Tasdiqlayman

B.QO’SHIMCHA:

1. G'.Abdurahraonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNI

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. O'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e’tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daftari, ruchka kabi o'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi.

2. O’qituvchining kirish sozi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'tilgan raavzu nomini so’raydi, so'ng yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qo'yadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb elishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. o'tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning tushunmagan savollariga qisqa ma'lumotlar beradi.
3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaxholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi.

Frontal savollar.

1. Qo'shma so'zlar haqida ma’lumot bering.

2. Qoshma so'zlarning imlosini so'zlab bering.

3. Ajratib yozishga misollar keltiring.

4. Qo'shib va chiziqcha bilan yozishga misollar ayting.

5. Juft so'z deganda nimani tusbunasiz?

6. Juft so'zlar imlosini aytib bering.

o’quvchilarning o'tgan mavzu bo’yicha olgan bilim va ko’nikmalarini tekshirishadi hamda o'zlashlirish darajasini izohlaydi. O’quvchilarni ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishda 'mustaqil ish usulidan foydalanib yondoshiladi. O'qutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato va kamchiliklarini tog'rilaydi, tushunturadi. o’quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo’imlarni qisqacha so'zlab beradi.
o’quvchilarni vaholaydi. Vaholami e'lon qiladi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daftarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborol texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularning fikrlashi uchun yo'llanmalar berib ishlaydi.

Mavzu: Qisqartma so'zlar va bnsh harflar imlosida qoidadan cho’ga chiqish savablari va unga munosavat. Bo'g'in kochirish qoidalari

REJA:

1. 
   Qisqartma so'zlar imlosi haqida.
   
2. 
   Bosh harflar imlosi va undan cho’ga chiqish savablari.
   
3. 
   Bo'g'in ko'chirish qoidalari.
   
4. 
   Yozma matnlarda bunga qatiy amal qilish.
   

Tayanch so'z va iboralar: qisqattma so'z, bosh harf, qisqartma otlar, satr, xatboshi, tovush birikmalari, bog'in, undosh, bir harfni ifodalovchi birikmalar, kichik hatf, gap.
Qisqartma so'zlar lug'atni boyituvchi manvalardan biridir. Fan, texnika, sanoat va qishloq xo'jaligi tarmoqlarining taraqqiyoti bilan minglab yangi yuzaga keldi.

Qisqartma otlarning yuzaga kelishi turli yo'llar bilan amalga oshiriladi.

1. Tegishli so’zlarning bosh harflaridan iborat bo'ladi: Mustaqil davlatlar hamdo'stligi—MDH; gidrostansiya—GS kabi.

2. So'zlarning faqat va'zi bo'g'inlaridan hosil qilinadi. Toshkent universal magazini — Toshunvivermag, Toshkent qishloq xo'jaligi mashina - Toshqismash kabi. O 'zbekiston Fanlar akademiyasi - O 'zFA.

3. Bosh harflardangiha iborat bo'lgan qisqartma otlar: SMT, MDH kabilar.

Ism-familyalar qisqartirib olinsa, harflar orasiga ikki nuqta qo'yib yoziladi. Lekin o'qishda toliq o'qiladi: A.Navoiy—Alisher Navoiy, Z.M.Bobur—Zahriddin Muhammad Bobur.

Qisqartma so'zlar bo'gin yoki qismlardan tuzilgan bo'lsa, qolganlari o’sha so'zga qo'shilaveradi: o'zsanoatqurilishvank, transvank, o'zteleradiokompaniya kabi.

Qadimda ikki so'z bo'lib, bugun bitta negizga aylangan so'zlar ham tilimizda ko'p: bu kun< bugun; namak kon

Bosh harflarning imlosi haqidagi qoida o'zbek imlosida 1929 yilda paydo bo'lgan. O’sha paytlarda bosh harflar ajratib ko'rsatish, mantiq talabi, chegaralash, hissiy ejtiyoj kabi talablarni vajarishga ishlatilgan. Faqat 1940 yilda qabul qilingan krill yozuvidagi o'zbek alifbosidagi uning qattiy qoidalari belgilandi. Shundan keyin 1956 va 1995 yilda tasdiqlangan imlo qoidalarida takomillashtirildi. Bosh harflar imlosi bugungu kunda quyidagi ko'rinishga ega:

1. Kishining ismi, ota ismi, familiyasi, taxallusi, ramziy atoqli oti bosh harf bilan boshlanadi: Alisher G’iyosiddin o'g'li Navoiy, Abdulla Uvaydullayevich Oripov, Abdulhamid Sulaymon o'g li Cho'Ipon.

2. Qishloq, shahar, tog', dara, dala, yaylov kabi joy nomlari bosh harf bilan boshlanadi: Andijon, Farg'ona, Qo'qon, Marg'ilon, Bodomzor, O’rikzor, Sebzor, Oqtepa, Yorqoq, Pomir, Oloy. Bunday atoqli otlar tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harf bilan yoziladi: o'rta Osiyo, Shimoliy Kavkaz, Markaziy Qizilqum.

3. Yilduz va sayyoralar, boshqa xil osmon jismlarining oti bosh harf bilan boshlanadi: Hulkar, Qavs, Yupiter, Mirrix, Yer, Oy, Merkuriy, Somonyo'1 kabi.

4.Madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va sanat asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shiningdek transport vositalariga, sport inshootlariga qo'yilgan nomlar bosh harflar bilan yoziladi: ‘Miraj’(korxona), ‘Mashhura’(firma), ‘G’uncha’(bog'cha), ‘Botanika’(sanatony), ‘Paxtakor’(jamoa), ‘Tanovar’ (kuy), ‘Ozodlik’ (haykal), ‘Sino’ (sovutgich) kabi.

5. Muhim tarixiy sana va vayramlarning nomlari tarkibidagi birinchi so'z bosh harf bilan boshlanadi: Mustaqillik kuni, Ustoz va murubbiylar kuni, Ramazon hayiti, Navroz vayrami, Yangi yil vayrami kabi.

6. Davlatlarning, davlat oily tashkilotlari va mansablarining, xalqaro tashkilotlarning nomidagi har bir so'z bosh harf bilan boshlanadi: O'zbekiston Respublikasi, Rossiya Federatsiyas, Misr Arab Respublikasi, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Raisi, Oliy Sudining Raisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Tinchlik Kengashi kabi.

Boshqa tartibli holatlarda oliy mansabni bildiruvchi, vazirliklar va idoralar, korxonalar va tashkilotlar nomi birinchi so'zgina bosh harf bilan yoziladi: Bosh vazir o'rinbosari, Mudofaa vaziri, Sog'liqni saqlash vaziri, O 'zbekislon Xalq demokratik partiyasi kabi.

7. Davlatning oily darajali mukofoti nomi tarkibidagi har bir so'z bosh harf bilan yoziladi: ‘O'zbeklston Qahramoni’,’Oltin Yulduz’. Boshqa mukofatlar, faxriy unvonlar, ko'krak nishonlar orasidagi birinchi so'zgina bosh harf bilan boshlanadi: “Ozbekistonda xizmat ko'rsatgan artist” , “O 'zbekiston xalq artisti’, ‘Xalq ta'limi a'lochisi’ kabi.

8. Gapning birinchi so'zi bosh harf bilan yoziladi:Yer tagidan Muqaddasga bir qarab qo'y.(Odil Yoqubov.)

Ammo ko'chirma gapdan keyin kelgan muallif gapining birinchi so'zi, agar u atoqli ot bo'lmasa kichik harf bilan yoziladi: ‘Bu men’, - qo'rqibgina javob berdi ko’laga.

Xatboshiga gapning sanaluvchi qismlari chiqarilganda bunday qismlar oldidan chiziq qo'yiladi va ular kichik harf bilan yoziladi: Kafedra zimmasiga quyidagi vazifalar yukiatiladi: - kadrlar tayyorlash milliy dasturirting o'rta maxsus, kasb - hunar ta'limiga oid qismining amalda vajarishi uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratish; o'rta maxsus, kasb-hunar talimi bo’yicha davlat tarmoq standartlariga muvofiq tuzilgan o'quv rejalarida berilgan nazariya, amaliy, seminar va boshqa turdagi mashg'ulotlarni yuksak nazariy, ilmiy- uslubiy va kasbiy darajada o'tkazish; - o'quv jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni qo'ttash; o’quvchilarning bilim saviyasini, ko'nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimini joriy etish; o’quvchilarning darsdan bosh vaqtlarini to g 'ri tashkil etish bo 'yicha tadbirlar o 'tkazish;

9. Gapning qismlari qavsli raqam yoki qavsli harf qoyib sanalsa, bunday qismlar ham kichik harflar bilan boshlanadi:

A) jamoat tashkiliy ishlarida faoliyat ko'rsatib, rahvarlik lavozimlarida ish olib borsa va varcha tadbirlarda faol qatnashsa — 5 vall

B) rejadan tashqari fan bo’yicha ‘Redagogik o'qishlarda’. ‘Yil o’qituvchisi’ ko’rik-tanlovida, olimpiadalar, seminarlar, konferensiyalar o'tkazsa - 5 vall.

V) reja asosida fan bo’yicha ‘Pedagogik o'qishlarda’, ‘Yil o'qititvchisi’ ko'rik-tanlovida, olimpiadalar, seminarlar, konferensiyalar o'tkazsa – 4 vall.

D) fan bo’yicha ko'rik-tanlovlar, olimpiadalar, seminarlar, konferensiyalarda faol ishtirok o’sa - 3 vall.

Kochirish qoydalari

1. Ko'p bo'g'inli so'zning oldingi satriga sig'may qolgan qismi keyingi satrga bo'g'inlab ko'chiriladi: to'q-son, si-fatli, paxta-kor, sifat-li, pax-takor.

2. Tutuq belgisi oldingi bo'g'inda qoldiriladi: va'-da, ma'-rifat, mash'-al, in'-om kabi.

3. So'zning bosh yoki oxirgi bo'g'ini bir harfdan iborat bo'lsa, ular quyidagicha kochiriladi: a) so'z boshidagi bir harfdan iborat bog'in yolg'iz o'zi oldingi satrda qoldirilmaydi: a-vadiy emas, ava-diy; e-shikdan emas, eshik-dan kabi.

b) so'z oxiridagi bir harfdan iborat bo'g'in yolg'iz o'zi keyingi qatorga ko'chirilmaydi: mudofa-a emas, mudo-faa, matva-a emas, mat-vaa kabi.

4. O'zlashgan so'zlarning bo'g'inlar chegarasida kelgan ikki yoki undan ortiq undosh quyidagicha kochiriladi:

A) Ikki undosh kelsa, ular keyingi satrga birgalikda ko'chiriladi: Dia-gramma, mono-grafiya kabi.

B. Uch undosh kelsa, birinchi undosh oldingi satrda qoldirilib, qolgan ikki undosh keyingi satrga ko'chiriladi: Silin-drik shakl, kon-gress kabi.

5. Bir tovushni ko'rsatuvchi harflar birikmasi(sh, ch, hg) birgalikda ko'chiriladi: mai-shat,pe-sho-na, pe-shay-von, pi-choq, birin-chi, bi-chiq-chi, si-ngil, de-ngiz, ko'-ngil kabi.

6. Bosh harflardan yoki bo'g'inga teng qism va bosh harflardan iborat qisqartmalar, shuningdek, ko'p xonali raqamlar satrdan satrga bo'lib ko'chirilmaydi: AQSH, BMT, ToshDU, 16, 245, 1998, 2006, 199234610 kabi.

7. Harflardan iborat shartli belgi o'zi tegishli raqamdan ajratib ko'chirilmaydi: 5 -’*’ sinf. 14330 ‘*’ guruh, 110 gr, 15 ga, 105 m, 25 sm, 80 mm kabi.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. Qisqartma so'zlar imlosi haqida so'zlang.

2. Bosh harflar imlosi deganda nimani tushunasiz?

3. Bo'g'in ko'chirish qoidalarini yoddan ayting.

4. Qanday hollarda bo'g'in ko'chirb bo'lmaydi?

5. Qisqartma so'zlar bog'inga ajratiladimi?

Foydalanilgan adabiyotlar royxat

1. A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb –hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 3. o'zbek tili va adabiyoti jurnali 2005 yil. 3-son. 121-bo’. 4.Imlo lug'ati. Maktab o’quvchilari uchun qollanma. Toshkent -1976 yil. 5. O'zbek tilining imlo lug'ati. Toshkent-’O’qituvchi’- 1995. 6. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:

1. Qisqartma so'zlar imlosini aytib bering.

2. Bosh harflar qanday yoziladi.

3. Bo'g'in ko'chirish qoidalarini ayting.

Darsning yakuni: o’qituvchi yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi, vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

6. Uyga vazifa:

A. Rafiyev. N. G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil.51-55 bo’.

1. Mavzu: TINISH BELGILARINING ISHLATILISHU

2.Dars turi: ____________________________

3.Dars vaqti: _____ daqiqa.

4.Dars tipi: Yangi mavzuni o'zlashtirish.

5.Darsda qo’llaniladigan usullar:

• 
  aqliy hujum, muz yorar.
  

6.Darsda qo’llaniladigan nazorat turlari:

- og'zaki, yozma.

7. Dars maqsadlari:

A) Talimiy maqsadi:

Tinish belgilarining ishlatilishi haqida ma'lumot berish, mavzu bo’yicha o’quvchilarning bilimini, malakasini oshirish.

B)Tarbiyaviy maqsad:

Milliy g'oya va mafkurani o’quvchilar ongida shakillantirish mutaxassislikka qiziqishni, ma'sulyat hissiyotlarini shakillantirish. O’quvchilarda insonparvarlik, mehr shavqat tuyg'ularini shakillantirish.

V) Rivojlantiruvchi maqsad:

O’quvchilarni fikrlash qobilyatini o'stirish mavzuni o'rganish borasida o’quvchilarni ijodiy yondoshishga yo'llash. O’quvchilarda mustaqil fikrlashni, mustaqil mulohaza yuritishni shakillantirish.

8. Darsni o'tkazish joyi: ________________

9. Mavzuni boshqa fanlar bilan va shu fandagi boshqa mavzular bilan bog'lash, hayot bilan bog'lash.

Adabiyot ‘She'rning tuzilishi’.

Til tarixi ‘O'zbek tilining shakllanishi’.

10. Kerakli bilimlar doirasi:

1. Tinish belgilarini o'rinli qo'llash.

2. Tinish belgilarining birikkan holda kelishi.

3. Qo'shma gaplar tarkibida tinish belgilaridan foydalanish.

11. Darsni jihozlash:

1. 
   slayd, kodoskop
   
2. 
   ko'rgazmali qurollar
   
3. 
   tarqatma test va savollar
   
4. 
   adabiyotlar.
   

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r