Tábiyiy pánler fakulteti "biologiya ham zoologiya hám oní oqíTÍw metodikasí " kafedrasí biologiya bakalavr baġdarí

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAĠI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA
INSTITUTÍ


TÁBIYIY PÁNLER FAKULTETI
"BIOLOGIYA HAM ZOOLOGIYA HÁM ONÍ OQÍTÍW METODIKASÍ " KAFEDRASÍ
BIOLOGIYA BAKALAVR BAĠDARÍ
3-A KURS TALABASÍ UTEBAEVA GULBAHARDIN
"BOTANIKA" PÁNINEN
" ASQABAQLAR TUQIMLASI WAKILLERININ MORFOFIZIOLOGIYALIQ OZGESHELIKLERI" TEMASÍ BOYÍNSHA
KURS JUMÍSÍ

Ilimiy basshi: R. Eshmuratov

Kafedra basligi: R. Eshmuratov
Talaba: G.Utebaeva

Mazmuni:
Kirisiw.

1-Bap. Adebiyatlarga sholiw

1. 
   Asqabaqlar tuqimlasinin izertleniw tariyxi.
   
2. 
   Asqabaqlar tuqimlasina uliwma sipatlama.
   

2-Bap. Asqabaqlar tuqimlasi wakillerinin biomorfologiyaliq ozgeshelikleri.
2.1. Asqabaqlar tuqimlasi wakillerinin ontogenezi.
2.2.Asqabaqlar tuqimlasinin sortlarina sipatlama.
3-Bap. Asqabaqlar tuqimlasinin ahimiyeti.
3.1. Asqabaqlar tuqimlasi wakillerinin darilik qasiyetleri.
3.2. Asqabaqlar tuqimlasi wakillerinin xojaliq ahimiyeti.
Juwmaqlaw.
Paydalanilgan adebiyatlar dizimi.

Kirisiw.

Adam tırishıliginde ósimlikler awqat ushın kerekli organikalıq zatlardı, sonday-aq basqa kerekli zatlardı jetkerip beriwi sebepli úlken áhmiyetke iye ekenligi hámmege málim. Bir tárepten barlıq ósimlikler teńdey áhmiyetke iye emes ekenligin dáslepki adamlarda bilgen. Sebebi, adamǵa paydali ósimlikler menen birge zıyanlılarıda bar. Usıǵan baylanıslı adamlarda ósimlik túrlerin ajirata biliw hám oǵan tıyısli atlar qoyıw zárúrligi payda bolǵan bolsa kerek. Kem-kemnen adamlarǵa belgili ósimlikler sani kóbeyip, olardı belgili sistemaǵa saliw zárúrligide payda boldı. Qaysı xalıqta qanday printsiplerge tıykarlanıp sistemaǵa salınǵanı bizge málim emes. Biziń dáwirimızge áyemgi grek mádeniyatı dáwirindegi klassifikatsiyalawdiń úlgileri kelip jettı. Áyemgi grek ilimi biziń eramızdıń burinǵı (384-322) jılları jasaǵan Aristotel miynetlerinde joqarı dárejede rawajlanǵan. Ol haywanlardı klassifikatsiyalap zoologiya sistemasın dúzedi, biraq botanika boyınsha ıslegen miynetleri joq bolıp ketken. Saqlanıp qalǵan miynetlerinen oniń botanika menen de qiziqsınǵanliǵın kóriwge boladı. Aristotel`diń jakin dostı hám shákirtı-Teofrast biziń eramızǵa shekemgi ustazi Aristotel`dey hár tárepleme ilimli bolǵan, ósimlikler menen ayiriqsha shuǵıllanadi. Oniń botanika boyınsha miynetleri botaniklerdiń kóz-qaraslarına XVÍÍ-ásirge deyin tásirin tıygizip keldi. Házirgi kúnlerde de oni botanikaniń atasi dep ataydi. Ol tıykarinan botanikaniń máseleri menen, ósimliktıń spetsifik dúzilisi hám sistematıkasi menen shuǵıllanadi. Teofrastıń pikirinshe ósimliktiń barlıǵın derlik yamasa kópshıligin óz ishıne alatuǵın birinshı hám basli túr dep aǵashlardı, putalardı, yarim putalardı hám shóplerdi esaplaydı. Qurǵaqlıqta ósetuǵın ósimliklerdi máńgi jasıl hám japıraǵın túsiriwshı ósimlikler dep eki toparǵa bóledi. Al suwda ósiwshı ósimliklerdi dushshı suw hám (teńiz) ashshı suw ósimlikleri dep bóledi. Teofrast ósimlik haqqında ilimdi olardı praktikada paydalanıw máseleleri menen baylanıstıradı. Ósimliklerdi útılitar baǵdarda tekseriw kóp jıllar dawam etti. Usı baǵdarda tekseriw Rim ilimpazı Plıniy Starshıy jumıslarında da óz sáwleleniwin taptı. Kóplegen sayaxatlarǵa shıǵıp ósimlikler ústinen baqlaw júrgizgen Rimniń praktık vrachı biziń eramızǵa shekemgi birinshi ásirde jasaǵan Dioskorid «Dárilik zatlar haqqinda» degen miynetınde 500 den aslam ósimliklerdi tekseredi hám olardıń tarqalǵan jerlerin kórsetedi. Buniń jumısları óz dáwirinde ǵana emes, orta ásirlerde de úlken abiroyǵa iye boladı. Biziń eramızdıń birinshı ásirinen baslap orta ásirlerge shekem ósimlikler dári beriwshılik tárepinen tekseriledi. Usınday baǵdarda biziń jerlesimız Ábu Ali Ibn Sino da (980-1037) tekseriw júrgizgen. Ol 400 den aslam dárilik ósimliklerdiń ósiw ortaliǵın hám taraliwin teksergen.

Adebiyatlarga sholıw

Asqabaqlar tuqimlasinin izertlewniw tariyxi

QOvOQDOSHLAR OILASI (CUCURBITACEAE).

Bul shańaraq 130 gruppa hám 900 ge jaqın turlami o 'z ishine alıp, tropik va
subtropik cnintaqalar, joqarı ıǵallıqdaǵı tropik ormanlarınan choMlar,
bahrolargacha boMgan aymaqlarda ósedi. Afrika, Aziya hám Amerikada
bul o'sim liklar ásirese keń tarqalǵan. Qabaqlaslar ádetde bir jıllıq
yamasa kóp jıllıq, ilashib yamasa sudralib o'suvchi, ayırımlarigina butasimon
o*simliklar bolıp tabıladı. YaprogMari pútin. boMakli, bandli boladı. Kópshilik
túrlerinde poyaning forma o4 zgarishidan ónim boMgan'mo'ylovcha*'-
ilashuvchi bólegi bar. Guli ayırım jınslı, bir yamasa eki uyli, kemnen-kem
eki uyli, aktinom orf dúzılıwlı. Gulqo'rg'oni shańshı sabaqlarınıń tiykarı
menen tuqımgershilik qánigesi túynegine birikkan naychani payda etedi. Kosabargi
bes bo*lakli. Tojbarglarining hasası qosılıp ketken, bes boMakli.
( 'hangchisi 2-3-5. Genitsey 3 (4) bargmevadan ibarat, úsh uyali, har
bir uyada kóp muǵdarda urıwmurtaklari bar. Qabaqlaslar tiykarınan
shıbın-shirkeyler járdeminde shańlanadı. Nektarxonalari talay iri, tiykarınan
arilar, ásirese, pal hárreleri kobp keledi (59 -súwret).
Qabaqdoshlaming mıywesi arnawlı, dúzılıwlıǵına qaray bólek
“qabaqlar” mıywe xiliga ajratıladı.
Júdá pishib ketken mıywe ishinde urug4 kógerip, jas nálni payda etiwi
múmkin.
ESHAK BODRING (ECBALLtJM ELATERUM ).
Azov atawları, 0 'rta Jer teńizi átirapı mámleketleri, Kishi Aziya,
Qirini, Kavkazning teńiz qirg*oqlaridagi qumli topraqlarda tarqalǵan.
Ol kóp jıllıq o'tsim az waqıt ósimlik, túbiri etdor, poyasi kalta. ilashuvchi
bólimleri yo4 q, 'y ap ro g 'lari pútin. Sarı tusli, guli birden yamasa tap 'p
halda boMadi. Jasıl tusli, sheńgelli mıywesi qıyardı yadǵa saladı. Eshak
bardring “qutirgan qıyar” dep da ataladı. Buǵan sebep, pishib
jetilgen mevasining ishinde úlken gidrostatik basım ónim boMib, unga
tiyip ketilsa bandidan uzilib, odan ónim boMgan tesik arqalı ishindegi suyıqlıq ol rtig ia ri menen birge úlken kúsh menen otilib shıǵadı. B oda
ol rug1 12 m etr m asofagacha shashıladı.

T a rv tiz (Citrilius) gruppa iga m ansub o 'sim lik la r tropik v a subtropik

m intaqalarda o s a d i. lin ın g úsh túri: iste'm al etiletuǵın (S. lanatus),
kolotsint (S. coiodtttis) y a ilashuvchi bólim i boM m aydigan (C. E cirr-
hosis) bar.
Tutınıw etiletuǵın tarviizning tábiy areali Janu b iy -G 'arb iy A frika
esaplanadı. K alaxara c h o 'lin ın g kóp bólim ida sol tarv ol z keng
tarqalǵan. A yrim o bsim lik iam ın g palagi 20 ft/' m aydonni iyeleydi.
M evasi pisliish yaqtida unirig bandi quriydi. B onda tarqalǵan tar
Vti/. larning hámmesi de tutınıw etińavermaydi. Olar arasında ashshı -
l, n i da boMadi. Materiallıq haldaǵı ǵarbız Afrika daǵı ájdadlarınan kelip
chiqqari. Afrikadan Kishi Aziyaǵa, Kavkazga ondaii Oraylıq
Aziyaǵa tarqalǵan. Ózbekstanda ǵarbızdıń bir qansha sortları :
**0'zbekiston-452”, “ Korol Kuba'\ 4*Mramor*\ “ Hayt qora''. “Chov-
knri'\ “Q ózivoy” sıyaqlı sortları kóp egiledi. Odan chanqoqni qandırıw,
azıq retinde, búyrektegi keselliklerde paydalanıladı.
S irttan (Bryonia) gruppaınan biziń sharayatımızda putalar arasında
ósetuǵınında ilashuvchi bóleginiń seziwsheńlıq dárejesi talay kúshli
boladı. Ol túrli predmetlerge qattı jabıwadı hám pútkil denesin kóterip
tura aladı. Gulleri talay mayda hám olar topgulni payda etedi. Hidi onsha
sczilarli em as biraq, tojbarglari ajratatuǵın, biziń kózim ız ilg'amay-
digan nurı sebepli shıbın-shirkeyler gúlge ko 'p keledi. Qabaqlaslar shańaraǵı
ósimlikleri ishinde sirttanning mıywesi mayda jaǵdayında boladı. Onıń
urug4 lari quslaming sistemasında ha/m bo*lib kctmaydi jáne onısh
qábiletin joǵatm aydi. Sirttanning birpara túrleri uwlı zatlı esaplanadı.
Ásirese, brionin hám brionidin alkoloidlari bo igan túbiri hám mevasi
uwlı zatlı esaplanadı. Sirttanning Qubla -Arqa Qızılqumda tabılǵani
qáwipsizlik astına alınǵan túrler qatarına kiritilgen.
Qazanyuvgich (Luffa acuianduia) mıywesi uzın cilindrsimon bolıp,
úlken qıyardı yadǵa saladı. Pishib voyaga jetkende quriydi, sarg'ish-
bawırrang kóriniske kirip, uzınlıǵı 30 -35 smga. ayırımları hátte, 80-100 vm,
qalınlıǵı 7-20 sm ge shekem jetedi. Mıywe átirapında uzınına jónelgen
qırları bar. Pısken mevaning mezokarpi ortasında um g'lari jaylasqan
sklerenxima palań alaridan ibarat to'rsim az waqıt dúzilgen. Qazanyuvgich
Indiya, Kitay hám Afrika mámleketlerinde áyyemginen ekib kelinedi.
Biziń mámleketimizde de mıywesi pishib jetilgeninen keyin qabıǵın
alıp tastap, urıwınan tazalanǵannan keyin qazanyuvgich retinde va
xojalıqta basqa maqsetlerde isletiiadi. Ol rug'ida may kóp boladı,
yaprog'lari hám túbiri medicinada isletiiadi.
Bul shańaraqqa qawın (C ucum us irielo), qıyar (C. sativa), oshqovoq
(C.pepo), ıdıs qabaq (L agenaria siceraria) da tiyisli bolıp tabıladı.

Utebaeva G, [12.12.2022 23:52]

Q ovoq guli (C ucum us pepo) :
I - changchili gul kesm asi; 2 - androtsey: 3 - u rug'chili gul kesm asi: 4 - urug*chi:
5 - gul tuguncha kesm asi.