Ta’lim menejmenti fanini o’qitishning shakl, metod va vositalari

Sinf-dars tizimi quyidagi mazmunga egadir

1. Har qaysi sinf yoshi va bilim darajasiga ko’ra bir xil o’quvchilarning doimiy guruhiga egadir.
2. Dars jarayoni asosan 45 daqiqa (yoki akademik soat 80 daqiqa) davom etib, qat`iy jadval asosida olib boriladi.
3. Dars o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyat borligiga asoslanib bo’lib, bevosita o’qituvchi rahbarligida jamoa, guruhli va yakka tartibda olib boriladi.
Dars mashg’uloti olib borilayotgan va o’zlashtirilayotgan materialning mazmuniga qarab turli xil metodlar yordamida olib boriladi hamda umumiy ta`lim tarbiyaning bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi bilimlarni o’zlashtirish zamin yaratadi. Bugungi kunda darslarni tashkil etishga nisbatan quyidagi didaktik talablar qo’yilmoqda.
1. Darsning maqsadi va vazifalarining aniqligi hamda pedagogik jihatdan to’g’riligi.
2. Darsning ta`limiy tarbiyaviy va shaxsiy rivojlantiruvchanlik vazifalarining birligi va uzviyligi.
3. O’qitishning yaxlit dars va uning ma`lum qismlari vazifalari va mazmuniga muvofiq, keladigan o’quvchilarning bilish faolliklari va mustaqil faoliyatlarini ta`minlashga xizmat qiluvchi maqbul metodlarni tiklash.
4. Mashg’ulotlarni turli shakllar jamoa, guruhli va yakka tartibdagi shakllarini ma`qul ravishda qo’shib olib borish.
5. O’qituvchining rahbarlik roli bilan o’quvchilar faol bilish faoliyatini birga olib borish.
6. Darslarning o’zaro uzviy va dialektik xususiyatga ega bo’lishiga erishish.
7. O’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish.
8. Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay shart-sharoit yaratish.
9. Darslarni demokratik talablar asosida tashkil etish.
10. Darsda o’quvchi erkinligini ta`minlashga erishish.
Bir soatlik darsga mo’ljallangan dastur o’quv materiali mazmunini bayon qilish, didaktik maqsad va talablarga muvofiq tashkil etilgan mashg’ulot turi dars tipi deb ataladi.
Ayni vaqtda ta`lim tizimida eng ko’p qo’llanadigan dars tiplari quyidagilar:
1. Yangi bilimlarni bayon qilish darsi.
2. Yangi o’tilgan materialni mustahkamlash darsi.
3. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini tekshirish darsi.
4. Takrorlash umumlashtiruvchi va kirish darslari.
5. Aralash darslari.
Muayyan dars tipi asosida olib boriladigan mashg’ulotlarda ikkinchi, uchinchi bir dars tipining turlari bo’lishi mumkin. Misol uchun, ta`lim muassasalarida eng ko’p qo’llaniladigan dars tiplarining biri-ya`ni bilimlarni bayon qilish darsida quyidagi holatlar amalga oshirilishi mumkin:
a) yangi bilimlarni bayon qilish;
b) yangi bilimlarni mustahkamlash;
v) yangi bilimlar ustida mashq o’tkazish;
g) yangi bilimlarga bog’liq holda uy vazifalarini topshirish va hokazo.
Demak, dars umuman jarayon davomida bir dars tipi asosida tashkil etilmaydi. Shunga qaramay darsning maqsadi o’quvchilarga yangi bilim berishga qaratilgan bo’lsa, butun didaktik usullar ana shunga bo’ysindiriladi. Shuning uchun ham bunday dars yangi bilim berish darsi deb ataladi. Muayyan dars tipi bilan ish ko’rilayotganda boshqa bir dars tipi unsurlarining asosiy tipidan o’rin olishi va ayni paytda asosiy dars tipining tuzilishini tashkil qilish mumkin.
Dars jarayonida qo’yiladigan har qanday didaktik usul tuzilishini ifodalashga xizmat qilavermaydi. Didaktik usullar ta`lim metodi bilan baholangandagina dars tuzilishini tashkil qila oladi. Ta`lim metodlarining o’zgarishi dars tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining o’zgarishi dars tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Dars jarayonining muayyan qismida dars shakli ham metodlarining o’zgarishi-darsning yangi bosqichini boshlaganligini anglatadi.
Takroriy umumlashtiruvchi dars odatda o’quv dasturining ma`lum bir qismi, bob, bo’lim yoki yirik mavzu o’tib bo’lingandan keyin o’tkaziladi.
Yuqori sinflarda ba`zi materiallarning ma`lum qismi va yakka yirik mavzui boshlashdan avval kirish darslari olib boriladi, bunday darslar odatda gumanitar predmetlarda olib boriladi.
Bugungi kunda ta`limni tashkil etish tizimiga yakka tartibda ta`lim olish o’ziga xos o’rin olmoqda. O’qituvchining xohlagan predmeti, qiziqishi extiyojiga ko’ra muayyan fan yuzasida chuqur bilim olish, ya`ni repititorlik ta`limi keng tarqalmoqda.
O’qitishning noan`anaviy shakllaridan biri ma`ruza keng tarqalmoqda. Ma`ruza asosan ijtimoiy fanlarni o’qitish jarayonida qo’llanilmoqda. Ma`ruza darsi tajribali yuksak darajada pedagogik mahoratlar tomonidan tashkil etiladi. Maktab amaliyotida ma`ruzaning` ma`ruza-hikoya, ma`ruza-suhbat, ma`ruza-munozara hamda ommaviy ma`ruza foydalanilmoqda. Fakul`tativ mashg’ulotlar-o’quvchilarning qiziqish va xohishiga ko’ra muayyan fan, predmet yuzasidan beriladigan ilmiy nazariy bilimlarni chuqurlashtirish, ularda amaliy ko’nikmalarni hosil qilish maqsadida tashkil etiladigan ta`lim shaklidir.
Seminar mashg’ulotlar-o’quvchilar tomonidan u yoki bu mavzu bo’yicha ma`ruzalar tayyorlash hamda uni sinf o’quvchilari bilan muhokama qilish yo’li bilan olib boriladi. Seminarlarga 2-3 hafta tayyorgarlik ko’riladi, o’qituvchi rahbarligida o’tkiziladi. Shuningdek ta`limning noan`anaviy turlarida ekskursiya, viktorina kabi turlari mavjud.