları da yıpranmıştır. Yazı taslağı olduğundan, özensiz bir hattı vardır. 28x19 cm. boyutlarındaki 150 varaklık bu nüsha, çizgili beyaz kağıtlara, her varağın tek yüzü kullanılarak, siyah mürekkeple ve nefis bir rık'a ile yazılmıştır.171
Tahir'ül Mevlevi, bu çalışmasını 1899 yıllarında bir öğrencesine Baharistan okuttuğu sırada hazırlamış, baş tarafını Terakki dergisinde yayınladıktan sonra, kitap halinde çıkartmak üzere Encümen-i Maarif’’e göndermişti. Yazı taslakları uzun bir süre bekletildikten sonra bozulmuş ve çizilmiş olarak geri gönderilince, Tahir'ül Mevlevi de yayından vazgeçmişti. Yıllar sonra, ilk haliyle Beyânülhak dergisinin 26 Temmuz 1910 tarihli 70. sayısından itibaren dizi halinde yayınlanan yapıtın aslı yangında kaybolmuştur.172
Kitabın başında Kalayi’nin Diyarbakırlı Refi (?-1711) ve Adanalı Sururi ile karşılıklı yergileri anlatılır. Varak 4a'dan sonrası, 1867 yıllarında taşbasması olarak basılan divanının incelenmesine ayrılmıştır. Telif tarihi belirtilmemiş, İslam Yolu dergisinde (nr.53, 6) Ekim 1949’dan itibaren hemen tamamı dizi halinde çıkarılmıştır.175
Ali Emiri kütüphanesindeki nüsha, 21x17,5 (14 x 10) boyutlarında, koyu kırmızı renkli kartonla kaplanmış, mukavva kapaklı, 63 sayfa (her varağa önlü arkalı sayfa numarası konulmuş), birinci hamur kağıtlara mavi mürekkeple ve kesik uçlu kalem kullanılarak, rık'a (yazar hattı) ile yazılmış, 15 satırdır. Süleymaniye'deki nüsha ise, Ali Emiri kütüphanesindeki nüshanın yazı taslağı şeklindedir. 33,5x12 cm. boyutlarında, dışı kahverengi ve beyaz çizgili bir kağıtla kaplanmış, karton kapaklı, 32 varak, ambalaj kağıtlarına siyah dolmakalem kullanılarak rık'a ile yazılmış 30 satırdır. Her iki nüsha arasında bazı cümle ve yer değişiklikleri bulunmaktadır. Tahir'ül-Mevlevi, bu yapıtında sırayla, Ali İffet ile tanışmalarını, "İffet Bey'in Nazire Yazdırmak ve Yazmak Merakı" başlığı altında, uzunca bir bölüm olarak yazdığı şiirler ve nazireleri; daha sonra Ali İffet'in İstanbul'daki evinde yapılan edebi sohbetler, onun edebi kişiliği, Türkçe ve Farsça şiirleri, hastalanması ve ölümü anlatılıyor.177 Yazı taslağında, yapıtın telif tarihi belirtilmemiş; Ali Emiri nüshasının sonunda 4 Şubat 1943 tarihi düşülmüştür. İstanbul Kütüphaneleri Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogları, Biyografiye Ait Eserler, İstanbul 1948, Milli Eğitim Basımevi, cüz.8, s.716-717'de eserin Ali Emiri kütüphanesindeki nüshası tanıtılmıştır.178
“…Hüsn ü Aşk hem çoğunluğu itibariyle ikaz derecesine yükselmiş bir edebi eser, hem süluk-i tarikatle vüsul-i hakikati musavver bir tasavvuf kitabıdır. Gariptir ki bu ciheti pek de nazar-ı dikkate alınmamış, münekkidlerce yalnız edebi kıymet ve mahiyeti hakkında sözler söylenilmişti. Öyle zannediyorum ki zamanımız edebiyatçılarına Hüsn ü Aşk’ı anlatabilmek için erbabı tarafından mükemmel bir şerh yapılması ve bilhassa tasavvufi nüktelerinin izah olunması lazımdır”.
“Eşi’’a-i irşâdının müstezîsi lemeât-ı âgâhîsinin müstefîzi olduğum bir mihr-i ma’-rifetin iğtirâb-ı sûrîsi üzerine yetim kalan rûh-ı mecrûhumun tercümân-ı nevhâtı olarak şu risaleyi teşkil eden sütûr-ı siyeh-rengi yazmıştım. Bir miktarı Temâşâ gazetesine derc edildi. Bakıyyesi gayrimatbu kaldı. Bu defa o nefha-i rûhu, evânîn-i kalbi, o nâle-i vicdânı cihân-ı irfân, pâydâr-ı imkân oldukça nisyân-nâ-pezîr olan Şeyh Celâleddin nâm-ı akdesine bir âbide-i nâçîz ve müsterşidîn-i muhlisîne yâdigâr-ı münevveri bulunan necl-i mükerremi Şeyh Abdülbaki Efendi Hazretlerine dest-âvîz olmak üzere neşr ediyorum. Feilâtün feilâtün feilün Rûh-ı müştâkı urûc eyleyerek Verdi fer âlem-i illiyyîne Biz de ihlâs ile takdîm edelim Fâtiha rûh-ı Celâleddîn’e1 Yenikapı Mevlevihanesi çilekeşlerinden Tâhirü’l-Mevlevî”
Tahir'ül Mevlevi, anılarını 6 Muharrem 1345 / 1927 tarihinden itibaren yazmaya başlamıştır, varak lb'de şu anlatım bulunmaktadır: "Şu eseri, teşviki üzerine yazdığım ferzend-i ruhum, vefakar evladım Sa'di Bey'e ithaf ediyorum". 29,5 x 11,5 cm. boyutlarındaki kitabın sırtı siyah bez kaplı, kapakları kahverengi mukavva ve yeşil cilt bezinden köşebentlidir. Kaliteli beyaz kağıtlara eflatun mürekkep kullanılarak rık'a (müellif hattı) ile yazılmıştır. Varakların "a" yüzleri kullanıldığı halde 378 varaktır, "b" yüzlerine sonradan yapılan bazı düzeltme, ekleme ve dipnotlar kaydedilmiştir. Yeri geldikçe, bazı sayfalara gazete ve dergilerden alıntı yapılan yayınlanmış yazılar kesilerek yapıştırılmıştır. İçinde Tahir'ül Mevlevi'nin gençlik anılarından etraflıca söz edildiğinden, hocası Es'ad Dede'nin menkıbelerine dair 12 Şaban 1341 / 30 Mart 1923’de, tasavvuf tarihçisi Hüseyin Vassaf Bey'e yazdığı mektubun Mahfil'de yayınlanan sütunları kesilerek, yapıtın sonuna eklenmiştir (vr. 365-378).183 Tahir'ül Mevlevi’nin bu yapıtı, Sadık Albayrak tarafından, bazı bölümleri çıkarılarak yayınlanmıştır.184
Tahir’ül Mevlevi, Çilehane Mektupları’nda, Celâleddîn Efendi’nin rubailerine nazire olarak şu rubaileri kaleme almıştır:187 Ey neş’e-dih-i gamîn olan Mevlânâ Şâdî-i dil-i hazîn olan Mevlânâ Kurtar bizi hestî-i ademden lillâh Ey dâd-res-i enîn olan Mevlânâ Ey matla‘-ı Şems-i dîn olan Mevlânâ Bürhân-ı dili yakîn olan Mevlânâ Öldür bizi aşkınla be-hakk-ı Zer-kûb Ey tâb-ı Hüsâm-ı dîn olan Mevlânâ
Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı adlı yapıtın yazarı Ahmet Talat Onay (1885-1956), kitabını hazırlama aşamasında bazı beyitlerin açıklamasında zorlanınca, Tahir’ül Mevlevi’nin derin bilgisinden yararlanmak ister ve mektuplar yazarak, bu konuda ondan yardım alır. Kitapta, onların yazıştığı 9 mektubun yanı sıra, Tahir’ül Mevlevi’nin, Hüseyin Vassaf, Hakkı Süha Gezgin, Ali Nihat Tarlan, Agah Sırrı Levend ve Ferit Kam’a yazdığı mektuplar da yer almaktadır.188
Yüklə 1,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|