Talim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti iqtisodiyot kafedrasi

2. Inflyatsiyaning turlari.
Inflyatsiya 3 turga bo`linadi:
O`rmalovchi inflyatsiya. Bunda narx-navo sekin o`sadi va inflyatsiya sur'atlari yiliga 1-3 % dan 5-10 % gacha bo`ladi. Mamlakatda iqtisodiy o`sish davom etadi, ishsizlik katta bo`lmaydi, bunday inflyatsiya odatda, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xosdir. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni rag`batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo`lishi mumkin. Pulning qiymati barqarorligidagi o`zgarish sezilmasligi mumkin. Masalan 1998 yilda inflyatsiya sur'atlari Avstriya, Belgiya, Germaniyada – 1.0%, Ispaniya, Buyuk Britaniya va AQSH da – 2% Gretsiyada esa 4.8% ni tashkil etgan. Bulardan tashqari bu guruhga G`arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlari, Kanada, Yaponiya, Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Saudiya Arabistoni va boshqalar kiradi.
Suzib yuruvchi inflyatsiya. Bunda yillik inflyatsiya sur'atlari 10 % dan 100 % gacha bo`ladi. Mamlakatda narx-navo tezroq o`sa boshlaydi, iqtisodiy o`sish sur'atlari pasayadi, ishsizlik ko`paya boradi. Bunday inflyatsiya rivojlanayotgan mamlakatlarga xosdir. Masalan 2001 yilda Rossiyada inflyatsiya – 18% ni, O`zbekistonda esa - 284% ni tashkil etgan. 2002 yili O`zbekistonda inflyatsiya darajasi ancha pasaydi, uning o`rtacha oylik miqdori 1.6% dan iborat bo`ldi.
Giperinflyatsiya. Bu haddan tashqari kuchaygan inflyatsiya bo`lib, uning yillik o`sish sur'atlari 100% dan ko`p bo`lib, ayrim holatlarda 1000% dan ham ortadi. Giperinflyatsiya bilan inflyatsiya oʻrtasidagi chegarani aniqlash juda qiyin. Giperinflyatsiyaning yana bir muhim belgisi — korxona, tashkilotlar va aholi nima qilib boʻlsa ham pulni tovarga aylantirishga urinadi, tovar sotib olish mumkin boʻlgan, qadri yuqori pul — valyuta yigʻa boshlaydi. Giperinflyatsiya sharoitida narx-navoni mutlaqo tartibga solib boʻlmaydi, barter avj oladi, pul oʻz vazifalarini bajarmay qoʻyadi. Giperinflyatsiya iqtisodiy tanglik belgisidir. Giperinflyatsiya aksariyat hollarda oʻta tasodifiy siyosiy va iqtisodiy omillar — urushlar, iqtisodiy tanazzul, xukumat siyosati tufayli aholining pulga ishonchsizligi va boshqalar natijasida kelib chiqadi. 20-asrning 20-y.lari boshida Germaniyada va Ikkinchi jahon urushi davrida Xitoyda yaqqol kuzatilgan. Giperinflyatsiyaning oldini olish uchun shoshilinch holda inflyatsiyaga qarshi choralar koʻriladi.
Giperinflyatsiya sur'atlari 1985-yilda Boleviyada-38000%, 1990-yilda Nekaraguada-8500%, Peruda-8291% ni tashkil etgan. 1991-yilda SSSR parchalanib ketgandan so`ng, sobiq ittifoqdosh respublikalarda ham giperinflyatsiya ro`y berdi. O`zbekistonda esa 1994-yilda inflyatsiya o`z cho`qqisiga chiqib 1282% ni tashkil etgan.¹
O`zbekistondagi inflyatsiya bu mustaqil o`zbekiston zaminida vujudga kelgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan siyosatga ko`p e'tibor berganidadir. Natijada ishlab chiqarish sur'atlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon bo`lib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko`p xarajat qilinsada(xom-ashyolarning narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan.Farq davlat byudjetidan qoplana brogan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga o`tish natijasida(oziq-ovqat va yoqilg`i resurslaridan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tez sur'atlar bilan rivojlanib ketdi. Inflyatsiyaning kelib chiqish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko`rsatish mumkin: talab inflyatsiya va ishlab chiqarish bilan bog`liq inflyatsiya (taklif inflyatisya). Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an'anaviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to`la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi.Natijada tovarlar bahosi o`sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko`p pul massasi to`g`ri keladi.
Talab inflyatsiyasining yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat:

1. 
   Harbiy xarajatlarning o`sishi va iqtisodning militarlashuvi.
   

Harbiy texnika sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.

2. 
   davlat qarzlarning o`sishi va byudjet defitsitining mavjudligi.
   

Byudjet defitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo`li bilan qoplanadi. Bu o`z navbatida qo`shimcha muomala vositalari bo`lishiga, qo`shimcha talab yuzaga kelishiga olib keladi. O`zbekistonda byudjet defitsitini qoplash yuqordagilardan tashqari 1996 yildan boshlab davlat qisqa muddatli majburiyatlarini(DQM) sotish orqali ham qoplamoqda.

3. 
   Xalq xo`jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomala kredit bilan bog`liq muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo`lgan talabni oshiradi.
   
4. 
   Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chet el valyutaning qadri oshadi.
   
5. 
   Xalq xo`jaligining yetakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiya ham oborotga qo`shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib keladi.
   

Ishlab chiqarish bilan bog`liq(taklif) inflyatsiyasi. Bu inflyatsiyaning sabablari quyidagilar bo`lishi mumkin:

1. 
   har xil jarayonlar va tarkibiy o`zgarishlar tufayli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida maxsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman xalq xo`jaligi bo`yicha ishlab chiqarish hajmi, binonarin, tovarlar bo`yicha taklif qisqaradi va tovarlar bahosi oshadi.Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi.
   
2. 
   har xil yangi xizmat turlari paydo bo`ladi ishlab chiqarishga nisbatan kam mehnat unumdorligida yuqori ish haqi olishga imkoniyat tug`iladi. Natijada tovar va xizmatlarga bo`lgan baho oshib boradi.
   
3. 
   Aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish haqining oshishi, tovarlar bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi va hk bu zanjir uzluksiz davom etishi mumkin.
   

Pulning qadrsizlanish darajasi alohida olingan mamlakatda har xil bo`lishi mumkin. Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq va u tez o`tishi, iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va “davolash” ham ko`proq vaqt talab qilishi mumkin. Masalan 1971 – 1984 yillarda baholar o`sishi sur'atlarni oladigan bo`lsak, u rivojlangan mamlakatlarda 4.9% dan (Germaniya), 71% (Jazoir) gacha bo`lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8.5 % dan (Hindiston), 153% ga (Argentina) yetgan.² Inflyatsiyaning namoyon bo`lishi har bir mamlakat iqtisodining rivojlanish darajasiga, milliy xo`jalik faoliyatiga va xususiyatiga, milliy an'analariga, mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga bog`liq.
Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga olib uni quyidagi guruhlarga bo`lish mumkin:
Birinchi guruhga rivojlanayotgan Lotin Amerika mamlakatlari Argentina, Braziliya, Peru kabilar kiradi. Bu davlatga surunkali davlat byudjeti defitsiti, iqtisodiy muvozanatning yo`qligi asosiy va oborot fondler qiymatining doimo indeksatsiya qilinishi,milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari hisoblanadi.
Bu mamlakatlarda surunkali byudjet defitsitini emissiya yo`li bilan moliyalashtirish natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir necha ming foizga etishi kuzatilgan.
Argentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul qadrini yemirib tashlashi natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur bo`lgan.
1983 yilda iyungacha, ya'ni muomalada eski peso bo`lganda Argentinada bir juft tufli yeti million peso, engil mashina sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur bo`lgan.
Bu hol hisob-kitoblarni olib borishda, pul muomalasida juda katta qiyinchilik tug`dirgan.Bir necha marta o`tkazilgan denominatsiyalar pul qadrsizlanishini to`xtatishga asos bo`la olmagan. Lotin Amerikasi mamlakatlarida bo`lgan inflyatsiya darajasini baholar indeksidan ham ko`rish mumkin. Bu mamlakatlarda baholar indekslari bir necha sonlardan iborat bo`lgan.
Masalan, Chilida 1971-1984 yillarda baholar indeksi 842162 yoki bu ko`rsatkich shu yillarda baholar 8.4 ming marta oshganidek, Argentina uchun shu indeks 436432250, bu baholar 436 ming marta oshganini bildiradi. Yuqoridagi jadval ma`lumotlari ko`rsatib turibdiki, 1990 yilda Nikaraguada tovarlar bahosi 8500% Peruda – 8291.5%, Braziliyada – 2359.9% ga oshgan³.
Ikkinchi guruh mamlakatlar:Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi mamlakatda ham iqtisodiy muvozanatning yo`qligi, moliyaviy siyosatdagi kamchiliklar – defitsitni moliyalashtirish, xalq-xo`jaligiga ko`p kreditlar ajratish inflyatsiya bo`lishini ta'minlanmoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli xarakterga ega bo`lib, baholarning yillik o`sishi 30-40% atrofida, ba'zida undan yuqori bo`ladi. Inflyatsiya sur'atiga qarab jamg`armalar, to`lovlar bo`yicha indeksatsiya o`tkazib boriladi, ishsizlik oshib boradi.
Uchinchi guruhga: Hindiston, Indoneziya, Pokiston, Tailand, Filippinlar kabi mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda cheklangan iqtisodiy muvozanat mavjud bo`lib, eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori.
Yillik inflyatsiya sur'ati 5-20% atrofida va qisman indeksatsiya o`tkazilib turiladi.
To`rtinchi guruh davlatlar: Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Baxreyn va Arabistonda iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya sur'atlarining sustligini ko`rsatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil qiladi va uni sudraluvchi inflyatsiya deb qarash mumkin. Bu mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar bahosi oshishi ustidan qattiq nazorat olib boradi. Ishsizlik boshqa mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodiy rivojlangan bozor sharoitida boshqariladi. Eksport hajmi va chet el valyutasi tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini olishga katta rol o`ynaydigan omil hisoblanadi.
Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko`rsatadi.
1. Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi;

• 
  Ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi baholarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga to`g`onoq bo`ladi;
  
• 
  Kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) sohasiga, vositachilik sohasiga oqib o`tadi. Chunki ishlab chiqarishdan ko`ra savdo sohasidagi capital tezroq va ko`proq foyda keltiradi;
  
• 
  Baholarning o`zgarib borishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo`lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi;
  
• 
  Kredit berish jarayonlari cheklangan bo`ladi. Qarz oluvchilar ko`payadi-yu, qarz beruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutqazishi mumkin;
  
• 
  Davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va hk
  

2. Aholining kam daromad oluvchi qismining sotsial jihatdan ahvoli yomonlashadi. Ularning real daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar o`sishidan tushib ketishi natijasida aholining hayot darajasi pasayadi. Ayniqsa nafaqa, davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya aholi jamg`armalarining qadrsizlanishiga olib keladi. Ba'zida inflyatsiya aholi ba'zi qatlamlarining (savdo-sotiq sohasida) boyishiga olib keladi.
Davlat aholining daromadlar darajasini tenglashtirish maqsadida daromad va soliqlarni indeksatsiya qilib boradi.