Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Tefsir Kitabı

Hacı Halife,⁷²⁶ Keşfu’z-Zünun’da, Tefsiru Mücahid adında bir kitabı zikretmiş; Mücahid’i “Ebu’l-Haccac” ve Mücahid b. Cübeyr Mekki (vefatı hicri 104) olarak tanıttıktan sonra bu tefsirin tarikleri (senedleri) bulunduğunu bildirmiştir. İbn Ebi Nuceyh, İbn Cureyh ve Leys tarikleri bunlar arasındadır.⁷²⁷ İsmail Paşa da onu Esmau’l-Müellifin’de zikretmiş ve Tefsiru’l-Kur’an kitabını onun telifi kabul etmiştir.⁷²⁸ Tefsiru Mücahid adında bir kitap, iki cilt halinde ve sekizyüz sayfa olarak basılmıştır ve elde mevcuttur. Kitap Bakara suresiyle başlar ve Nas suresiyle sona erer. Ama kitapta Kur’an’ın bütün ayetleri tefsir edilmemiştir. Her surede bazı ayetler tefsir edilmiştir. Bazı yerlerde muhakkik, Taberi ve başka tefsirlerde Mücahid’den nakledilmiş ama bu tefsirde bulunmayan görüşleri dipnotta göstermiştir. Buradan, basılmış bu tefsirde Mücahid’e ait tefsir görüşlerinin hepsinin yeralmadığı anlaşılmaktadır. Örneğin bu kitapta Hamd suresi tefsir edilmemiştir. Ama muhakkik, dipnotta Taberi, Sahihu Buhari ve İbn Kesir tefsirinden nakille Mücahidin “el-âlemin”, “el-din”, “el-sırate’l-müstakim”, “el-mağdubi aleyhim” ve “el-dâllin”in manası hakkındaki görüşünü zikretmiştir.⁷²⁹ “Rablerine bakmaktadır” ayetinin tefsiri konusunda Taberi tefsirinde Mücahid’den beş rivayet nakledilmiştir, ama bu tefsirde onlardan hiçbiri zikredilmemiştir.⁷³⁰ Bu tefsirde yer verilen, çoğunlukla Kur’an’daki kavramların manasını açıklamak veya somut karşılıklarını göstermek olmuştur. Misal vermek gerekirse, Bakara suresi ondördüncü ayetteki “şeyatinihim” ifadesini münafık ve müşriklerden dostları şeklinde tefsir etmiştir. Onbeşinci ayetteki “tuğyanihim” ifadesine “dalalet” ve “ya’mehun”u da “geri döndüler” manası vermiştir. Onaltıncı ayetteki “hidayete karşılık dalaleti satın aldılar” cümlesini “önce iman ettiler, sonra kâfir oldular” anlamı vermiş, onyedinci ayetteki “ateş etrafı aydınlatınca” ifadesini, onların müminlere yönelmesi ve hidayet, buna karşılık “ışıklarının yokedilmesi”ni ise onların kafirlere meyletmesi ve sapkınlık şeklinde tefsir etmiştir. Ondokuzuncu ayetteki “kâfirleri kuşatmıştır” ifadesini “onları cehennemde toplayacaktır” manası vermiştir. Bu tefsirin mukaddimesinde beyan edilmiş olan şeyler, bu tefsirin Kahire’de “Dâru’l-Kütüb el-Mısriyye”deki el yazma nüshasında mahfuzdur ve Camiatu’d-Düvel el-Arabiyye, “el yazma nüshaları ihya müessesesi” için onun mikrofilmini almıştır. 1946’da Pakistan’daki Mecmeetu’l-İbhasi’l-İslamiyye (İslami Araştırmalar Encümeni) bir grubu basılı ve elyazma İslami eserleri araştırmak üzere muhtelif ülkelere gönderdi. Bu grubun talebi, Camiatu’d-Düvel el-Arabiyye’nin bu tefsirin mikrofilmi alınmış nüshalarından birini kendilerine vermesiydi. Görüşmelerden sonra Tefsiru Taberi, el-Dürrü’l-Mensur ve Süfyan Sevri tefsirinde Mücahid’den nakledilmiş olanlar, adı geçen encümen tarafından hicri 1376 senesinde basılıp yayınlandı.⁷³¹

Bu tefsirin senedinde İbn Ebi Nuceyh vardır ve bu tefsiri Mücahid’den rivayet etmiştir. Tefsirin mukaddimesinde nakledilene bakılırsa tefsirin sıhhatinde ihtilaf vardır. Yahya b. Said şöyle demiştir: “İbn Ebi Nuceyh bu tefsiri veya tamamını Mücahid’den işitmemiştir.⁷³² İbn Hacer de İbn Hibban’dan, İbn Nuceyh’in Mücahid’den işitmeksizin bu tefsiri rivayet ettiğini nakletmiştir. Nesai’nin naklettiğine göre ise o, tedlis yapan kişiler arasında sayılmıştır. Ama başka ulema onu mevsuk kabul etmiştir.⁷³³ Buhari, İbn Nuceyh’in Mücahid’den naklettiği tefsire itimat etmiştir. İbn Teymiye şöyle demiştir: “Tefsirde İbn Nuceyh’in Mücahid’den naklettiği tefsirden daha sahih bir kitap yoktur.”⁷³⁴

Kuvvetli kanaat şudur ki İsmail Paşa’nın görüşüne göre Mücahid’in telifi olan Kur’an tefsiri, Hacı Halife’nin değindiği Mücahid tefsirinin aynısıdır. Ama Tefsiru Mücahid adıyla basılan ve elde mevcut olan bu tefsirin, Hacı Halife ve İsmail Paşa’nın zikrettiği, eksik ve fazlası bulunmayan tefsirin aynısı olup olmadığı tartışmalıdır. Bilakis mevcut tefsirde heryerde Mücahid’in görüşlerinin birkaç vasıtayla nakledilmiş olması ve hatta bazı yerlerde Mücahid dışında kişilerden de rivayet ve görüşler aktarılmasından⁷³⁵ dolayı bu tefsirin Mücahid’in kaleminden çıkması uzak ihtimal görünmektedir. Güçlü tahmine göre bu eser Mücahid’in görüşlerinin biraraya getirilmiş halidir. Hacı Halife ve İsmail Paşa’nın kasdettiği de bu tefsirdir. Sonuç itibariyle Mücahid’in yazdığı bir tefsir ispatlanmış değildir.

Her halükarda bu tefsir için birtakım senedler nakledilmişse de bu senedlerin sıhhati sabit değildir ve itibarları, Taberi tefsiri ve diğerlerinde Mücahid’den nakledilmiş görüşlerden daha fazla değildir. Evet, bu tefsirin ayrıcalığı, onun aracılığıyla Mücahid’e ait tefsir görüşlerine ulaşmanın daha kolay olmasındadır.