Tasdiqlayman


Yangi mavzuni tushuntirish



Yüklə 1,79 Mb.
səhifə11/19
tarix24.10.2017
ölçüsü1,79 Mb.
#12205
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   19

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ulaming fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.

MAVZU: NUTQDA SO'ZNI TO'G'RI TANLASH MEZONLARI.

REJA:

1. So'zning ma'no ko'lami va xususiyatlarini bilishning ahamiyati.

2. Bir manolilik.

3. Ko'p ma'nolilik.

4. Bu holatlarni lug'atdan topa bilish.

Mavzuga oid tayanch atamalar: Leksikologiya, mezon, semasiologiya.

Leksikologiya tilshunoslikning leksikani o'rganuvchi soxasidir. Tildagi so'zlarning jami leksikani tashkil etadi. Bu so'zlar bii qator umumiy xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Leksikologiyada so'zlar quyidagi xususiystlari bo’yicha o'rganiladi.

1. So'zning semantik strukturasi.

2. So’laring shakl va ma'no munosavati.

3. Leksikologiyadagi so'zlarning o'z yoki o'zlashgan so'z ekani.

4. Qo'llanilishiga ko'ra sozlaming umumiy yoki chegaralanganligi.

5. Tarixiy jixatdan o'zbek tili leksikasi.

6. So'zlarning emotsional ekspressiv bo'yoq va stilga munosavati.

So'zlarning semantik strukturasi shu so'zga xos ma'nodan iborat bo'ladi. So'zning semanlik strukturasi va u bilan bog'liq xodisalarni o'zgaiiuvchi soxa semasiologiya deyiladi. Har qanday so'z paydo bo'lishidayoq o’z shakli va ma'nosiga ega bo'ladi. Boshqacha aytganda, har qanday so’z shakl va ma'no butunligiga egadir; uy, daraxt, qovun, achchiq, xursand, yaxshi, alvatta va xakozo.

Tildagi varcha so'zlar ma'noli bo'lsada, lekin ular ma'noning eng umumiy xususiyat lariga ko'ra ham o'zaro farqlanadi. Tildagi so'zlarning asosiy qismi obektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat haqidagi tushunchani bildiradi: paxta, suv, oq, tekis, undov, taqlid so'zlar tushuncha ifodalaydi.

So’zning obektiv borliqdagi narsa, belgi harakat kabilar haqidagi ma'lumoti leksik ma'no deyiladi. Masalan: tosh, tuz, kartoshka, chopmoq, kulmoq, fellari ma'lum harakat va holat haqidagi ma'lumot beradi.

Leksik ma'noli so'zlar narsa, belgi yoki harakatning konkro’ o'zini emas, valki ular tushunchasini ifodalaydi.

Tushuncha esa narsa, belgi, harakat kabilarning kishi ongidagi umumiy inoikosidir. Masalan: borliqda daraxtnitig turi juda ko'p, uning miqdori bexisob. Daraxt so'zi shulardan konkro’ bittasini atamaydi, valki shu predmo’ xaqidagi umumiy tushunchani ifodalaydi. Bir ma'nolik va ko'p ma'nolik.

So'zlar bir yoki birdan Ortiq ma'noga ega bo'lishi mumkin. Bir manolik monosemiya, kop ma'nolilik polisemiya deb ataladi. Har ikkala hodisa ham sozning semantik strukturasiga xos xodisalardir umumisteomoldagi so'zlarning asosiy qismi ko'p ma'nolidir.

Til jiddiy so’zlarning quyidagi misollaridagi tna'nolarga e'tabor bering: Olga Po’rovna kasalni tilini chiqartirib ko'rdi. Buyerda ‘tikuv sexi’ bo'zchilar tili bilan aytganda, do'konxona.

Birinchi hil muhabvat tilda, ikkinchi hil muhabvat dilda bo'ladi. Rustam dchqonchilikni tilini yaxshi o'rgangan.

Bu o'rinda til so'zlarning ikki uchta ma'nosigagina misol keltiriladi. Bu boshqa ma'nolarni harfi ifodalaydi.

Ko'p ma’nolilik ikki asosiy yo'1 bilan paydo bo'ladi:

1. So'zning yangi ma'no kasb etishi natijasida.

2.Ko'p ma’noli so'zdan yoki ko'p ma'noli affiks vositasida so'z yasashi natijasida.

Birinchisi asosiy yo’l xisoblanadi. Misol tariqasida yer so'zining quyidagi misollardagi ma’nolarini ko'rsatish mumkin: Bir vaqt yer osti dukillagandek bo'ldi. Ko'rdingiz - ku qancha yerga ekin ekkanman. Xokim cho'zilib yotgan yeridan turib, tashqariga chiqdi.

Yer so'zi dastlab, xuddi boshqa so'zlar singari bir ma'noli bo'lgan. Uning hozirgi tildagi manolariga esa shu so’z semantik stilistikasining taraqqiyoti natijasidir. Misollarga e'tibor berilsa, ularda o'zaro bog'lanish borligi ko’riladi.

Yasovchi so’zning ko'p manoli bolishida yasovchi affiksning yoki so'z yasalishiga asos bo'lgan so'zning ko'p ma'noligi ham rol o’ynaydi. Hamma vaqt shoxsupada taltayib o'tiradigan yo'g'on gavdasi mana endi kichrayib, nortuyadek novcha bo'yi pasaydi. Ziyofatga borib ko'p yedik, ko'p ichdik. Qornimiz to'yib, ovozimiz pasaydi. Choyning suyuq, oshing tuzsiz deb xotinning ko'zini ochirmay qoydim.

Polisemantik so’z qancha ma'noga ega bo'lmasin, bu ma'nolar o'zaro bog'langan bo'ladi. Xuddi shu xususiyat ko'p ma'noli so'zni omonimlardan farqlanadi, ko'p ma'noli so'zlar orasidagi aloqa uzilsa, omonim vujudga keladi. Masalan: Bugun juma bo'lgani uchun Xakim boy vachcha va Mirzakarimboy o'z ulfatlarinikiga gapga kelishgan.

Izohli lug'atda lug'aviy birliklarning ma'nosi izohlanadi. Agar lug'aviy birlik ko'p ma'noli bo'lsa, uning varcha ma’nolari belgilanadi va har bir ma'nosi izohlanadi.

Umutniy izohli lug'atlarda so'zlarning ma'nosi isohlanadi, shuningdek ularning grammatik stimistik, frazeologik iborada qatnashishi kabi belgi xususiyatlari ko’rinadi. Lug'aviy birlikning ma'nosi izohlangach shunga misol keltiriladi. Bu tipdagi izohli lug'at o'zbek lug'atchiligi tarixida birinchi marta 1979 yilda yaratitdi va Moskvada nashr etildi.



Mustaxkamlash uchun savol va topshiriqlar.

1. Nutqda so'zni to'g'ri tanlash mezonlari nima?

2. Tilshunoslikda ko'p ma'nolilikning ahamiyati qanday?

3. Bir ma'noli so'zlar ko'lami to'g'risida nimalar deya olasiz?

4. Polisemiya va monosemiya haqida ma'lumot bering?

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlaii uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil.

2. G’. Abdurahmonov, H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. «O’qituvchi» 1995 yil.

3. G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qollanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH. Yusupova. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akademik litsevlamina 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomidaei xalq merosi nashrivoti. 2003 vil.

5. Yo'ldosh Solijonov. NUTQ VA USLUB. Toshkent. ‘CHO’LPON’ nashruyoti. 2002 yil.

6. o'zbek tili va adabiyoti jurnali 2005 vil. 3-son. 121-bo’

5. Yangi mavzuni mustahkamlasli:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytiiib, yangi raavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:

1. Nutqda so'zni to'g'ri lanlash uchun nimalarga e'tabor beriladi.

2. Bir ma'nolik so'zlar deb nimaga aytiladi.

3. Ko'p ma'nolik so'zlar deb nimaga aytiladi.

4. Monosemiya nima?

5. Polisemiya qanday hodisa.



Darsning yakuni:

O’qituvchi o’tilgan yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi vaholami izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

6. Uyga vazifa.

A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil. 6-14 bo’. O'qish va konspektlash.

1.MAVZU: SO'Z MO'NOSINING KO’CHISHI VA NUTQDA

BUNDAN O 'RINLI FOYDALANISH. IBORALARNING OBRAZLILIGI

VA TA'SIRCHANLIGI.

2. Dars turi: ________________________

3.Darsvaqti: ___ daqiqa.

4. Dars tipi: Aralash dars.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar: Inovatsion texnologiyalar asosida, ‘V. Q. Q’, ‘Klaster’ usullari.

6. Darsda qo’llaniladigan nazorat tuilari;


  • frontal savol,

  • mustaqil ish,

  • Lug'at bilan ishlash.

7. Dars maqsadlari:

  1. Ta’limiy maqsad;

  • Amaliy bilimlarni o'zlashtirish va mustahkamlash.

  • Iboralarni puxla o'rganish.

  • So'z ma'nosini ko'chishi haqidagi qoidani yod olish.

  1. Tarbiyaviy maqsad;

  • O’quvchilarda namunaviy nutqiy ko'nikmani shakllantirish;

  • Amaliy faoliyatda iboralarni to'g'ri qo'llay bilish.

  • Ona tilida muhabvat hissini kuchaytirish.

V) Rivojlantiruvchi raaqsad;

  • Hozirgi o'zbek adabiy tilining asosiy tamoyillarini bilish.

  • Til birikmalarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish.

  • Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.

  • o’quvchilarni mantiqiy fikrlashni rivojlantirish.

8. Darsni o'tish joyi: Kollej o'quv xonasi

9. Darsning didaktikasi:

A. Fandagi mavzular aro bog'lanish;

Mavzu: Nutqda so'zni to'g'ri tanlash me’zonlari. Bir va ko'p ma'nolik, bu holatlarni lug'atdan topa bilish.

B. Fanlar aro bog'lanish:

Adabiyot. Mavzu: Vadiiy tasvir vositalari.

V. Hayot bilan bog'lash:

  • Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish.

  • Turli munosavatlarni ifodalashda til vositasidan foydalanish.

  • Tibbiy hodimning nutq odobi haqida.

10. Kerakli bilimlar doirasi:

  • So'z manosining ko’chishini o'rganish.

  • Iboralar haqida ma'lumot olish.

  • So'z ma'nosining ko'chishini va bundan nitqda o'rinli foydalana olish.

11. Darsni jihozlash:

Mavzuga oid ko'rgazmali qurollar, iboralar aks etgan jadval,Slayd, kodoskop, ekran.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.





DARSNING XRONOLOGIK XARITASI

VAQTI










1

Tashqiliy qism

daqiqa

2

o’qituvchining kirish so’zi

daqiqa

3

o’quvchilarning bilimini tekshirish

_ daqiqa

4

Yangi mavzuning bayoni

daqiqa

5

Yangi mavzuni mustahkamlash

daqiqa

6

Darsning yakuni

daqiqa

7

Uyga vazifa

daqiqa




Jami

daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.



Dars

Bosqich-lari



Ta’lim beruvchining

Faoliyati



Ta’lim oluvchining

faoliyati



Texnologiya


Metod

Shakl

Vosita

1

Tayyor-lov

__ daqiqa



Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish

O’quvchilar darsga

kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga

borib o’tiradi.


Noan’anaviy

Guruh-larni

shakl-lantirish



Taqsimlash

qog’ozchalari



2

Mavzuga

kirish


__ daqiqa

Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi.

Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.



Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi.

O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.



Mavzu

_____________________________________________________________________________



Guruh-lar

Ko’rgazma

doska,


bo’r

3

O’quvchi-larning oldingi bilimlarini

tekshirish

_____ daqiqa


O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi

(savollar ilova qilinadi)



O’quvchilar javoblarni belgilashadi.

Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.



An’anaviy

nazorat usuli



Guruh

Savollar

Doska va bo’r,

o’quv

daftarlari



4

Yangi mavzu-ning

bayoni


_____ daqiqa

Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________



Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.

Ma’ruza yangi mavzu bayon

qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi.

Hayotdan misollar keltiriladi.


Guruh-lar

Slayd, mavzu

bo’yicha yozilgan

materiallar

doska va


bo’r

5

Taqdimot

______ daqiqa



Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.

Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.

Muhokama va mustaqil ishlash

Guruh-chalar

Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.

6

Baholash

____ daqiqa



Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.

Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi

Munozara

Guruh-chalar

Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar

7

Umum-lashtirish

_____ daqiqa



Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.

Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.

Sunbat-mulohaza

Guruh-chalar

Baholash mezonlari varaqasi.

8

Darsga yakun yasash

____ daqiqa



Darsni yakunlaydi.

Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti

________________________________________________________________________________________


Tinglaydilar.

Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.



Ma’ruza

Umumiy

Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. O’qituvchi uchun adabiyotlar:

A. ASOSIY:

  1. A.Raflyev. N. G'ulomova. ‘Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK.2002 yil.

  2. G'.Abdurahmonov. H.Rustamov. ‘Ona tili’ 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yi

B. QO’SHIMCHA:

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

2. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova. ‘Hozirgi o'zbek adabiy tili’ Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomiiagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNl

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. o'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabio'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi.

2. O'qituveliining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'quvchilami yangi o'quv yili boshlangani bilan tabriklaydi. So'ng ularning bilimlarini qayta esga olish uchun savollar beradi. Yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o quvchilami tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilar-ning bilimini tekshiradi.

1. Nutqda so'zni to'g'ri tanlash me'zonlari haqida malumot bering.

2. Bir manolik haqida malumot bering.

3. Ko'p ma'nolik haqida ma'lumot bering.

4. Lug'at bilan ishlash qoidalari haqida ma’lumot bering.

5. So'zning qudrati haqida nimalarni bilasiz.



O'quvchilarning ona tili va adabiyoti fanidan olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirish hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. o’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishga innovatsion texnologiyalardan foydalanib yodoshiladi, Oqutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushunturadi. o’quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlarni qisqacha so'zlab beradi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularalng fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.

1.MAVZU: SO'Z MO'NOSINING KO’CHISHI VA NUTQDA



BUNDAN O 'RINLI FOYDALANISH. IBORALARNING OBRAZLILIGI

VA TA'SIRCHANLIGI.

REJA

    1. So’z ma’nolarini ko’chish xodisasi

    2. Iboralarning obrazliligi va ta’sirchanligi

      1. G’ayritabiy so’zlar

      2. Yangi so’zlar

    3. Adabiy til nuqtai nazaridan, bunga manusavat

Mavzuga oid tayanch iboralar: Stilistika, fono’ika , morfologik

Kishilar o’zaro fikr almashish jaryonida til vositalrini turlicha tanlaydi. Voqealikka munosavatini turlicha ifodalaydi. Natijada nutqning xilma xil ko’rinishlari paydo bo’ladi.

Nutqdagi o’ziga xoslik yangi til vositalari o’z o’rnida qollsh va ishlatish usullari nutq uslublari hisoblanadi . Nutq uslublari tilshunoslikning uslubshunoslik bo’limida o’rganiladi. Shakl har hil, ma’nolari bir xil yoki bir-biriga yaqin bo’lgan so’zlar sinonim ma’nodagi so’zlar deyiladi. Sinonimlar ma’no bo’yoqlari bilan bir biridan farq qilib turishi mumkin. Tavassum qildi, tirjaydi yoki chehra, jamol, turq, vashara so’zlari bir tushunchani ifodalasa ham, ular o’z bo'yoqlari bilan ajralib turadi. Bunday sinonimlar ma'naviy sinonimlar deyiladi.

Har bir sinonimlik qatorda bitta be’taraf so'z bo'ladi. Masalan: chiroyli, go'zal, varno, suluv, ko'rkam, dilvar, zebo kabi sinonimlik qatorda “chiroyli” so’zi be’taraf sanaladi.

Bunday so'zlar be’taraf sanaladi. Bunday so'zlar dotninanta bosh so'z sanaladi.

Katta — ulkan, azim, yirik, gigant. Aytdi — gapirdi, so’zlari.

Nutq oldiga qo'yiladigan talablar (tovush tanlash, so'z tanlash va gap qurish) (jiza daxosi) uning moxiyatidan, tildek “ajob” mo'jiza daxosidan, uning kuch - qudratidan kelib chiqadi. Chinakam g'o'zallik, so'zlarning aniqligi ravshanligi va oxangdorligi bilan yuzaga keladi. So'zni to'g'ri tanlash va qo'llash, undagi tovushlarni to'g'ri aniq talafiuz qilish, so'zlarni tartib bilan joylashtirish kabilar vositasida flkrni tushunarli bo'lishiga erishamiz. G’oza va paxta o'zaro juda yaqin tushunchani bildiradi, shunga qaramay “g'oza terildi”, “paxta terildi” deyish xatodir.

Aniqlik, to'g'rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziva (ta'sirli so'z) kuchi har qanday nutqni eng muxim belgilari.

Nutq uslublari yozma va og'zaki ko'rinishga ega so'zlashuv uslubiy hamma uchun umumiy bo'lgan nutqdir. o'ziga xos leksik, fonelik, morfologik, sintaktik va intanasion xussusiyatlarga ega. Bu uslubda og'zaki so'zlashuvga xos bo'lgan iste’moldagi so'zlar tamom bo'ldi, ado bo'ldi, ozgina, zig'irday. Turli xissiyotni bildiruvchi so'zlar va iboralar jonginam, o'rgilay, jonim chiqib ketdi. Xalq maqollari: piching, kinoya, so'z o'rinlari va boshqalar keng qo'llaniladi.

Shunga ko’ra bu uslub juda imkoniyati keng, turli bo'yoqlar so'zlardan topib ishlatish xususiyatiga egadir.

Tilimizda shunday so'zlar uchraydiki, ular bir emas, bir necha ma'no]arni ifodalaydi. Bunday so'zlar (polisemantik) deb ataladi. “O'zbek tilining izoxli lug'ati” da birgina “yo'l” so'zining 16 xil ma'nosi berilgan: yo'l, 1 kishilar yoki mashina qatnaydigan uzun yo’l bo'ladi, 2 yo'nalish, 3 masofa, 4 usul va xakozolar. Yoki “paxta” so'zi “tola” (momiq) ma'nosidan tashqari quyidagi ma'nolarni ham ifodalash mumkin: paxta ekdik (chigit), paxtani sug'or (g'o'za). Leksik ma'noda odatda bir predmet belgi, harakalning nomini boshqa bir predmet, belgi harakatga ko'chirish yo’li bilan rivojlanadi. Bunday ko'chirishning tabiatini, mavqeini har bir tilning o'zidagi semantik qonuniyatlar belgilaydi. Ko'chirishlar asosan quyidagilar. Metafora yoli bilan ko'chirish, funksional ko'chirish, omonimiya yo’li bilan, sinokdoxa yo'li bilan ko'chirish.

Biror narsa, belgi, harakatning nomi boshqasiga o'zaro tashqi (shakli, rangi) o'xshashligi asosida ko'chirilsa. Metafora yo'li bilan ko'chirish deyiladi. (yunoncha, ko'chirish’). Masalan: yo'1 o'tish joyi satr ko'chirish shakily o'xshashlik bor. Og'iz odamning og'zi, og'iz mol yangi tuqqanda qilinadigan og'iz.

Biror narsaga (va'zan harakatga) xos belgining nomi boshqa bir narsadagi belgiga ko'chiriladi: achchiq qalampir, achchiq gap, achchiq qatiq, tez yurmoq, tez qiziqqon odam.

Bir narsaga xos harakatning nomi boshqa bir narsa harakatiga ko'chiriladi: savalamoq urmoq, savalamoq paxtani savalamoq.

Funksional ko'chirish bir narsaning nomi boshqa vazifasiga qarab ko'chiriladi (lotincha “faoliyat”, vazifa).

Masalan: boshi, kishi organizmining yuqori qismi. Boshim og'riyapti. Ich, qorin bo'shlig'idagi a'zolar. Ichim kuyyapti. Til, nutq a’zolari, tili yomon so'z odam.

Fuzuliyni o'qib tugatdim, “Mushtum” ga obuna bo'ldim.

Bir predmetning nomi boshqasiga qism bilan butun munosavati orqali ko'chirilsa shekdoxa yo'li bilan ko’chirish deyiladi. (Yunoncha “nazarda tutish”). U ommonomiyaning bir korinishi. Uning o'ziga xos xususiyatlaridan biri miqdor belgisiga aoslanishdir. Shekdoxa yoli bilan ko’chirish ikki xil:

1. Qism orqali butunni ifodalash: tuyoq qism, tuyoq qo'y, mol echki, tirnoq qism. Tirnoqqa zor bola.

2. Butun orqali qism ifodalanadi: Bosh - butun bosh qismi, do'ppi boshimga tor keldi, boshning bir qismi. Qo'l – butun qol, qo’lni kesib oldi, varmoq qismini. Besh qo’l varovar emas, panja. Osh - palov, besh panjangni og'zinga tiqma, varmoqlar, osh — umumiy ovqat.

Ko'chma ma'noda qo'llaniladigan turg'un birikmalar ibora yoki freziologik birikmalar deyiladi. Iboralarning manosi odatda bir so'zga teng keladi, shuning uchun ularni bir - biridan ajratib bo'lmaydi. Aks holda ma'no chiqmaydi: kapalagi uchib ketdi. Qo'rqdi, tepasochi tikka bo'ldi, achchiqlandi va xakozo.

Iboralar bosh bo'lak hamda ikkinchi darajali bo'laklar vazifasida kelaoladi.
Uning oyoq olishi bizga yoqmadi, ega bo'lib kelayapti. Iboralar asosan so'zlashuv va vadiiy uslublarda qo'llaniladi. Eskirib qolgan so'zlar davrlar o'tishi bilan xayotimiz, tushunchalar o'zgarishi natijasida ishlatilmay qolgan so'zlar: raingboshi, paranji, mirshab, omoch, kanizak. Eskirgan sozlar ikki xil bo'ladi.

1. Tarixiy so'zlar - bugungi kunda mavjud bo'lmagan narsa va tushunchalar nomlari: Kanizak, qul, jallod, malay, halfa, choriq, chorakor, ellikboshi, arrof.

2. Arxank so'zlar bugungi kunda mavjud, ammo ularning eski nomlari: ilik - kul, dudoq - lab, bitik - kitob, ochun - dunyo, butun - xalq, kisva - qiyin, jayb - yoqa, shatranj - shaxmat.

Ammo davr talabi bilan bu so'zlarning ayrimlari iste'mol qilinmoqda.


Yüklə 1,79 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   19




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin