Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Sahabe Tefsirinin Değeri

Kur’an ayetlerinin tefsirine dair sahabeden nakledilen mevzular iki kısımdır:

1. Onlar vasıtasıyla Allah Rasülü’nden (s.a.a) nakledilmiş ve hadis ilminde merfu rivayet denilen mevzular.⁶⁵¹ Biz bunlara sahabenin tefsir rivayetleri adını veriyoruz.

2. Kendilerinden nakledilmiş ve hadis ilminde mevkuf rivayet denilen mevzular.⁶⁵² Biz bunları sahabenin tefsir görüşleri olarak isimlendiriyoruz.⁶⁵³

Zikredilen iki kısmın değerine dair müfessirler ve kanaat önderlerinin görüş ve beklentisi farklıdır. Birinci kısım konusunda Ehl-i Sünnet’in cumhuru, her bir sahabeden sahih tarikle nakledilmiş rivayetleri muteber sayar, sahabenin adalet ve güvenilirliğini araştırıp incelemeyi gerekli görmez. Çünkü onların tamamının adil olduğuna inanır.⁶⁵⁴ Şia ise bu görüşü kabul etmez ve sahabenin de diğer Müslümanlar gibi adil ve mevsuk ya da fasık ve güvenilmez olabileceğine inanır.⁶⁵⁵ Buna göre nakil tarikinin sıhhatine ilave olarak, adalet veya güvenilirliği de muteber delil ve şahitle sabit olmuş sahabenin rivayetlerini itimat edilir görür. Fıskı aşikar veya güvenilirliği belli olmayan sahabenin rivayetlerini -sahih yolla rivayet edilmiş olsa bile- itimat edilir bulmaz; isterse o rivayetlerin Allah Rasülü’nden (s.a.a) sadır olduğuna dair karinelere bakıldığında yakin veya güven hasıl olsun.

İkinci kısma gelince; Zerkeşi, Burhan’da ve Suyuti İtkan’da sahabenin tefsir alanındaki sözünü tefsirin ana (asli) kaynaklarından biri saymıştır. Bu nedenle sahabenin tefsiri onların (Ehl-i Sünnet) nezdinde Peygamber’e (s.a.a) (ait) merfu rivayet mesabesindedir. Nitekim Hakim kendi tefsirinde bu noktayı anlatmıştır.⁶⁵⁶ Zerkeşi ve Suyuti, Hanbelilerden Ebu’l-Hattab isimli birinin sözünü naklettikten sonra (sahabe sözünün hüccet olmadığını söylediğimizde [tefsirde de] onların sözüne başvurulmayacağı sonucu çıkarılmaktadır) şöyle demişlerdir: “Birinci görüş (sahabe sözünün kaynak ve başvuru mercii olması) doğrudur. Çünkü o, rey değil, rivayet babındandır.”⁶⁵⁷

Sonra Suyuti, İbn Salah ve müteahhir âlimlerden başkalarının Hakim’in sözü üzerinde tartıştıklarını eklemiştir. Onun söylediği (yani sahabi tefsirinin merfu mesabesinde olması) reyin müdahale edemeyeceği nüzul sebebi ve benzeri konulara mahsustur. Nitekim bizzat Hakim de Ulumu’l-Hadis’te sahabe tefsirinin mevkuflar cümlesinden olduğunu açıkça belirtmiştir. Bir kimse sahabe tefsirinin müsned (yani Allah Rasülü’nden -sallallahu aleyhi ve alihi- nakledilmiş rivayet seviyesinde) olduğunu söylerse, nüzul sebebinin bulunduğu tefsir konusunda söylemiş olur.⁶⁵⁸

İbn Kesir, tefsirinin mukaddimesinde tefsirin en iyi tariklerini açıklarken şöyle demiştir: “Kur’an’da ve sünnette [ayete ilişkin] tefsir bulamadığımızda o konuda sahabenin görüşüne başvururuz. Çünkü onlar [iki bakımdan] Kur’an hakkında daha bilgilidirler: [Biri] ona has karine ve delilleri müşahede etmiş olmaları nedeniyledir. [İkincisi] onlar, özellikle de âlimleri ve büyükleri tam anlayış, sahih ilim ve salih amele sahiptiler.“⁶⁵⁹

Zehebi de Suyuti’nin Tedribu’r-Ravi’sinden ve Hakim’in Marifetu Ulumi’l-Hadis’inden bazı konuları naklettikten sonra aşağıdaki sonuçları çıkarmış ve kabul etmiştir:

1. Sahabi tefsiri, nüzul sebebiyle ilgili hallerde ve reyin sözkonusu olamayacağı her durumda merfu hükmünü alır. Reyin müdahalesinin olabileceği hallerde sahabi onu Allah Rasülü’ne (s.a.a) nispet etmiyorsa mevkuftur.

2. Merfu kabilinden bir tefsirin reddedilmesinin caiz olmadığında ittifak vardır. Hatta müfessir ona istinat eder ve hiçbir şekilde ondan başkasına dönüp bakamaz.

3. Âlimlerin, mevkuf olduğuna hükmedilmiş tefsire dair görüşleri muhteliftir.

a) Bir kesim demiştir ki, sahabede mevkuf olan tefsire istinat etmek zaruri değildir. Çünkü onu Allah Rasülü’ne (s.a.a) nispet etmediğine göre içtihat yaptığı anlaşılmaktadır. Müçtehid ise hata da, isabet de edebilir ve sahabi içtihadında diğer müçtehitler gibidir.

b) Bir grup da demiştir ki, ona başvurmalı ve istinat etmelidir. Çünkü [birincisi] onu Allah Rasülü’nden (s.a.a) işittikleri düşünülmektedir. [İkincisi] Kur’an’ı kendi reyleriyle tefsir etmişlerse [bile] onların reyi daha doğrudur. Zira onlar [bazı bakımlardan] Allah’ın kitabına daha vakıftırlar: Birincisi, (Kur’an açısından) lisan ehliydiler. İkincisi, [Peygamber’le -sallallahu aleyhi ve alihi-] sohbetin bereketinden ve nübüvvet ahlakıyla ahlaklanmaktan nasiplenmişlerdir. Üçüncüsü, ona özgü olan karine ve halleri müşahede etmişlerdir. Dördüncüsü, onlarda, hususen de âlimleri ve büyüklerinde tam (kâmil) bir anlayış ve sahih ilim vardır. Zehebi, Zerkeşi ve İbn Kesir’in sözünü naklettikten sonra bu son görüşe olan eğilimini belirtmiştir.⁶⁶⁰

Şii âlimlerden Şehid-i Sani⁶⁶¹ Diraye’de “mevkuf” başlığını zayıf hadisin vasıflarından biri saydıktan sonra Kur’an ayetleriyle ilgili olarak sahabe tefsirini mevkuf kabul etmiş ve buradan iki tür sonuç çıkarmıştır: Biri, asılla amel babındandır (yani asıl olan şudur ki, sahabe tefsiri açıkladığı ve Allah Rasülü’ne -sallallahu aleyhi ve alihi- nispet etmediğinde o kendisine aittir). Diğeri ise kendiliğinden tefsirin metoduna aşina olan kimse için tefsirin caiz olması nedeniyledir.⁶⁶²

Mamekani⁶⁶³ Mikbasu’l-Hidaye’de sahabenin tefsirinin değeri meselesindeki ihtilafı hatırlatmış ve bu konudaki üç görüşe yer vermiştir: Birinci görüş Şehid’in kavlidir ve ona tenkit yöneltilmemiştir. İkinci görüş, sahabenin tefsirinin merfu rivayet kabilinden sayılmasıdır. Çünkü onun tefsirinin vahyi ve tenzili müşahedeye dayandığı ortadadır. Öyleyse sahabe tefsiri Peygamber’den (s.a.a) rivayettir. Bu görüşün zayıflığının aşikar olduğu söylenmiştir. Zira bu tefsir Peygamber’den (s.a.a) rivayet cümlesindendir. Üçüncü görüş, nüzul sebebiyle ilgili tefsir ile diğerlerini biririnden ayırmaktır. Şöyle ki: Nüzul sebebiyle ilgili tefsir, Cabir’in “Kadınlarınız sizin tarlalarınızdır, nasıl dilerseniz...”⁶⁶⁴ ayetinin nüzul sebebi konusundaki sözü⁶⁶⁵ gibi merfu rivayetlerdendir. Bunun dışında Peygamber’e (s.a.a) nispet edilecek bir şey içermeyen tefsirler, mevkuf rivayetlerdendir.⁶⁶⁶

Tahkik

Sahabenin tefsir rivayetleri -yani sahabe vasıtasıyla Allah Rasülü’nden -sallallahu aleyhi ve alihi- nakledilmiş konular- hakkında doğru olan Şia’nın görüşüdür ve tefsirin buna istinadı iki şarta bağlıdır:

1. Sahabeden nakledilmiş rivayetin, ravi ve haber bakımından güvenilirliği bulunmalıdır. Yani ya raviler yoluyla mevsuk nakledilmiş olmalı ya da rivayetin gelişine itminan oluşturacak karine ve delilleri bulunmalıdır.

2. Kendisi aracılığıyla Allah Rasülü’nden (s.a.a) rivayet nakledilmiş sahabenin adaleti veya en azından güvenilirliği de sabit olmalıdır. Ama birinci şart, Şia ve Ehl-i Sünnet’in ittifak etmiş olmasına ilaveten, bunun muteber delili, ulemanın davranış tarzıdır. Çünkü ulema, haber ve ravinin güvenilirliğine sahip olmayan bir habere itimat etmemekte ve şeriat koyucu da bu tarzı reddetmemiştir. Hatta bilakis, onu onaylamış ve teyit etmiştir. İkinci şartta da, ilettiği habere itimatta sahabenin adalet veya güvenilirliğine itibar konusunda ihtilaf yoktur. Yine bunun delili de ulemanın tarzıdır. İhtilaf, Ehl-i Sünnet’in cumhurunun, Allah Rasülü’nün (s.a.a) tüm sahabesinin adil olduğunu, onların adaletini araştırıp incelemenin gerekmediğini söylemesi, buna karşılık Şia’nın buna muhalefet etmesindedir. Şia şöyle der: Sahabenin tamamının adil olduğuna dair açık bir delil bulunmaması bir yana,⁶⁶⁷ aksine sahabe arasında da münafık ve fasık kişiler mevcut bulunduğu konusunda aşikâr deliller vardır.

Örnek olarak, Ehl-i Sünnet ve Şia’dan müfessirler, “Ey iman edenler, size bir fasık haber getirirse bilmeden bir kavme kötülükte bulunmamak ve sonra da pişman olmamak için onu iyice araştırın”⁶⁶⁸ ayetinin, Allah Rasülü’nün (s.a.a) sahabesinden Velid b. Ukbe hakkında indiğini kabul etmişlerdir. Ulemanın çoğunluğu, bu ayeti izah ederken, onun Peygamber tarafından Ben-i Mustalik’ten zekat toplamak için görevlendirildiğini, döndüğünde onları zekat vermeyi reddetmekle suçlayıp onlarla savaşa niyet edildiğini ve bunun üzerine bu ayetin nazil olduğunu söylemiştir.⁶⁶⁹

İbn Abdilberr, İstiab isimli kitabında şöyle demiştir: Bildiğim kadarıyla ilim ehli arasında “size bir fasık haber getirirse” ayetinin Velid b. Ukbe hakkında nazil olduğu hususunda Kur’an’ın tevilinde ihtilaf yoktur.⁶⁷⁰

Yine Şia ve Ehl-i Sünnet müfessirler “Öyleyse iman eden kimse, fasık gibi olur mu? Bunlar eşit değildir.”⁶⁷¹ ayetinin Hz. Ali (a.s) ve Velid b. Ukbe hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.⁶⁷²

Zehebi, Siyeru A’lami’n-Nubela’da, senedini kuvvetli gördüğü bir hadiste İbn Abbas’tan şöyle nakletmiştir:

Velid b. Ukbe (iftihar ederek) Ali’ye (a.s) şöyle dedi: “Benim seninkinden daha keskin kılıcım, daha fasih dilim var.” Ali (a.s) ona cevap vererek şöyle buyurdu: “Kes sesini! Sen fasıktan başka bir şey değilsin.” Sonra “Öyleyse iman eden kimse, fasık gibi olur mu? Bunlar eşit değildir.” ayetini nazil oldu.⁶⁷³

“Hiç kuşku yok o büyük iftirayı ortaya atanlar sizden bir güruhtur. Bunu kendiniz için kötü sanmayın. Bilakis o sizin için hayırdır. Onların her birinin işlediği günahtan kazandığı kendisinindir. Onun büyük kısmını üstlenmiş olanlar için büyük bir azap vardır. (...) Neden onun için dört şahit getirmediniz? Şahit getiremediklerine göre onlar Allah katında yalancılardır.”⁶⁷⁴ ayeti de Peygamber’in etrafında bulunan ve onun sahabesi sayılan Müslümanlardan bir grubun iftira olayı nedeniyle günahkar olduğuna, Allah’ın onları yalancı olarak tanıttığına ve iftiranın büyük kısmını üstlenmiş olan şahıs için de Allah katında büyük bir azap bulunduğuna açıkça delalet etmektedir. Bu kişilerin, Peygamber sahabesi sayılmalarına rağmen bu günahı işledikleri için fasık olduklarında tereddüt yoktur.

İbn Esir, Üsdü’l-Ğabe’de şöyle demiştir: “Mistah, Bedir savaşında bulunmuştu. [Ama aynı zamanda] Aişe’ye iftira olayına karışan kişilerdendi. Peygamber (s.a.a) bu konuda kırbaç vurduttuğu kimseler arasında onu da kırbaçlatmıştı.”⁶⁷⁵

Kur’an-ı Kerim’de, Peygamber’in (s.a.a) etrafında olup da iman zaafı ve fısk içinde bulunanları ya da Hazret’in rıhletinden hemen sonra irtidat edip dinden dönenleri anlatan başka ayetler de vardır. Ama bunların tamamını zikretmek konuyu uzatacaktır.⁶⁷⁶ Ehl-i Sünnet ve Şia’nın hadis kitaplarında, Allah Rasülü’nün (s.a.a) sahabesinden bir kesimin fısk ve nifakına delalet eden birçok rivayet vardır. Sözü daha fazla uzatmamak için bu rivayetlerin bir bölümünü aktarmış kitaba atıfta bulunmakla yetineceğiz.⁶⁷⁷ Bu ayet ve rivayetlerin varlığı karşısında sahabi ünvanı taşıyan herkesin adil olduğu ve güvenilir olup olmadığı araştırılmaksızın rivayetlerine itimat edileceği nasıl söylenebilir? Aksine bazı rivayetler, sahabeden insanların eline geçmiş tefsirle ilgili birçok rivayetin bâtılla karışmış, yalan ve hatalı olduğunu anlatmaktadır. Çünkü onların bir kısmı münafıktı ve bilerek Allah Rasülü’ne (s.a.a) yalan isnat etmekte de pervasızdılar. İnsanlar onların sahabe olmasına kanıyor ve uydurdukları yalan mevzuları ve rivayetleri kabul ediyordu. Kimileri de konuları Allah Rasülü’nden (s.a.a) işitmiş ama doğru dürüst anlayamamış ve hataya düşmüşlerdi. Bazıları da bilgileri işitmiş ama onları nesheden malumattan habersizdi ve sonuç olarak da mensuh olanı neshedilmemiş sanıyordu.⁶⁷⁸ Dolayısıyla her sahabeden ulaşan rivayet ve konu güvenilir değildir ve araştırılmaksızın kabul edilemez. Onların tefsire ilişkin rivayetlerinde senedin sahihliğine ve rivayetlerin tarikine ek olarak, kendilerinin de güvenilirlik ve ezber gücü ispatlanmış olmalıdır.

Sahabede mevkuf rivayetler -yani Nebiyy-i Ekrem’e (s.a.a) isnad edilmeksizin sahabeden nakledilmiş konular- iki kısımdır: Sırf haber olan, sahabenin yalnızca gözlemini bildirdiği ve üzerinde hiçbir şekilde içtihad gerçekleşmemiş birinci rivayetler. Mesela ayetin veya ayetlerin ya da bir surenin nüzul sebebi olan olay veya sorudan haber verilmesi yahut bazı ayetlerin nüzul atmosferini belirten Arap Yarımadası’nın Arap ve Yahudilerinin âdet ve hallerinin beyan edilmesi, ya da o zamanın Araplarının diyaloglarında Kur’an’ın bazı kelimelerinin kullanımına dair anlamların gösterilmesi gibi.⁶⁷⁹ Her türlü içtihad ve istinbattan soyutlanmış ve “sahabenin gözleme dayalı haberleri” adını verdiğimiz bu tür mevkuf rivayetler, zikredilen iki şartı taşıması durumunda onların tefsir rivayetlerinde itimada layıktır ve tefsire dayanak yapılabilir. Çünkü sika haberin itibarı, Peygamber’den (s.a.a) nakledilmiş rivayet ve meselelere özgü değildir. Sika fertler tarikiyle nakledilen her olay, ulemanın tarzına göre itibar ve itimada layıktır. Sika sahabenin naklettiği bir olay veya nüzul sebebinin, bizzat kendisinin o olayı veya nüzul sebebini görebileceği yaşta olmasını, onu başkasından işitmemesini gerektirdiği de tabii ki gözardı edilmemelidir. Çünkü bu durumda rivayete itimat, onun işitildiği şahsın güvenilirliğinin de ispatlanmasına bağlı olacaktır. Faraza o şahıstan herhangi bir şekilde bahsedilmiyorsa ıstılaha göre rivayet mürseldir.

İkincisi, içtihadi görüşler ve istinbatla elde edilmiş meselelerdir; ister Kur’an-ı Kerim’deki kavramların anlamları Arap şiirine ve başka şeylere bakarak tahmin edilmiş ve gösterilmiş olsun, ister siyak ve benzeri yönteme dayanarak ayetlerin anlamı belirlenmiş yahut ayetlerin bilinmeyen manası ya da batınî ve işarî manaları tahmin, zan ve anlayış kuvvetiyle beyan edilmiş olsun.⁶⁸⁰ “Sahabenin tefsir görüşleri” adını verdiğimiz mevkuf bu tür rivayetler, zikredilen iki şartı taşısa bile araştırılıp incelenmeden kabul edilemez. Çünkü onların içtihadında, diğer müçtehidlerin içtihadında olduğu gibi hata ihtimali vardır. Tefsirde kendine ait görüşü bulunan ve ayetlerin anlam ve maksatlarını tahkik gücü olan kimse için onların sözünün itibarı yoktur.

Tefsir ilminde müçtehid olmayan ve Kur’an ayetlerinin anlam ve muhtevasını tahkik gücü de bulunmayan kişi, zikredilen iki şarta ilaveten sahabi müfessirlerin ilmi kuvveti ve içtihadının sabit olması durumunda tefsirde uzman görüşü olarak onların fikrine başvurabilir. Fakat bu açıdan sahabi müfessirler ile diğer müfessirler arasında bir fark yoktur.

Üçüncü Bölüm

Tâbiîn Müfessirler

Tâbiîn, Allah Rasülü’nü (s.a.a) görmemiş, ama Hazret’e mümin halindeyken onun sahabesiyle sohbet etmiş ve mümin haliyle dünyadan ayrılmış kimseye denir.⁶⁸¹ Şöyle anlatılır: “Tâbiînden ilk vefat eden, hicri 30 senesinde dünyadan ayrılmış Muammer b. Zeyd idi. Tâbiînin sonuncusu ise hicri 180’de vefat etmiş Halef b. Halife idi.”⁶⁸²

Tâbiînden bir grup, Kur’an’ın manalarını anlama ve onu tefsir etmeye niyetlenmiş, sahabi müfessirlerden yararlanarak ve kendi ilmi çabaları ve tefekkürleriyle Kur’an’daki manaların bir bölümünü açıklamış ve Kur’an-ı Kerim’in müfessirlerinden sayılmıştır. Bu bölümün başlığındaki “tâbiîn müfessirler”den kasıt, bu grup müfessirlerdir.

Bunların bir kesiminin Kur’an’ı tefsir sahasında telifi de vardır. Ama eserlerinin çoğu ortadan kalkmış veya elimize ulaşmamıştır.⁶⁸³ Mevcut tefsir kitaplarında onların tefsire ilişkin çok sayıda rivayet ve görüşü nakledilmiştir. Gerçi senedleri sahih olsa da birçoğu ispatlanabilir değildir ve onlara nispet edilenlerin çoğunun da onlardan sâdır olup olmadığı belli değildir. Ama yine de delil ve karineler üzerinde gerekli incelemeler yapılarak bu nakiller yoluyla onların tefsir görüşleri ve rivayetlerine belli ölçüde vakıf olmak mümkündür. Her halükarda onlara ait tefsir rivayetleri ve görüşler tefsirin kaynaklarından biridir⁶⁸⁴ ve en azından “münebbih”⁶⁸⁵ veya Kur’an ayetlerinin tefsirini teyit seviyesinde onlardan yararlanılabilir. Tâbiînin müfesirlerini mezhep, güvenilirlik, ilmî rütbe ve tefsir metodu açısından tanımak onların tefsir görüşleri ve rivayetlerinden yararlanmada etkili olduğundan ve onlara ait rivayet ve görüşlerden istifade etmek isteyen müfessir için onların hususiyetlerine vakıf olmak faydalı, hatta gerekli olduğundan burada tâbiînden müfessirlerin büyüklerini ve ünlülerini tanıtmaya koyularak mezhepleri, güvenilirlikleri, ilmi rütbeleri ve tefsir metodlarını öğrenmek için konuyu olabildiğince araştırıp inceleyeceğiz.