TariXİn küSÜFLƏRİ 9- cu məqalə Azərbaycan Toponimlərinin kök Araşdırması (7-ci Bölüm)

[١]-تولو قوشون ياوروسوTulu quşun yavrusu : دده قورقوت كيتابيندا بئله بير تركيب واردير: "تولو قوشون ياوروسو". بو تركيبده كي "تولو" كلمه سينين اوخونوش و آنلاملانديرماسيندا چئشيتلي دوشونجه له ر اورتايا آتيلميشدير. اونو "تويلوTüylü " (توكلو) اوخويانلار اولدوغو كيمي، "توله كTülәk " (آليجي قوش) صيفه تي ايله كؤكده ش سايانلارلا سالور بويونون اونقونو اولوب ككلييه بنزه يه ن آوجي و آليجي بئركوت قوشو ايله ايلگيله نديره نله ر اولموشدور. قازاق و قيرقيزلارين بو قوشو "تولوقوسTuluqus " آدلانديرديقلاري ساولانميشدير.59

KİFAYƏT İMAMQULİYEVA ,QUŞÇULUQ TERMİNLƏRİNİN TARİXİ-DİALEKTOLOJİ ASPEKTDƏ FONOSEMANTIİK TƏHLİLİ adlı əsərində Dilin fonosemantik inkişafının tədqiqində quşçuluq terminlərinin öyrənilməsində mühüm rol oynadığını bildirərək tülü termini haqqında yazır,"Tülü" (Ağbaba, Çənbərək, Naxçıvan, Oğuz, Ordubad, Şəki, Şərur) / tülüngü (Böyük Qarakilsə, Gəncə, Qazax) / tülüntü (Gədəbəy) ‘oğru’ və s.

Həmçinin heyvan adı bildirən, eləcə də ‘hiyləgər’ mənasında işlənən tülkü sözü də bu söz ailəsinə daxildir.

Dü- / tü- kök morfemlərindən törəyən, ‘zirək’, ‘diribaş’ mənasını

bildirən sözlər də az deyil. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Salur Qazan Tülü quşun yavrusu kimi təqdim olunur [1. S. 48]. S. Əlizadənin müəllifliyi ilə hazırlanan nəşrlərdə (1988, 1999) tülü quş ifadəsi ‘tüklü quş –quzğunun bir növü’ kimi izah olunur. İ. Cəfərsoylu isə yazır: «…tülü quş 1 yaşa çatanda çaynağını dəyişir, uşaq 6 yaşa çatanda dişini dəyişir» Həmçinin «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1988-ci il nəşrində yazılır: «Tülü. Ha-da ‘Tulu’, Er-də ‘Tülü’. İkinci variant Azərbaycan dilində “tülək” (alıcı quşun adı, tülək tərlan) ilə səsləşdiyi üçün inandırıcı görünür» [2. S. 231]. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da tülü sözü ‘zirək’, ‘diribaş’ mənasında işlənmişdir: Bir gün Ulaş oğlu,Tülü quşun yavrısı... Salur Qazan yerindən turmuşdu 60 Ümumiyyətlə bütün bu deyilənlərdən və bu məqalələrdən belə nəticə alınır ki Yardımlı toponimi "əfçədulan", kamilən bir Azərbaycan-Türk panteonundan olan mifdir və hər iki komponenti də Azərbaycan mifologiasının miflərindən sayılır və eyni halda hər komponentinin də müxtəlif mifik çalarları vardı. Bizcə Əfçətulan`ın "Tulan" mifik komponentinin "Tul" hissəsi,taxıl-tarla ilahəsi vəzifəsindən başqa Azərbaycanın epik xalq qəhrəmanı "Koroğlu"nun Dəlilərində özünü əks etdirir.Koroğlunun dəlisi deməkdə ,Koroğlunun Dəlisi əslində məftun,şiftə,vurğun məcazi anlamlarıdır və güya koroğlunun yoldaşları çox sevməyin şiddətindən onun dəli-divanəsi olublar. Koroğlunun Dəlisi ,divanə ,ağlı-huşu başında olmayan ,anormal və məhcur demək deyil bəlki əslində Günəşin şuasıdır. Koroğlu və Koroğlunun dəliləri bir Azərbaycan mifik obrazıdır. Bizə görə Azərbaycanın Koroğlusu ,Azərbaycan miflər panteonunun şah tanrısı yəni "Günəş Tanrısının" simvolu və bəlgəsi sayılır. Koroğlu Azərbaycan və Türk mifologiasının "Günəş" və "Günəş Tanrısı" simgəsidir. Onun Dəliləri isə əslində Günəşin şualarıdır. Bizcə "Dəli" sözü ,Koroğlu obrazında ,əslində "Talı"/"Tali"dir. "Tal" qədim türkcə sözdür və anlamı "günəş şuası","günəş nuru"dur.Tali sözünü moğol hökmranı "Toli" xanın adı ilə müqayisə etmək olar.Bizcə göydə havanın tempraturluğunun aşağı olduğundan yağmur ve yağış dənələrinin buza dönüb donması ilə yağan "Dolmaça"və "Dolu" sözüdə həmən əfçədulan adının "Dulan" hissəsinin az dəyişilikliyə uğramış formasıdır."Tal"ın ikinci və üçüncü dərəcəli anlamlarından biri ağac dalı və budaqıdır.Əfçə Tulan əslində Azərbaycan panteonunun "Fırtına Quşu"nun neçə adından birisidir. "Fırtına Quşu"nun digər adlarından birisi də "Anzu"dur ki Yardımlının "Anzu" kəndinin adında öz təzahürünü tapıb və eyni halda Azərbaycanın "Fırtına quşu"nun digər bir ad variantı da, "Tulu quşu" və "Simurq" ya "Simrıq" ,və "Tərlan"quşudur və son minilliklərdə Dədə Qorqud epik obrazlarından olan "Qazan xan"ın zoomifik sifətləri sırasından biri sayılır. son Yazar:Fərhad Cavadi Abdulla oğlu/Güney Azərbaycan / Urmiya / 18 – Oktyabr 2014 QAYNAQLAR : 1 – Azərbaycan Vikipediası 2 - Fərhad Cavadi , Türkcə insan adları 4-cü kitab , Əxtər Nəşri , Təbriz 2012 , səh.239-240 3 – Həmən qaynaq , səh. 291 4 – Həmən qaynaq , səh. 292

5 – Həmən qaynaq ,səh. 292

6 – Fərhad cavadi , Türkcə insan adları 5-ci kitab , Əxtər nəşri , 2013 , səh. 285

7 – William G.Doty,The Times World Mytholojy,London:Times Book,2002,Tr.By Abolghasem Esmailpour,Tehran 2013 , p.226

8 – William G.Doty ,Həmən yerdə

9 – William G.Doty ,Həmən qaynaq , səh.229

10 – Gholamreza Ma`sumi , Encyclopedia Of Mythology & Ancient Religions Of The World ,Vol 1(a) , 1-ci çap, Sure Mehr Nəşriyyatı , Tehran 2008

11 – William G.Doty ,Həmən qaynaq , səh. 235

12 – N.M.Xudiyev /Ə.A.Quliyev , Qədim Türk Abidələrin Sözlüyü , N.Tusi adına ADPU-nun mətbəəsi , Bakı 1992 , səh.12

13 – Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.98 14 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq ,səh.100

15 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.662 16 - Mir Əli Seyidov ,Azərbaycan xalqının soy kökünü düşünərkən – Tərcümə:R.Şavanlı , Əxtər nəşri ,Təbriz 2006 ,səh.66

17 - J.C.Kooper , An İllustrated Encyclopedia of Traditional symbols , London 1993 ,Tr.By. Malihe Karbasian , Fərhəng nəşr nov , 2-ci çap,Tehran 2006,səh.257

18 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.719

19 - N.M.Xudiyev & Ə.A.Quliyev , Qədim Türk Abidələrinin sözlüyü, N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti , Bakı 1992 , səh.48

20 - N.M.Xudiyev & Ə.A.Quliyev, həmən qaynaq,səh.51

21 - Rüqəyyə Behzadi , Qafqaz ,Zaqafqaziya və Mezopotamiyada yaşamış əski etnoslar , Ney Nəşriyyatı ,Tehran , 2002 ,səh.273 /John Gray.Near Eastern Mythology,Paul Hamlyn,London,pp.74-75 22 - Richard Cavendish, – Mitholojy An İllustrated Enscyclopedia of The Principal Myths And Religions of The World ,Tr.By R.Behzadi,Elm Nəşriyyatı,Tehran 2007, səh.240 /Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.504.816

23 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.703

24 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.166

25 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.167

26 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.168 27 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.278

28 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.314

29 - Rüqəyyə Behzadi , Qafqaz ,Zaqafqaziya və Mezopotamiyada yaşamış əski etnoslar , Ney Nəşriyyatı ,Tehran , 2002 ,səh.273

30 - Jeremy Black and Anthony Green – illustrations By Tessa Rickards, Gods, Demons and symbols of Ancient Mesopotamia (An Illustrated Dictionary) – Translated by peyman Matin , p .182

31 - Jeremy Black and Anthony Green,Həmən qaynaq,səh.286

32 - B.Ə.Budaqov, N.G.Məmmədov. Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti. Bakı 2007,səh.11

33 – Haydeh Moayeri , Adescriptive Dictionary of Archaeology, "Pəjuheşgah-e ulum-e insani və mutaliat-e fərhəngi" Nəşriyyatı , Tehran 2009,səh.11

34 - J.C.Kooper , An İllustrated Encyclopedia of Traditional symbols , London 1993 ,Tr.By. Malihe Karbasian , Fərhəng nəşr nov , 2-ci çap,Tehran 2006,səh.135

35 - Richard Cavendish, – Mitholojy An İllustrated Enscyclopedia of The Principal Myths And Religions of The World ,Tr.By R.Behzadi,Elm Nəşriyyatı,Tehran 2007, səh.74

36 - Rüqəyyə Behzadi , Qafqaz ,Zaqafqaziya və Mezopotamiyada yaşamış əski etnoslar ,səh.62 : O.R.Gurney.1990. The Hittites,penguin Books,London,pp.94-95 / Sirarpie Der Nersessian. 1972. The Armenians, Thames and Hudson, U.S.A, P. 14

37 - Rüqəyyə Behzadi, Həmən qaynaq,səh.139 : Yaddaştlar,No.62: Herand Pasdırmaciyan ,Ermənistan Tarixi,Tərcümə:Qazi Məhəmməd,Ərjəng nəşriyyatı,Tehran 1989,səh.18 ---- Sirarpie Der Nersessian,The Armenians,Thames and Hudson,U.S.A, P.20

38 - Rüqəyyə Behzadi, Həmən qaynaq,səh.63 39 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.833 40 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.833-834 41 - B.Ə.Budaqov, N.G.Məmmədov. Azərbaycanın Lənkəran regionu toponimlərinin izahlı lüğəti. Bakı 2007,səh.33 / www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana

42 – Şahlar Məmmədov (Göytürk) , Yardımlı toponimlərinin etimologiası haqqında məqalə 43 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 44 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 45 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 46 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 47 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 48 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 49 - Şahlar Məmmədov (Göytürk) , həmən yerdə 50 - N.M.Xudiyev & Ə.A.Quliyev , Qədim Türk Abidələrinin sözlüyü, N.Tusi adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti , Bakı 1992 , səh.79 51 - J.C.Kooper ,həmən qaynaq,səh.257-258

52 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.838 53 - Richard Cavendish , həmən qaynaq , səh300

54 - Richard Cavendish , həmən qaynaq , səh.447

55 - Gholamreza Ma`sumi , həmən qaynaq,səh.286

56 – Firudin Gilar Bəg , MƏQALƏLƏRİM : Ölümdən sonra həyat? Adlı məqaləsi ,Bakı 9- Dekabr 2013

57 - Firudin Gilar Bəg , həmən məqalə

58 - Atif İslam Oğlu İslamzadə,Oğuz Epik Ənənəsində Qazan Xan obrazı,Folklorşünaslıq,Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyası,səh.10

http://www.literature.az/userfiles/file/Atif%20Bayram%20o%C4%9Flu%20%C4%B0slamzad%C9%99.pdf

59 – Mehran Baharlı , Dədə Qorqud kitabı, İkinci Boy: Salur Qazan’ın Evinin Yağmalandığı Boy,22 aprel 2009

60 - KİFAYƏT İMAMQULİYEVA,QUŞÇULUQ TERMİNLƏRİNİN TARİXİ-DİALEKTOLOJİ ASPEKTDƏ FONOSEMANTIİK TƏHLİLİ məqaləsi,səh/21/22, e-mail: [e-mail]