Tayanch tushunchalar
Turkiy tillar konsonantizmi
Yüklə 49,6 Kb.
|
| 4. Turkiy tillar konsonantizmi. Bobotil davri undoshlar tizimining xarakterli xususiyati shundan iboratki, ko‘pchilik undoshlar distributsiyasi (taqsimlanishi) cheklangan edi. So‘zning istalgan holatida q, k, t, p, s, ch tovushlarini uchratish mumkin. Portlovchi b so‘z oxirida uchramagan. Barcha sonorlar, jumladan, g‘, z, z‘(dz), g, d undoshlari so‘z boshida, umuman, qo‘llanmagan. Sh undoshi ham so‘z boshida juda kam ishlatilgan. Bilaterial (yon tovush) jarangsiz l ham ancha kam qo‘llanilgan.
Turkiy bobotil davri taxminiy undoshlar tizimini quyidagi tablitsada ko‘rish mumkin:
4.1. Portlovchi undoshlar. Turkiy bobotil davridagi portlovchi undoshlar taraqqiyoti haqida gap ketganda, u davrda so‘z boshida b, d, g portlovchi jarangli undoshlari qo‘llanilganligini aniqlash kerak. Ma’lumki, p, l, m, n tipidagi sonantlar, shuningdek, z, g‘, jarangli undoshlari bobotil davrida so‘z boshida uchramagan. Bu borada turkologlarning fikrlari bir xil emas. Ayrim tadqiqotchilar, chunonchi, X.Pedersen ta’biricha, turkiy bobotil davrida so‘z boshida jarangli va jarangsiz undoshlar qo‘llanilgan bo‘lishi mumkin. Boshqa tadqiqotchilar esa so‘z boshida b jarangli undoshining qo‘llanilganligini ta`kidlaydilar. A.M.Sherbak turkiy bobotilda hech qanday fonologik ahamiyatga ega bo‘lmagan jarangli allofonlarning anlautda mavjud bo‘lganligini taxmin qiladi. Hozirgi turkiy tillarda, ayniqsa, ularning dialektlarida anlautda p~b, t~d, k~g kabi tipdagi jarangiz va jarangli undoshlar kuzatiladi: ozarb. dial. palta~balta (bolta), tovshan~dovshan (quyon), tish~dish (tish), qirg‘.(dial.). putak~butak (butoq), qoz.dial. pal~bal (asal), no‘g‘.dial. pыshak~bыshaq (pichoq), o‘zb.dial. pütün~bütün (butun) va hokazo. Turkiy tillarning ikki guruhi yaqqol ajratiladi. Birinchi guruhga so‘z boshida jarangli portlovchilar keladiganlari kiradi. Bular o‘g‘uz tillari deb yuritiladi. Ikkinchisiga qipchoq tillari mansub bo‘lib, bu tillarda anlautda portlovchilar kelishi mumkin, ammo mazkur tillarda so‘z boshida jarangsiz portovchilar ko‘p uchraydi. Turkiy tillarda so‘z boshida jarangli portlovchilarning jarangsizlanishi va aksincha holatida kelish qonuniyatida barqarorlik hech qachon bo‘lmagan. Qo‘shimcha dalillar shuni ko‘rsatadiki, turkiy bobotil davrida anlautda jarangli undoshlar, jumladan, m, r, l, n sonantlari hamda jarangli z, z‘(dz), g‘, j undoshlari qo‘llanilmagan. Turkiy bobotilda velyar q til orqa unlilari mavjud bo‘lgan so‘zlardagina ishlatilgan. U eski va hozirgi ko‘pchilik turkiy tillarda, jumladan, tatar, boshqird, o‘zbek, qoraqalpoq, no‘g‘oy, qumiq, qirg‘iz, uyg‘ur, qrimtatar, qisman qaraim va oltoy tillarida saqlangan: qara (qora): o‘rx.en., q.uyg‘., qoz., q.qalp., q.balq., qum., no‘g‘., uyg‘., qr.qar. qara, tat., boshq. qa°ra, o‘zb. qora; qach (qoch): o‘rx.en., uyg‘., qum., q.balq., olt., qirg‘. qach, tat. qa°sh, boshq. ka°s, qoz., q.qalp., no‘g‘. qash; qы:z>qыz (qiz): o‘rx.en., q.uyg‘., qirg‘., qum., uyg‘., q.balq. qыz, tat., qoz., q.qalp., no‘g‘., o‘zb. qьz, boshq. qьz‘, olt. qïs. Orqa tanglay q talaffuzi qiyin bo‘lmaganligidan ayrim turkiy tillarda uning aytilishida kuchsizlanish sodir bo‘lgan. Chunonchi, chuvash tilida q>x jarayoni kuzatiladi: qara (qora)~chuv. xura; qa:z (g‘oz)~chuv. xur. Bunday o‘zgarishlar xakas tilida ham uchraydi: qa:r (qor): tat. qaor, qoz., no‘g‘., qirg‘. qar, xak. xar; qush (qush): tat. qъsh, qoz. qъs, qum. qush~xak. xus. Ba’zi turkiy tillar, jumladan, tuva, yoqut va tofalar tillarida q>x jarayonida qisman o‘zgarishlar sodir bo‘lgan: qa:n (qon)~tuv. xan; qa:r (qor)~tuv. xar. Ayni paytda, q>x holatida ham bo‘lishi mumkin: qara (qora); qoz., no‘g‘., tuv. qara, tat. qaora; qush: olt., qirg‘., tuv. qush, no‘g‘. qus va hokazo. Bunday holat tofalar tilida ham kuzatiladi: qan (qon), qar (qor), qara (qora), qol (qo‘l), qïsqa (qisqa), qïzïl (qizil). Ba’zi turkiy tillarda so‘z boshida q o‘rnida h to‘g‘ri keladi: tof. haya (qoya)~qum.(dial.). qaya, qr.qar. qaya, tof. hanat (qanot)~tat. qaonat, qoz. qanat. Yoqut tilida bobotil davridagi qning ikki xil ifodalanishiga duch kelinadi. A, o unlilari oldida u xga aylanadi: qara (qora)~yoq. xara; qal (qol)~yoq. xa:l; ï, u unlilari oldida q yoqut tilida q tarzida ifodalanadi: qы:z (qiz)~yoq. kï:s, qïzïl (qizil)~yoq. kïhïl va hokazo. Ozarbayjon tilida so‘z boshidagi q jarangli gga o‘tadi, ammo qning ayrim xususiyatlari saqlanadi: qï:z (qiz)~ozarb. gïz, qara (qora)~gara; qa:n (qon)~ ozarb. gan. Xuddi shunday holat turkman tilida uchraydi. Ozarbayjon va turkman tillarining ayrim dialektlarida qadimgi anlaut q hozirgacha saqlangan. Turkman tilida q uchun maxsus belgi olinmagan bo‘lsa-da, uning talaffuzda saqlanganligini ko‘rish mumkin. Turk tilida qadimgi velyar (orqa tanglay) barcha holatlarda kga aylangan: tur. kar (qor) Bunday holat gagauz tilida, shuningdek, qozon tatarlarining mishar dialekti-da ham mavjud. Ko‘pchilik turkiy tillarda intervokal holatda q saqlangan: saqal (soqol): q.tur., qoz., qirg‘., no‘g‘., uyg‘., qum. saqal, tat. sa°qal; baqыr (baqir, mis): qirg‘., q.qalp., qar. baqыr, tat. baoqьr, qoz., no‘g‘. baqьr; soqыr (so‘qir, ko‘r): tat. suqьr, qoz. soqьr va hokazo. Shuning bilan birgalikda, ayrim turkiy tillarda intervokal holatda q>g‘ hodisasi kuzatiladi: tat. yug‘arь(baland), qoz. jog‘arь(yuqori), qirg‘. jog‘aru (yuqori)~turkm. yokarï, q.qalp. joqarь. Qorachoy-balqarcha bag‘ïr (mis) so‘zi qozoq va qirg‘iz tillaridagi baqïr, shuningdek, tatar tilidagi ba°qьr so‘ziga to‘g‘ri keladi. Tatar tilidagi yaoqa (yoqa) va uyg‘ur tilidagi yaqa so‘zlaridagi intervokal q jaranglilashmaydi, ammo ba’zi turkiy tillarda jaranglilashadi: qoz, qirg‘. jag‘a, no‘g‘., qum. jag‘a, xak. chaga, yoq. saga. Chuvash tilida qadimgi intervokal holatda doimo g‘ (ad.orf.x) tarzida ifodalanadi: saqal (soqol)~chuv. sug‘al, sag‘ïz (ignabargli daraxtlardagi oltingugurt)~chuv. sug‘ъr; chaqïr (chaqirmoq)~chuv. sug‘ъr va hokazo. Bunday holat xakas va tuva tillarida ham uchraydi: xak. sag‘al (soqol); tat. yaoqa (yoqa), ammo xak. chag‘a; tat. yaqьn~chag‘ïn (yaqin); tat. suqьr~tuv. sog‘ur (ko‘r); tat. jaoqa~tuv. chag‘a (yoqa). Intervokal pozitsiyadagi kning xga o‘tishi ozarbayjon tili uchun xosdir: yaxarï (yuqori), yaxïn (yaqin), yaxa (yoqa). Xuddi shunday holat poloves tilida uchraydi: chïxar (chiqar) So‘z o‘zagi ichida q turkiy tillarda undoshlardan oldin yoki keyin ancha kam uchraydi. Ushbu pozitsiya, avvalo, shu tilda qning umumiy holatini ifodalaydi: tat. aorqa (orqa), chuv. arg‘alъx (tirqish//ot–arava jabdug‘i). Ta’kidlash kerakki, boshqa undoshlar guruhida qba’zan xga aylana borib, portlovchilik xususiyatini yo‘qotadi: ozarb. arxa (orqa)~tat. aorqa, qar. baxsa (bog‘)~tat. baoqsha va hokazo. Ko‘pchilik turkiy tillarda orqa tanglay q so‘z oxirida saqlanadi: aq (oq): q.turk., qirg‘., qoz., no‘g‘., qum., uyg‘., q.qalp., qar., qr.tat., turkm. aq, o‘zb. oq, tat., boshq. aoq; azaq (oyoq): qoz., q.qalp., no‘g‘., qum., q.balq., qirg‘., qar. ayaq, tat., boshq. aoyaq. Ammo so‘z oxirida q kuchsizlanib, ayrim turkiy tillarda portlovchilik xususiyatini yo‘qotadi. bo‘lib, bu affikslarning fonetik ko‘p variantliligiga, ularning shakllanishi va qisqarishining kuchayishiga zid ravishda bo‘lishi bilan izohlanadi. Nazorat savollari va topshiriqlar: 1.Turkiy tillarning unlilar tizimi. 2.Turkiy tillarning undoshlar tizimi. Unlilarda xos xususiyatlar. Unlilarning uzun-qisqaligi. Unlilar mosligi deganda nimani tushunasiz? Undoshlar mosligi. Turkiy tillarda spirantlar. Turkiy tillarda sirg‘aluvchilar. Turkiy tillarda sonorlar. Turkiy tillarda qorishiqlar. Turkiy tillarda portlovchilar. Turkiy tillarda undoshlarning jarangsizlanishi. Turkiy tillarda undoshlarning jaranglilashuvi. 1.Turkiy tillardagi fonologik birliklarga qaysilar kiradi? 2.Turkiy tillarda bo‘g‘in haqidagi fikrlar. 3.Turkiy tillardagi bo‘g‘inning tuzilishi. 4.Turkiy tillarda urg‘u, uning turlari. 5.Turkiy tillardagi singarmonizm hodisasi. 6.Unlilar garmoniyasi. 7.Undoshlar garmoniyasi. 8.Palatal va labial garmoniya. 9.Qaysi turkiy tilda lab garmoniyasi kuchli darajada? ` Adabiyotlar: Sherbak A.M. Sravnitelnaya fonetika tyukskix yazïkov. L.,1976. Serebrennikov B.A., Gadjiyeva N.Z. Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazïkov. M., “Nauka”, 1986. Nurmaxonova A. Türki tilderiniñ salїst їrmalї grammatikasї.“Mektep” baspasї, Almatï, 1971. 4. Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy fonetikasi. Toshkent, 2004. 5.Rafiyev A. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi. Toshkent, 2004. Yüklə 49,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||