Tarım Toplumunda bilgi ?

Tarım Toplumunda bilgi ?

• Tarım Toplumunda bilgi ?

• sorun çözmede yardımcı olan kritik bir “girdi” idi

• Sanayi Toplumunda bilgi ?

• ticari bir ürün, en temel ekonomik kaynak, “kalkınmanın can damarı” haline gelen bilgi “çözümün” kendisi oldu.

• Bilgi Toplumunda bilgi ?

• yaratılabilecek, iletilebilecek, depolanabilecek sınırsız bilgi giderek bir “sorun” haline gelmeye başladı.

Aygıttan aygıta ağ bağlantısı

• Aygıttan aygıta ağ bağlantısı

• Her aygıt ve uygulamada kesin yerel mekan bilgisi de gömülü

• Sıcaklık, hareket, basınç, hızlanma, akış, elektrik kullanımı, ışınım, kimyasal kompozisyonu ölçen algılama aygıtlarının bütünleştirilmesi

Bilgi depolama ortamları

• Bilgi depolama ortamları

• beyin, kültürel birikim, “dış” ortamlar

• Bilgi iletim ortamı

• dağıtık ağlar: 14 saniyede Kongre Kütüphanesi’nin içeriğini bir yerden bir yere iletmek mümkün

• Bilgi işleme ortamları

• beyin, bilgisayarlar, insanlardan daha “akıllı” makineler, “yapay beyin”

Ekonomi: Kıt kaynakların tahsisi

• Ekonomi: Kıt kaynakların tahsisi

• “. . . Bilginin yeni rolü tam olarak değerlendirilmeden, zenginliğin rolü konusundaki hiçbir tahmin tutarlı olmayacaktır.”

• “. . . İşleri hızlandırarak zamanla ilişkimizi değiştirdiğimizde, bilginin bir bölümünü kaçınılmaz bir şekilde eskitiyoruz. Dolayısıyla, etrafımızda sürüklediğimiz eski bilgi miktarını artırıyoruz.”

ABD’de her yıl 80 milyar fotoğraf çekiliyor

• ABD’de her yıl 80 milyar fotoğraf çekiliyor

• 2 milyar röntgen filmi çekiliyor

• Günde 610 milyar e-posta mesajı gönderiliyor

• Her yıl 15 trilyon sayfa yazıcılardan çıktı alınıyor

• 2002’de dünyada üretilen yeni bilgi miktarı
• 5 Exabyte (5 x 1018 byte)
• 5 Exabyte’lık bilgi = 37,000 yeni Kongre Kütüphanesi!
• = 50 milyardan fazla The Economist dergisinin içeriği

“Yüzey web”de yaklaşık 100 milyar belge var (dı) (1670 Terabyte)

• “Yüzey web”de yaklaşık 100 milyar belge var (dı) (1670 Terabyte)

• “Derin web”de 550 milyar belge var(dı) (91.857 Terabyte)

“Yangın hortumundan su içmeye çalışmak”!…

• “Yangın hortumundan su içmeye çalışmak”!…

• Erişilemeyen bilgi, kullanılamaz, kullanılamayan bilginin varlığı anlamsız

• Bilgi erişim sorunu günümüzde zirve yapmış gibi görünse de tarihsel kökeni 1940’lara dayanıyor.

• Wells, “World Encyclopedia” (1936)
• Bush, “As we may think,” Atlantic Monthly, (1945)
• Memex (memory expansion)
• “bilgi erişim” (IR) teriminin ilk kez kullanımı (Calvin Mooers, 1952)
• Otomatik dizinleme – KWIC/KWOC (Luhn, 1958)
• Boole modeli (Lockheed, 1960’lar)
• Mantıksal model (Mooers, Cooper & Maron, Van Rijsbergen, 1960- )
• Olasılık modeli (Maron-Kuhns, 1960; Robertson-Jones, 1976; Robertson-Maron-Cooper, 1982; Croft, 1979 )
• Vektör uzayı modeli (Gerard Salton, 1961)
• İstatistiksel ağırlıklandırma (tf*idf, 1970’ler)
• Dil modelleri (Ponte-Croft, 1998)
• Performans ölçümleri
• Cranfield, Medlars, SMART, STAIRS, TREC, 1960- (Cleverdon, Lancaster, Salton, Blair-Maron, Harman)

Sistem felsefesi

• Sistem felsefesi

• Bilim felsefesi

• Dil felsefesi

Bilgi düzenleme ve bilgi erişim de dil kullanımının özel bir türü

• Bilgi düzenleme ve bilgi erişim de dil kullanımının özel bir türü

• Dilbilimsel yapılar

• Sözdağarı
• Anlambilim
• Sözdizimi

• Kataloglama, sınıflama, dizinleme

Sınıflama dile dayanıyor

• Sınıflama dile dayanıyor

• Dil belirsizlikler içeriyor

• Kavramlar üzerinde anlaşma sağlamak zor

• Domates “meyve” mi “sebze” mi?
• “Alternatif tıp” hangi konuya girer?
• Felsefe?
• Din?
• Sağlık ve tıp?

4000 yıldan fazla bir zamandır insanoğlu bilgiyi düzenleme derdinde.

• 4000 yıldan fazla bir zamandır insanoğlu bilgiyi düzenleme derdinde.

• Neden?
• Daha sonradan erişmek ve kullanabilmek için

• En tipik örnek?

• Bir kitabın içindekiler sayfası

• Zaman içinde üretilen bilgi miktarı üç-beş kitabın çok ötesine geçecek kadar arttığı için depolanan/biriktirilen/yığılan bilgiye daha hızlı ulaşmak için daha özel veri yapıları inşa etme zorunluluğu ortaya çıktı.

• Bu yapıların en eski ve bilinen örneklerinden biri de indeks/dizinler.

Dizin; depolanan bilgi ya da belgelerle ilgili olacak, onları en hızlı erişim için tanımlayabilecek biçimde seçilmiş sözcük ya da kavramlar listesi.

• Dizin; depolanan bilgi ya da belgelerle ilgili olacak, onları en hızlı erişim için tanımlayabilecek biçimde seçilmiş sözcük ya da kavramlar listesi.

• Temel amaç bilgiye daha hızlı ulaşmak.

• Hangi türde olursa olsun dizinler tüm modern bilgi erişim sistemlerinin temelini oluşturur.

• “Sorgu işleme” (query processing) sürecinin hızlandırılmasını ve veriye daha hızlı erişmeyi sağlarlar.

Yüzyıllar boyunca dizinler otomatik sistemler yerine insan eliyle üretildi. (Hala insan eliyle dizinlenen dermeler var)

• Yüzyıllar boyunca dizinler otomatik sistemler yerine insan eliyle üretildi. (Hala insan eliyle dizinlenen dermeler var)

• Nasıl?
• Metin/kaynak içindeki önemli sözcük ve kavramların belirlenmesi
• Hiyerarşik kategorizasyon/düzenleme
• Kavramsal hiyerarşiye nasıl karar verilecek?: “Domates meyve mi sebze mi?”
• Sınıflama sistemleri
• Thesaurus’lar

Günümüzde modern bilgisayar sistemleri çok geniş çaplı dizinleri otomatik olarak üretmeye imkan tanıyor.

• Günümüzde modern bilgisayar sistemleri çok geniş çaplı dizinleri otomatik olarak üretmeye imkan tanıyor.

• Otomatik dizinler “bilgi erişim” sorununa yeni bir bakış açısı getiriyor:

• Bilgisayar odaklı bilgi erişim sorunları
• İnsan odaklı bilgi erişim sorunları

Otomatik üretilen dizinlerin etkinliği (kelimelerin geçiş sıklığı, kullanıcı geri bildiriminin dizin terimlerinin ağırlıklandırılmasına etkisi, bu bilgilerin nasıl elde edilip derleneceği, sistem tasarımı ..)

• Otomatik üretilen dizinlerin etkinliği (kelimelerin geçiş sıklığı, kullanıcı geri bildiriminin dizin terimlerinin ağırlıklandırılmasına etkisi, bu bilgilerin nasıl elde edilip derleneceği, sistem tasarımı ..)

• Kullanıcı sorgularını (user queries) en doğru şekilde “anlama” ve işleme (processing)

• Sıralama algoritmaları (ranking algorithms) geliştirerek en etkin sonuç listesini getirme

• Etkin sıralama algoritmalarının yararı?
• Sonuç listesinin niteliğini artırıyor.

Kullanıcıların bilgi arama davranışlarındaki çeşitlilik

• Kullanıcıların bilgi arama davranışlarındaki çeşitlilik

• Farklı tür kullanıcıların bilgi ihtiyaçlarını anlamadaki zorluklar

• Mümkün olduğunca “doğal dil” e yakın ve kullanıcı algısına uygun, “öğrenebilen” sistemler geliştirebilme

“Sözlük” kelimesinin anlamını bilmeyen bir kişinin içinde bulunduğu durum…?

• “Sözlük” kelimesinin anlamını bilmeyen bir kişinin içinde bulunduğu durum…?

• “Hakkında bilgi bulmak için bilmediğin bir şeyi tanımlama gereği” (Hjerrpe)

Baeza-Yates, R. and Ribeiro-Neto, B. (1999). Modern Information Retrieval. (Tam metin)

• Baeza-Yates, R. and Ribeiro-Neto, B. (1999). Modern Information Retrieval. (Tam metin)

• Tonta, Y., Bitirim, Y. ve Sever, H. (2002). Türkçe Arama Motorlarında Performans Değerlendirme. (Tam metin)

• Manning, C.D., Raghavan, P. and Schütze, H. (2009). Introduction to Information Retrieval. (Tam metin)