Tasdiqlayman

Masalan: B,b harfi

1) bobo, vahor, bir, majbur, zarb kabi so'zlarda jarangli, portlovchi, lan undoshini ifodalash uchun yoziladi;

2) kitob, yuzlab, kelib kabi sozlar oxirlda p aytilsa ham, b yoziladi.

3) qibla, tobla kabi so'zlarda va'zan v aytilsa ham, b yoziladi. Shu tariqa har bir undosh hargning o'ziga xususiyatlari ko'rsatiladi.

Shuningdek, yonma-yon kelgan undoshlarning yozilishi ham vatafsil yoritilgan:

1) valand, Samarqand, poyezd, dovst, go'sht, artist, g'isht kabi so'zlar oxirida d,t tovushi va'zan aytilmasa ham, yoziladi.

2) Metal, kilogram, kilovatt, eongress kabi o'zlashgan so'zlar oxirida bir harf aytilsa ham, ikki undosh yoziladi. Lekin bunday so'zlarga shu tovush bilan boshlanadigan qo’shimchalar qo'shilsa, so'z oxiridagi bir harf yozilmaydi: Metal+lar= Metallar, kilogram+ mi=kilogrammi kabi.

Undosh harflar orasida tutuq belgiga ham o'rin berilgan. Aslida bu o'zbek tiliga o'zlashgan so'zlar orqali kirib kelgan va muslahkam o'rnashib qolgan, shuning uchun uning qo'llanish tamoyillariga ham imlo qoidalarida o'rin ajratilgan.

So'ngra asos va qoshiMchalar imlosi berilgan. Bunda qoshiMcha qo'shilishi bilan asos tarkibida yuz beradigan tovush tushushi, tovush o'zgarishi, tovush ortirilishi kabi xususiyatlarga e'tibor qaratilgan. Masalan:

QoshiMcha qo'shilishi bilan so'z oxiridagi unli o'zgaradi:

1) a unlisi bilan tugagan fe'llarga -v, -q , -qi qo’shimchalari qo'shilganda a unlisi o tarzda aytiladi: sayla + V = saylov, oqla + V = oqlov, sina + V = sinov, tanla + V = tanlov; so'ra + q = so’roq, bo'ya + q = bo'yoq, o'yna + qi = o'naqi, sayra + qi = sayroqi kabi;

2) 1 unlisi bilan tugagan ko'pchilik fe'llarga -v, - q qoshiMchalari qo'shilganda asosda tovush o'zgarishi sodir bo'ladi: o'qi + v = o'quv, sovi+q= sovuq kabi. Undosh bilan tugagan varcha fe'llarga -uv, - uq qo’shimchalari qoshiladi.

k,q undoshlari bilan tugagan kop bo'g'inli so'zlarga, shuningdek, bek, yo'q kabi ayrim bir bo'g'inli so'zlarga egalik qo’shimchasi qo'shilganda k undoshi g undoshiga, q undosgi g' undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak+itig= tilaging, yurak=im= yuragim; kubok=l= kubogi, qo'shiq= qo'shig'1, yashiroq= yaxshirog'l, yo'q= yo'g'i. Lekin ko'p bo'g'inli o'zlashma so'zlarga egalik qo’shimchalari qo'shilganda -k, -q tovushi aslicha aytila va yoziladi: ishtirok+ing+ ishtiroking, ocherk+I= ocherki, ravnaq= ravnaqi kabi.

Imlo qoidalarida shuningdek, so'zlarni qo'shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ko'chirish qoidalari, ajratib yoish, bosh harflar imlosi kabi masalalarga atroflicha to'xtalib o'tilgan. Adabiy til qonunlari asosida to'g'ri yozish muhim bo'lib, tilshunoslikdagi to'g'ri yozuv qoidalarini o'rganadigan bo'lim orfigraflya deyiladi.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar:

1. O'zbek tili imlosining nazariy asoslari va tamoyilarini bilasizmi?

2. O'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlarini sanang.

3. Qo'sh unli harflarning ishlatilishini aytib bering.

4. Qo'sh undosh harflarning qo'llanishini izohlang.

5. Harflarning qo'shaloq kelishiga misollar ayting va daftaringizga yozing.

6. Imlo qoidalarini yodlang.

7. Malbuot nashrlaridan imlo qoidalari buzilgan matnlarni toping va ularning xatolarini to'g'riling.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxat

1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ DMAK. 2002 yil. 2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘o'rituvchi’. 1995 yil. 3. G’.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi O’zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil. 4. A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, SH.Yusupova, Hozirgi O’zbek adabiy tili. Akademik litseylarning 3-bosqich talavalari uchun darslik. Toshkent. A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 2003 yil.

5. Xalq ta'limi jurnal. 1996 yil.l son. 2-5 bo’. ‘Davlat tili to’g'risida’gi qonun.
6. O'zbektili va adabiyotijurnali 2005 yil. 3-son. 121-bo’. 7. F. Is'hoqov . Hski o'zbek tili va yozuvi. Qo'llanma. Toshkent. ‘O’qituvchi’. 1995 yil. 8. O'zbek tilining imlo lug'ali. Toshkent-’O’qituvchi’- 1995. 9. O'zbek lilining asosiy imlo qoidalari. 1995 yil. 24 avgust.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash:

Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi savollardan foydalanadi:

Frontal savollar:

1. O'zbek tili imlo qoidalarining bo'limlarini sanang.

2. Qo'sh unli harflarning ishlatilishini aytib bering.

3. Yonma-yon keladigan undosh harflarning ishlatilishini aytib bering.

4. O'zbek tili imlo qoidalarini tasdiqlash to'g'risidagi Vazirlar Mahkatnasining qarori qachon qabul qilingan?

6. Darsning yakuni:

o’qituvchi yangi mavzu bo’yicha o’quvchilarning tushunmagan savollariga javob beradi. Darsni mustahkamlashdagi o’quvchilar javobini muhokama qilib, o’quvchilar bilimini vaholaydi, vaholarni izohlaydi hamda darsni yakunlaydi.

7. Uyga vazifa:

A. Rafiyev. N. Gulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil. 19-41 bo’. lmlo qoidalarint yodlash.

1. MAVZU: So'z o'zagiga qo’shimchalar qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlari asosida togri yozish. -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi.

2. Dars turi:_________________

3. Dars vaqti: ___ daqiqa

4. Dars tipi: o’quvchilarning oldingi bilimlarini aniqlash, yangi mavzuni o'zlashtirish.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar:

Innvovatsiyon texnoligoyalari asosida ‘‘Muz yorar’’, ‘‘B.B.B.’’ usullari,

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turtari:

1. Frontal savollar. 2. Test savolliklari. 3. Mustaqil ish turi.

7. Dasr maqsadlari:

A. Talimiy maqsad:

• 
  Nazariy bilimlarni egallash va mustahkamlash;
  
• 
  -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi;
  
• 
  so'z o'zagiga qo’shimcha qo'shganda yuz beradigan tovush o' zgarishlarini bilish;
  
• 
  o'zakka qo’shimcha qo'shganda bo'ladigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish.
  

B.Tarbiyaviy maqsadi:

• 
  o’quvchilarda namunali savodxonlik ko'nikmalarini shakllantirish.
  
• 
  amaliy faoliyalda turli nutq tovushlarini tog'ri qollay bilish
  
• 
  o'quvchidagi axloqiy va estetik tushunchalar asosida so'zlash ko'nikmasini yanada rivojlanlirish.
  
• 
  ona tiliga muhabvat hissini kuchaytirish;
  

V. Rivojlantiruvchi maqsad:

• 
  Hozirgi o'zbek adabiy tilning asosiy tamoiylarini kengroq bilish;
  
• 
  Til birliklarini amalda bexato qo'llay olish ko'nikmasini rivojlantirish;
  
• 
  o'quvchining tiamunali yozma va ogzaki nutqini shakllanishini o'stirish;
  
• 
  Nutqiy faoliyat chog'ida mavzuga ijodiy yondoshish malakasini rivojlantirish.
  
• 
  Mustaqil fikrlash va o'z fikrini aniq, to'lq vayon qilish ko'nikmasini rivojlantirish.
  
• 
  o’quvchilarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirish.
  

8. Darsni o'tish joyi: ________________

9. Darsning didaktikasi(integratsiya):

A. Fandagi mavzular aro bog'lanish:

Mavzu: 1.Imlo qoidalarining asosiy bo'limlarihi sharhlash. So'zlarda unli va undoshlarning qo'shaloq qo'llanishi

B. Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish:

Mavzu. 1. Til birliklarining vazifasi va ularni amalda qo'llanishi.

2. Kommunikatsiya asoslari: 1. Tibbiyot xodimining so'zlashish odobi.

V. Hayot bilan bog'lash:

Mavzuni meditsina tarixidan olgan bilimlar asosida tushuntirish. Tibbiyot xodimi va bemor o'rtasidagi muloqot jarayonida adabiy tildan foydalish zamriyatini tushuntirish;

Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilan bog'lanish. Ichki kechinma, fikr-mulohaza, dunyoqarashni tushuntirish.
10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi;
  
• 
  so'z o'zagiga qo’shimcha qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlarini bilish;
  
• 
  o'zakka qo’shimcha qo'shganda bo'ladigan tovush o'zgarishlari asosida to'g'ri yozish.
  

11. Darsni jihozlash: Mavzuga oid ko'rgazmali qurollar, tarqatma materuallar, test savolliklari. Slayd, kodoskop, ekran, o'zbek tilining asosiy imlo qoidalarining to'liq matni. Imlo lug'ati.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. O’qituvchi uchun adabiyotlar:

A.Asosiy:

1. A. Rafiyev. N.G’ulomova. Ona tili va adabiyoti. Kasb-hunar kollejlari uchun darslik. ‘SHARQ’ NMAK. 2002 yil.

2. G’.Abdurahmonov. H. Rustamov. Ona tili. 10-11 sinflar uchun darslik. Toshkent. ‘o'rituvchi’. 1995 yil.

3. O'zbek tilining imlo lug'ali. Toshkent. «O’qituvchi» - 1995 yil.

B. Qo’shimcha:

1.G.Abdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Oliy o'quv yurtlari studentlari uchun qo'llanma. Toshkent. «O’qituvchi» 1981 yil.

DARS BOSQICHINING MAZMUNI

1. Tashkiliy qism:

O'qituvchu o’quvchilar bilan salomlashadi. O'quv xonasining tozaligini tekshiradi, xonani ko'rgazmali qurollar, texnik-axborot vositalar bilan jihozlanishi, o'qitiladigan mavzuga mosligiga e'tibor beradi. Navvatchini aniqlab, davomatni tekshiradi. o’quvchilarning tayyorgarligi (kitob, daflari, ruchka kabi o'quv qurollari va kiyinishi)ni tekshiradi'.

2. O’qituvchining kirish so'zi:

Bu bosqichda o’qituvchi o'tilgan mavzu nomini so’raydi, song yangi mavzu nomini aytadi va dars o'tish rejasi, darsning maqsadi bilan o’quvchilarni tanishtiradi hamda ularni doskaga yozib qoyadi. Oqituvchi o’quvchilarning diqqatini yangi mavzuga jalb etishi va ularni darsni o'zlashtirishga, bilimlarni puxta egallashga tayyorlashi kerak. O'tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilarning tushunmagan savollariga qisqa ma'lumotlar beradi.

3. O’quvchilarning egallagan bilimini tekshirish va vaholash:

o’qituvchi o'tilgan mashg'ulot mavzusi mazmunidan kelib chiqib, o’quvchilarning bilimini tekshiradi.

1. Frontal savollar.

1. O'zbek tilinimng asosiy imlo qoidalari qachon qabul qilingan?

2. O'zbek tilinimng asosiy imlo qoidalarini yoddan ayting?

o'quvchilaming o'tgan mavzu bo’yicha olgan bilim va ko'nikmalarini tekshirishadi hamda o'zlashtirish darajasini izohlaydi. o'quvchilami ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o'stirishda mustaqil ish usulidan foydalanib yondoshiladi. O'qutuvchi o’quvchilarni javob berishdagi xato va kamchiliklarini to'g'rilaydi, tushunturadi. o’quvchilar tomonidan yaxshi o'zlashtirilmagan bo'limlarni qisqacha so'zlab beradi. o’quvchilarni vaholaydi. Vaholarni e'lon qiladi.

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu bosqichda o'qituvchu o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo’yicha mavzuni tushuntiradi va o’quvchilar ma'ruzaning asosiy qismlarini daflarga yozib oladilar. Oqituvchi yangi mavzuni tushuntirishda innovatsion va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanib o’quvchilar hamkorligida ularning fikrlashi uchun yetilanmalar berib ishlaydi.

MAVZU: So'z o'zagiga qo’shimchalar qo'shganda yuz beradigan tovush o'zgarishlari asosida togri yozish. -ning va -ni qo’shimchalarini belgili va belgisiz qo'llanishi.

REJA:

1. O'zakdagi unlining o'zgarishi.

2. O'zak va qoshiMchadagi undoshning o'zgarishi.

3. O'zak va qo’shimchadagi tovushning tushib qolishi.

4. -ning va—ni qo’shimchalarinin qo'llanishi.

Tayanch so’z va iboralar: o'zak, negiz, qo’shimcha, yasovchi qo’shimcha, shakl yasovchi qo’shimcha, qo’shimchalar qo'shilish tartibi, tovush ortirilishi, tovush tushib qolishi, tovush o'zgarishi, kelishik qo’shimchalarining belgili qo'llanishi, belgisiz ishlatilishi, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, xususiylik, aniqlik.
O'zbek tili o'z xususiyatiga ko'ra agglyutinativ tillar turkumiga kiradi. Agglyutinativ tillarni flektivffors, rus, hind, arab, polyak, ukrain, nemis, ingliz) tillaridan farqi shundaki, bu tillarda soz asosini (o'zakni) mustaqil qo'llash mumkin, ularga qo'shiladigan qoshiMchalarning har biri bir ma'ni ifodasi uchun ishlatiladi, turlanishda yagona tizimga ega, granimatikjins kategoriyasi yo'q, old qo’shimchalar yo'q. O'zbek tilidagi so'zni ma’noli qismlarga bo'lish mumkin.

Masalan: o’quvchilarmiz so'zida 2 ta yasovchi, 2 ta shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar bor. Ularni olib tashlasak ham so'zning o'zagi mustaqil ma'no bildiraveradi. o'qi +v+chi+lar+miz. Fanda bular so'zning manoli qismlari, ya'ni morfemalar deyiladi.

Morfemalar ikkiga bo'linadi; o'zak va qo’shimchalarga.

Ana shi qismlar varcha so’zda uchraydi. O'zak va qo’shimchalarni bir-biriga qo'shib yahgi so'z hosil qilish hollari ko'plab uchraydi. Lekin, ularni qo'shish jarayonida tovush o'zgarishi, tushishi, ortilishi kuzatiladi. Bu hodisa o'zining maxsus qonuniyatlariga ega.