Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

Tefsir Mecmuaları

Burada üç tefsir mecmuasını incelemeye alacağız. Birincisi, Ehl-i Sünnet’in tefsir mecmualarından olan ve hicri dokuzuncu veya onuncu yüzyılda telif edilmiş el-Dürrü’l-Mensur; ikincisi ve üçüncüsü ise Şia’nın tefsir mecmualarından olan ve hicri on birinci veya on ikinci yüzyılda derlenip telif edilmiş el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an ve Nuru’s-Sakaleyn’dir.

El-Dürrü’l-Mensur Fi’t-Tefsir Bi’l-Me’sur

Müellifi

Bu tefsir, kapsayıcı rivayet tefsirlerinden ve Ehl-i Sünnet’in tefsir mecmualarından biridir. Müellifi, Ehl-i Sünnet’in ünlü ve çalışkan âlimlerinden Celaleddin Abdurrahman b. Kemaluddin Ebubekir Suyuti Mısri Şafii’dir (vefatı hicri 911¹⁴⁵⁹).¹⁴⁶⁰ Derinliği daha çok nakli ilimlerdedir.¹⁴⁶¹ İsmail Paşa ona ait beş yüzden fazla telifin adını saymıştır.¹⁴⁶² Onun nahiv ilmine dair el-Behcetu’l-Mardiyye kitabı, meşhur ders kitaplarından biridir. Kur’an hakkında, en ünlüsü Kur’an ilimleri üzerine el-Itkan fi Ulumi’l-Kur’an ve tefsire dair el-Dürrü’l-Mensur fi’t-Tefsir bi’l-Me’sur olan çok sayıda telifi vardır.¹⁴⁶³

Bu tefsirde, Ehl-i Sünnet’in tefsirlerinden¹⁴⁶⁴, sahihlerinden¹⁴⁶⁵, müsnedlerinden¹⁴⁶⁶, sünenlerinden¹⁴⁶⁷, tarihlerinden¹⁴⁶⁸, mu’cemlerinden¹⁴⁶⁹ ve diğer kitaplardan¹⁴⁷⁰ çok sayıda rivayet toplamış ve bu derleme sırasında büyük zahmet çekmiştir. Yalnızca Hamd suresi tefsirinde Ehl-i Sünnet’in seksenden fazla kitabından¹⁴⁷¹ üç yüze yakın rivayet toplamıştır. Belki de bu kitabın, Ehl-i Sünnet’in en kapsamlı rivayet tefsiri olduğu söylenebilir. Ehl-i Sünnet’in kitapları arasında bundan daha fazla Kur’an’la ilgili rivayet içeren başka bir kitaba rastlamıyoruz. Topladığı rivayetleri sure ve ayet sırasıyla telif ve tedvin etmiştir. Hamd suresinden başlatıp Nas suresiyle bitirmiş ve bütün sureler için rivayetlere yer vermiştir. Her surenin tefsirinde başta surenin adını zikrettikten sonra surenin faziletleri ve hususiyetleriyle irtibatlı rivayetleri zikretmiştir. Sonra ayetlerin sırasına göre ayete veya ayetten bir cümleye değinmiş ve onunla ilgili rivayetleri onun zeylinde beyan etmiştir. Bütün rivayetleri senedlerini hazfederek asli kaynaklarından (rivayetleri naklettiği kaynaklardan) aktarmış; her bir rivayeti “اخرج” tabiriyle ve kaynağın ya da kaynakların müellifinin adını zikrederek, çoğu yerde de kaynağın veya kaynakların adını belirterek nakletmiştir. Her rivayet için zikredilmiş rivayetlerin sayısı muhteliftir. Bazı yerlerde bir rivayeti bir tek kaynaktan, bazı yerlerde de birçok kaynaktan ve bazen bir rivayeti onbir kaynaktan nakletmiştir.¹⁴⁷² Bu kitapta yaptığı içtihad sadece rivayetleri toplama ve onları sure ve ayetler arasında taksim etme seviyesindedir. Rivayetlerin sened durumuna işaret edilmiş¹⁴⁷³ az yer haricinde reyini ve görüşünü beyan etmemiştir. Ne ayetlerin manası ve ifade ettikleri hakkında görüşünü bildirmiş, ne de sened, delalet ve rivayetlerin arasını bulma üzerine söz söylemiştir. Bu tefsire kısa bir mukaddime yazmış ve orada şöyle demiştir:

“Allah Rasülü’nden (s.a.a) ve onun ashabından senedli bir tefsir olan Tercümanu’l-Kur’an kitabını birkaç cilt halinde telif ettiğim ve orada hadisleri topladığımda rivayetlerin istihraç edildiği kitapların senedleriyle birlikteydi. Ama gördüm ki insanların çoğunun onu tahsil etmek için gösterdiği gayret eksik kalıyor ve hadislerin -uzun senedlerine değil- metnine rağbet göstermeyle yetiniyorlar. Hal böyle olunca rivayetlerin metniyle yetindiğim ve her rivayeti istihraç edildiği kitaba nispet ettiğim bu özeti Tercümanu’l-Kur’an’dan hulasa ettim.”¹⁴⁷⁴

Onun Tercümanu’l-Kur’an konusunda söylediği “Peygamber’in (s.a.a) ve sahabenin tefsirine ilişkin on binden fazla merfu ve mevkuf rivayeti topladım”¹⁴⁷⁵ sözü hesaba katılırsa bu mukaddimede söylediklerinden çıkan sonuç şudur ki, Dürrü’l-Mensur’daki rivayetlerin sayısı da bazı baskılarda altı cilt, bazı baskılarda sekiz cilt ve son olarak Tarık Fethi’nin hazırladığı kapsamlı hadis fihristiyle birlikte yedi cilt halinde basılıp yayınlanacak kadardı.

Bu kitapta pâk İmamların (a.s) faziletlerine dair rivayetler de göze çarpmaktadır. Mesela: “فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ”¹⁴⁷⁶ ayetinin zeylinde İbn Neccar¹⁴⁷⁷ tarikiyle İbn Abbas’tan şöyle nakletmiştir: “Allah Rasülü’ne (sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem), Hz. Adem’in Rabbinden aldığı kelimeleri sordum. Şöyle buyurdu: سأل بحق محمد و علی و فاطمة و الحسن و الحسین الا تبت علی فتاب علیه”¹⁴⁷⁸

“إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ”¹⁴⁷⁹ ayetinin zeylinde Ehl-i Sünnet’in telif sahibi âlimlerinden¹⁴⁸⁰, bu ayetin, rüku halindeyken yüzüğünü bir fakire armağan eden Hz. Ali (a.s) hakkında nazil olduğuna dair on iki rivayet nakletmiştir.¹⁴⁸¹

Tefsir Ekolü

Dürrü’l-Mensur tefsirini tanıtırken açıkladıklarımızdan Suyuti’nin bu tefsirde uyguladığı tefsir metodunun mutlak rivayet metodu olduğu ve sadece rivayetleri nakletmekle yetindiği anlaşılmaktadır. Daha önce bu metodun, Kur’an tefsirinde rivayetlerden yararlanma konusunda iki nazariyeden birine dayanıyor olabileceğini söylemiştik:

1. Taraftarlarının, rivayetlerden yardım almaksızın Kur’an’daki hiçbir konunun anlaşılamayacağına ve rivayetlerde beyan edilmemiş bir konu anlaşılsa bile bunun itibarı bulunmadığına inandığı mutlak rivayet teorisi.

2. Taraftarlarının, Kur’an’daki mana ve maarifin bir kısmı rivayetlerden yardım almaksızın da anlaşılabilecek olsa bile Kur’an’daki maarifin diğer kısmının rivayetlerden yardım almaksızın elde edilemeyeceğini söylediği mutedil görüş.

Dürrü’l-Mensur tefsirinde, müellifin, zikredilen bu iki nazariyeden hangisine taraftar olduğuna dair bir delil mevcut değildir. Fakat el-Itkan kitabından, Kur’an tefsirinde rivayetlerden yararlanma konusunda mutlak rivayet nazariyesine inanmadığı, mutedil görüşten yana olduğu ve tefsir ekolünün kapsayıcı içtihad veya içtihadi rivayet mektebi olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü el-Itkan kitabında şunu bildirmiştir: “Kur’an için, nakledilmiş tefsirler, dile getirilmiş görüşler, istinbatlar, işaretler, i’rablar, kelimeler, belagatın nükteleri, edebi sanatlar ve diğerleri kabilinden tefsirde ihtiyaç duyulan herşeyi toplayacak kapsayıcı bir tefsire başlamıştım. O kadar ki ortaya çıktığında ondan başkasına ihtiyaç duyulmayacaktı. Kitaba Mecmeu’l-Bahreyn ve Matlai’l-Bedreyn adını verdim. Bu, el-Itkan kitabını mukaddime yaptığım bir tefsirdir. Allah’tan, Muhammed ve Ehl-i Beyt’i hakkı için onun tamamlamada bana yardımcı olmasını diliyorum.”¹⁴⁸²

İkinci yarısını Celaleddin Suyuti’nin yazdığı Tefsir-i Celaleyn de onun tefsir ekolünün içtihadi olduğunun bir başka delilidir.¹⁴⁸³

Dolayısıyla onun Kur’an tefsirinde rivayet dışından yardım almayı da caiz gördüğü ve Dürrü’l-Mensur tefsirini tefsir rivayetlerini biraraya getirmek için yazdığı anlaşılmış olmaktadır.

Tefsirin Muhtevasına Dair İnceleme

Dürrü’l-Mensur tefsiri, Ehl-i Sünnet’in tefsir rivayetlerini kapsayıcılığı açısından ünlü tefsirler arasında eşine az rastlanır, hatta belki eşsiz bir tefsirdir. Bizi Ehl-i Sünnet’in kitaplarının büyük bölümündeki tefsir rivayetlerinden haberdar etmektedir.¹⁴⁸⁴ Bu bakımdan adeta bir kütüphane gibi iş görmektedir. Özellikle de rivayet naklettiği bazı kitapların şu an elimizde olmadığı hatırlanırsa.¹⁴⁸⁵ Bu tefsirin Ehl-i Sünnet’in tefsir rivayetlerine ulaşmak için çok güzel bir başvuru kaynağı olduğunda ihtilaf ve tereddüt yoktur. Fakat ondan yararlanabilmek için bazı noktalara dikkat edilmelidir:

1. Bu tefsir her ne kadar Ehl-i Sünnet’in en kapsayıcı rivayet tefsiri ise de ve birçok kitaptan tefsir rivayetlerini biraraya getirmiş olsa da heryerde bütün rivayetleri aktarmadığına dikkat edilmelidir. Mesela İbn Sabbağ Maliki’nin el-Fusulu’l-Mühimme’si¹⁴⁸⁶, Gazali’nin İhyau Ulum’u¹⁴⁸⁷, Gunci Şafii’nin Kifayetu’t-Talib’i¹⁴⁸⁸, Sa’lebi’nin el-Keşf ve’l-Beyan’ı ve başka¹⁴⁸⁹ çok sayıda Ehl-i Sünnet kitabında “وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ ”¹⁴⁹⁰

ayet-i kerimesinin “leyletu’l-mebit” olayı nedeniyle Hz. Ali’yi (a.s) medhetmek üzere nazil olduğu rivayet edilmiştir. Ama Suyuti bu konuda hiçbir rivayet nakletmemiştir.¹⁴⁹¹ Yine Hakim Haskani¹⁴⁹² Şevahidu’t-Tenzil’de “أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ”¹⁴⁹³ ayetini izah ederken Hz. Ali, İmam Hasan ve İmam Hüseyin’i (a.s) “ululemr”in karşılığı olduğuna delalet eden rivayetlere yer vermiştir¹⁴⁹⁴, ama Suyuti bu rivayetleri tefsirinde zikretmemiştir. “لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا”¹⁴⁹⁵ ayetinin zeylinde Suyuti yirmi rivayet zikretmiş¹⁴⁹⁶, fakat Hakim Haskani Şevahidu’t-Tenzil’de 138 rivayet nakletmiştir.¹⁴⁹⁷ Dolayısıyla bu tefsire müracaat etmekle Ehl-i Sünnet’in tüm rivayetlerine ulaşıldığını ve Ehl-i Sünnet’in diğer rivayet veya tefsir kitaplarına ihtiyacımızın bulunmadığını zannetmemek gerekir. Hatta bu tefsirde rivayetleri nakledilen kitaplara ihtiyacın da ortadan kalktığı düşünülmemelidir. Çünkü o kitapların tüm tefsir rivayetlerinin bu kitapta geçtiği de belli değildir. Bunun bir örneği, Sa’lebi’nin tefsirinde naklettiği İmam Ali’yi (a.s) medhetmek üzere nazil olmuş “وَمِنَ النَّاسِ” ayeti hakkındaki rivayeti¹⁴⁹⁸, Sa’lebi tefsiri Dürrü’l-Mensur’un kaynaklarından biri olmasına ve Suyuti onun rivayetlerini nakletmesine rağmen¹⁴⁹⁹ bu rivayete tefsirinde yer vermemiştir.¹⁵⁰⁰

2. Her ne kadar bu tefsirde nakledilmiş tüm rivayetler Kur’an’la bir şekilde irtibatlıysa da bunların büyük kısmı tefsir rivayetleri değildir ve ayetlerin mana ve maksadını aydınlatmamaktadır. Misal vermek gerekirse, Hamd suresi hakkında 290 rivayet toplamışken bunun 64 tanesine tefsire başlamadan ve “بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ”i zikretmeden önce yer vermiştir ama bunların hiçbiri tefsirle ilgili değildir. Bu rivayetlerin bir bölümü, surenin arşın altından nazil olduğu¹⁵⁰¹, şeytanın nüzul sırasında inlediği¹⁵⁰², bu surenin Kur’an’ın üçte birine veya üçte ikisine denk olduğu kabilinden Hamd suresinin faziletlerini beyana dairdir. Bir kısmı da onda her derdin şifasının bulunduğu¹⁵⁰³, uykuya dalarken okumanın ölüm dışında herşeyden emniyette olmayı sağlayacağı¹⁵⁰⁴, akrebin soktuğu kişinin yedi kez okuması halinde iyileşeceği¹⁵⁰⁵ kabilinden Hamd suresini kıraatın özelliklerini ve sonuçlarını beyan etmektedir. Rivayetlerin diğer bir bölümü bu surenin Mekke’de mi, Medine’de mi nazil olduğunu açıklamaktadır.¹⁵⁰⁶ Kimisi de bu surenin Nebiyy-i Ekrem’e (s.a.a) nüzulünün nasıl gerçekleştiğine dairdir.¹⁵⁰⁷ Bazısı ise bu surenin Amr b. Cemuh ve onun Müslüman olmasındaki güzel tecellisi hakkındadır.¹⁵⁰⁸ Bir kısmı bu surenin “vafiye”, “kafiye” ve benzeri isimlerini beyan etmektedir.¹⁵⁰⁹ Diğer bir kısmı ise “Fatihatu’l-Kitab”ın Kur’an’dan bir sure¹⁵¹⁰, ayet sayısının yedi¹⁵¹¹ ve

“بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ”in onun bir ayeti¹⁵¹² olduğunu beyan hakkındadır.

“بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ”i zikrettikten sonra yer verdiği rivayetlerin de hiçbiri tefsirle ilgili değildir. Örnek olarak, “بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ” hakkında doksandan fazla rivayet aktarılmış, fakat on iki civarındaki rivayet onun manasını beyana dairdir, geriye kalanı ise “بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ”in fazileti¹⁵¹³, nasıl okunacağı¹⁵¹⁴, yazılması¹⁵¹⁵, onu herşeyde zikretmenin fazileti ve terketmenin keraheti¹⁵¹⁶ gibi konuları açıklamaktadır.

“مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ” üzerine 21 rivayet zikretmiştir, ama bunların sadece 3 tanesi ayetin manasını açıklamaktadır. Geriye kalan onyedi rivayet ayetin nasıl okunacağıyla ilgilidir.¹⁵¹⁷ Hamd suresinin sonunda, Hamd suresinden sonra “amin” demek hakkında 24 rivayet zikretmiştir.¹⁵¹⁸ Dolayısıyla her ne kadar bu kitapta Kur’an’la ilgili en çok rivayet biraraya getirilmişse de bu rivayetlerin ağırlıklı bölümü tefsirle ilgili değildir.

3. Müellifin bu tefsire yazdığı mukaddimeden ve kitap incelendiğinde anlaşıldığı gibi, tefsirin bütün rivayetleri Ehl-i Sünnet kitaplarından sened çıkarılarak ve mürsel olarak, ama kaynak belirtilerek zikredilmiştir. Rivayetlerin kaynağının belirtilmesi kitabın üstünlüğüdür. Çünkü her rivayetin Ehl-i Sünnet’in hangi kitabında geçtiğini göstermektedir. Fakat senedin hazfedilmesi ve rivayetlerin mürsel olarak zikredilmesi bu tefsirin eksikliklerindendir. Çünkü rivayetlerin senedini incelemek için alındıkları kaynaklara müracaat etmeye mecbur bırakmıştır. İbn Ebi Hatim’in Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim tefsirini incelerken kanıtlandığı gibi, Ehl-i Sünnet’in kitaplarında geçen rivayetlerdeki senedlerin sıhhati Ehl-i Sünnet’ten olmayanlar için ispatlanabilir değildir. Sonuç itibariyle bu açıdan bakıldığında Ehl-i Sünnet’ten olmayanlar için senedin zikredilmiş olmasının bir tesiri yoktur. Fakat başka iki bakımdan bu rivayetler için sened zikredilmesinin Ehl-i Sünnet’ten olmayanlar için bile etkisi vardır:

a) Ehl-i Sünnet’le müzakere ve kitaplarındaki rivayetlerle istidlal sırasında onların gözünde rivayetlerin sıhhatinin ispatlanması lazımdır. Birçok rivayetin sıhhatının ispatlanması da rivayetlerin senedini bilmeye bağlıdır.

b) Rivayetlerin senedinin niteliği, rivayetlerinin doğru mu yalan mı olduğuna güven hasıl olması ve kanaat derecesi üzerinde etkilidir. Bu açıdan rivayetler için sened zikredilmesi yararlıdır. Çünkü bir rivayetin senedinde, bir topluluğun yalancı olduğuna şahitlik ettiği bir kişi bulunursa tanıklık edenlerin güvenilirliği sabit olmasa dahi hadisin doğruluğuna kanaat derecesi düşer. Genellikle kimi ilave karinelerle rivayetin yalan olduğu kesinleşiyor ve sonuçta da teyit etme kabiliyetini kaybediyorsa da. Bunun aksine, eğer rivayetin senedinde güvenilirlikleri ispatlanamayan kişiler bulunsa ama güvenilir olduklarına dair kanaat varsa bu durumda rivayetin sahih olduğuna dair güçlü kanaat ortaya çıkar. Genellikle bazı karinelerin eklenmesiyle rivayetin doğruluğundan emin olunuyor veya en azından kuvvetli destekleyici olarak onlardan yararlanılıyor olsa bile.

Bu sebeple rivayetin senede sahip olması Ehl-i Sünnet kitaplarında da bir üstünlüktür, ama bu tefsir bundan yoksundur. Rivayetlerin sened durumunu bilebilmek ve Ehl-i Sünnet açısından sahih olup olmadığını anlayabilmek için onun kaynaklarına başvurmak gerekecektir.

4. Her ne kadar bu tefsirdeki rivayetlerin ağırlıklı kısmına asli kaynaklarından ulaşmak mümkünse de Tefsiru’l-Kur’ani’l-Azim’i incelerken beyan ettiklerimiz ve burada değindiklerimiz gözönünde bulundurulduğunda bu tefsirdeki rivayetlerden hiçbirinin senedinin sıhhati de Ehl-i Sünnet’ten olmayanlar için ispatlanabilir değildir. Bizzat Suyuti’nin kendisi senedindeki ricalin mevsuk olduğunu bildirse¹⁵¹⁹ veya senedini sahih¹⁵²⁰ ya da ceyyid¹⁵²¹ tanıtsa da, veyahut o rivayet hakkında başkalarının sahih bulduğunu naklekse de¹⁵²² Ehl-i Sünnet’ten olmayanlar nezdinde sahih, ceyyid ve mevsuk sayılmaz. Buna göre bu kitabın rivayetlerine itimat yolu metnin kuvveti, nassa veya ayetlerin zâhirine, kesin sünnete ve muteber rivayetlere uygunluk, akli itibar vs. gibi karineler yoluyla rivayetin gerçekten varolduğuna emin olmakla ve haberin güvenilirliği ile sınırlıdır. Gerçekten varolduklarından emin olunamayan rivayetlerden, yalan olduklarına ilişkin bir bilgi bulunmaması durumunda ayetlerin tefsirinde yalnızca destekleyici olarak yararlanılabilir. Senedlerinin güvenilirliği veya sıhhati Ehl-i Sünnet nezdinde sabit olmayan rivayetlerden ise tartışma¹⁵²³ konularında yardım alınabilir ve doğru olan ve muteber Şii rivayetlerin delalet ettiği konular bu rivayetler yoluyla ispatlanabilir.

5. Bu tefsirin Allah Rasülü’nden (s.a.a) ve Hz. Ali (a.s) gibi ilimde derinleşen diğerlerinden rivayetleri azdır.¹⁵²⁴ Rivayetlerinin çoğu mevkuftur ve sahabe ya da tabiinden nakledilmiştir. İkinci bölümde sahabe ve tabiinin tefsirinin değeri üzerine yapılan araştırmaya binaen bu tür rivayetler hadis ve rivayet olarak isimlendirilseler ve Ehl-i Sünnet’in hadis kitaplarının ağırlıklı bölümünü bu kabil rivayetler oluşturuyorsa da bunlar aslında beşeri görüşlerdir ve Nebiyy-i Ekrem’in (s.a.a) rivayetlerinden cevher itibariyle farklıdır. Bu nedenle sened incelemesine ilaveten muhteva açısından da eleştirilebilir ve incelenebilir.

6. Bu tefsirin rivayetlerinin bir bölümü mevzudur ve uydurmadır, yahut en azından zâhiri itibariyle akla aykırı ve kabul edilemezdir. Mesela “وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ”¹⁵²⁵ ayetinin zeylinde Bazı durumları Hz. Yusuf aleyhisselama nispet eden bir rivayete yer vermiştir¹⁵²⁶, ama rivayet kesinlikle uydurmadır. Çünkü ne ayetlerin Hazret’i tavsifiyle bağdaşır, ne de onun nübüvvet makamıyla uzlaştırılabilir. Hz. Yusuf, Kur’an-ı Kerim’in bildirdiğine göre Mısır azizinin karısının onu işrete ve kendisine daveti karşısında şöyle demiş biridir:

“مَعَاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّي أَحْسَنَ مَثْوَايَ إِنَّهُ لاَ يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ”¹⁵²⁷ “Allah’a sığınırım! Hiç kuşku yok o, benim sahibimdir. Yerimi güzel tutmuştur. Gerçek şu ki zalimler kurtuluşa eremez.” Ondan istediğini yerine getirmediği takdirde onu zindana attırmakla tehdit etmesi üzerine ise şöyle demiştir:
“رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ”¹⁵²⁸ “Rabbim, zindan beni davet ettikleri şeyden daha sevimlidir.” Allah;

 وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاء إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ ¹⁵²⁹

ayetinde “هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ” cümlesiyle kadının kasıt ve kararının dahi onunla ilişkilendirilmesini reddediyor, Rabbinin bürhanını görmesini onu kötülük ve fahşadan mutlak manada uzak tutan sebep kıldığını beyan ediyor ve onu halis kullarından biri olarak tanıtıyor. Böyle bir kimse hakkında söylenmiş “هم بها و جلس بین رجلیها یحل تبانه” cümlesi nasıl kabul edilebilir?! Bu iş, o kadına niyet etmek değil midir¹⁵³⁰ ve kötülük sayılmaz mı? Oysa Allah her ikisinin Hz. Yusuf’la ilişkilendirilmesini reddetmemiş midir? Bu yakıştırma onun halis kul olmasına aykırı değil midir?!

Bu bakımdan, her ne kadar bu içerikte nakledilmiş rivayetlerin sayısı çoksa da ve bunlardan kimilerini Hakim’in tashih ettiği söylenmişse de¹⁵³¹ bu rivayetlerin uydurma ve kabul edilemez olduğunda tereddüt yoktur. “Zuhruf”¹⁵³² (bâtıl) denilen Kur’an’a muhalif rivayetlerin bariz örneğidirler ve onlardan kaçınmak gerekir.¹⁵³³

 وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيْاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ ¹⁵³⁴

ayetinin zeylinde Harut ve Marut’un, meleklerin tercihi ve Allah’ın buyruğuyla yeryüzüne inen, Allah’ın kendilerine şehvet duygusu verdiği, bunun sonucunda Zühre isimli bir kadınla zina eden ve bunun cezası olarak Babil’de yerin dibine giren ve kıyamete kadar gökle yer arasında tepetakla azap çekecek iki melek olduklarını, bahsi geçen kadının ise Zühre adında yıldıza dönüştüğünü anlatan birtakım rivayetlere yer vermiştir.¹⁵³⁵

Bu rivayetlerin öncelikle yukarıdaki ayetin zâhirine uygunluğu yoktur. Çünkü ayetin zâhirinden Harut ve Marut’un Babil¹⁵³⁶ şehrinde de iki melek oldukları, halka eğitim verirken onları küfürden ve öğrettiklerini kötü yolda kullanmaktan sakındırdıkları anlaşılmakta ve masiyet içinde olduklarına dair ayette hiçbir alamet görülmemektedir. İkincisi, iki meleği kandıran zinakâr kadının büyük ve parlak bir gezegen olan Zühre yıldızına dönüşmesi akla çok uzaktır. Üçüncüsü, bir rivayette Me’mun’un bu meseleyi İmam Rıza’ya (a.s) sorduğu, onunsa bunu tekzip edip şöyle buyurduğu nakledilmiştir:

“Allah hiçbir zaman düşmanlarını, yer ve gök baki kaldıkça baki kalacak parlak ışıklara dönüştürmez. Dönüştürülenler üç günden fazla o halde kalmazlar, ölürler... Harut ve Marut, insanlara, sihirbazların sihrinden korunmaları ve tuzakları boşa çıkarmaları için sihir öğreten iki melekti. Sihrin bir parçasını öğrenen herkese ‘Biz fitneden (imtihan vesilesinden) başka bir şey değiliz. Öyleyse kafir olmayın’ diyorlardı...”¹⁵³⁷

O halde bu rivayetler ne kadar çok olsa da¹⁵³⁸, Suyuti bunlardan kimisi için “Hakim onları tashih etmiştir” demişse de ve İbn Kesir’den “Senedi ceyyiddir (güzel)” dediği nakledilmişse de kabul edilebilir değildirler ve Suyuti’nin onları terketmesi gerekirdi.

7. Bu tefsirde şöyle söyleyen bazı rivayetler vardır: Mevcut Kur’an, Kur’an adı altında Nebiyy-i Ekrem’e (s.a.a) nazil olmuş sure ve ayetlerin tamamını kapsamamaktadır. Mesela Ebu Musa Eş’ari’den şöyle nakledilmiştir:

Uzunluğu ve şiddeti [ayetlerinin sertliği] bakımından Beraet suresine benzettiğimiz bir sure okurduk. Hatırımda kalan;

“لو کان لابن آدم وادیان من مال لا یبتغی وادیا ثلثا و لا یملا جوفه الا التراب” ayeti dışında onu unuttum. Müsebbihattan (“سبح” veya “یسبح”le başlayan sureler) birine benzettiğimiz bir sure daha okurduk. Hatırımda kalan

“یا ایهاالذین آمنوا لم تقولون ما لا تفعلون فتکتب شهادة فی أعناقکم فتسألون عنها” cümlesi dışında onu da unuttum.¹⁵³⁹

Zeyd b. Erkam’dan şöyle nakletmiştir: Allah Rasülü (s.a.a) zamanında şunu okurduk:

لو کان لابن آدم وادیا من ذهب و فضیة لا یبتغی الثالث و لا بملاء بطن ابن آدم الا التراب و یتوب الله علی من تاب¹⁵⁴⁰

Ömer b. Hattab’tan şöyle nakletmiştir: “Hiç kuşku yok Allah Muhammed’i [sallallahu aleyhi ve alihi] hakla gönderdi. Ona kitabı indirdi. İndirdiklerinin arasında recm ayeti de vardı.”

Ömer’den Ubeyy’e şöyle dediğini nakletmiştir: “Allah’ın kitabında ان انتفاؤکم من ابائکم کفر بکم ayetini okumuyor muyduk?” Ubeyy “Tabii ki” dedi. Sonra şöyle söyledi: “Allah’ın kitabından kaybettiklerimiz arasında الوالد للفراش و للعاهر الحجر ayetini okumuyor muyduk?” Ubeyy cevap verdi: “Tabii ki”¹⁵⁴¹

Ömer’in oğlundan şöyle rivayet etmiştir: “İçinizden kimse Kur’an’ın hepsini elde tuttuğumuzu söylemesin. Kur’an’ın tamamının ne kadar olduğunu nereden biliyor? Onun büyük kısmı ortadan kalkmıştır. Bilakis şöyle desin: Onun şu görünen kısmı elimizdedir.”¹⁵⁴²

Bu tefsirin sonunda ‘”Hal” ve “Hafd” adında iki surenin varolduğuna ama mevcut Kur’an’da o iki sureden hiç iz bulunmadığına dair onyedi rivayet zikretmiştir.¹⁵⁴³

Ehl-i Sünnet uleması bu tür rivayetler konusunda şöyle demektedir: “Kur’an’daki bu sureler ve ayetler tilaveti nesholmuş olanlardır.”¹⁵⁴⁴ Fakat söz yanlıştır. Çünkü her mensuhun bir nasih ister, ama bu cümlelerin nasihi mevcut değildir. Bu rivayetlere cevabımız şudur ki, birincisi, bu tür rivayetlerin güvenilir bir senedi yoktur. İkincisi, Kur’an olarak kıraat edildiği nakledilmiş cümleler ile Kur’an-ı Kerim’in ayetleri arasındaki fahiş ve mukayese edilemez fark, bu cümlelerin Kur’an’dan olmadığının delilidir. Şu halde bu cümlelerin nazil olduğu veya onları Allah Rasülü’nün (s.a.a) buyurduğu farzedilse bile bazı kimselerin Kur’an ayetleriyle karıştırdığı ve onların da ayetlerden olduğunu sandığı kudsi veya nebevi hadislerdir. Bu iddianın delili, İbn Abbas’tan nakledilmiş diğer bir rivayettir: “Allah Rasülü’nün [sallallahu aleyhi ve alihi] şöyle dediğini işittim:

لو ان لابن آدم ملء واد مالا لاحب ان له الیه مثله و لا یملاء عین ابن آدم الا التراب و یتوب الله علی من تاب.

Fakat bu cümlenin Kur’an’dan olup olmadığını bilmiyorum.”¹⁵⁴⁵

Bu rivayetten, bu tür cümlelerin Kur’an’dan olup olmadığının İbn Abbas gibi biri için bile belli olmadığı anlaşılmaktadır. Bu sebeple, belirtilen cümleler ve ayetlerin Kur’an sayılmasının sahabenin yanlış içtihadı olduğu ihtimalini desteklemektedir.

8. Bu tefsirde, Kur’an ayetleri için, şu anki mushafta sabit ve meşhur kıraat dışında bir kıraatin beyan edildiği rivayetler geçmektedir. Mesela “صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ”¹⁵⁴⁶ ayetinin zeylinde Ehl-i Sünnet’in yedi kitabından¹⁵⁴⁷ Ömer’in bu ayeti

“صراط من أنعمت عليهم غير المغضوب عليهم وغير الضالي” şeklinde okuduğunu nakletmiştir.¹⁵⁴⁸ Ehl-i Sünnet’in dört kitabından¹⁵⁴⁹ Abdullah b. Zübeyr’in bu ayeti namazda bu şekilde okuduğunu nakletmiştir.¹⁵⁵⁰

Buhari’nin Kitabu’t-Tefsir’ini incelerken değinilen gerekçeyle bu tür kıraatlar muteber değildir ve onlara riayet edilemez.