Tekshirdi: Sheraliyev Abbos Bajardi: Nursaxatov Axror Reja

Schyot va jurnal ma’lumotlarining ishonchliligi ham bu ma’lumotlami aks ettirish jarayoniga tatbiq etilgan ichki nazorat tizimi bilan bog'liq. Misol uchun, jumallar va schyotlarda operatsiyalar natijalarini aks ettrish uchun bosh buxgalter nixsati bo'lishi lozimligi buxgalteriya tizimiga noto'g'ri ma’lumotlar kiritilishi ehtimoUni kamaytiradi.

Schyot va jurnal ma’lumotlarining ishonchliligi ham bu ma’lumotlami aks ettirish jarayoniga tatbiq etilgan ichki nazorat tizimi bilan bog'liq. Misol uchun, jumallar va schyotlarda operatsiyalar natijalarini aks ettrish uchun bosh buxgalter nixsati bo'lishi lozimligi buxgalteriya tizimiga noto'g'ri ma’lumotlar kiritilishi ehtimoUni kamaytiradi.

Tashliliy protseduralar mohyaviy hisobotlar ma’lumotlarini ularda aks etgan mohyaviy ma’lumotlar nisbatini o'rganish orqah baholash hisoblanadi.

Tashliliy protseduralami o'tkazish quyidagi to'rt bosqichni o'z ichiga oladi:

1) schyotlar saldosi qoldig'i auditor tomonidan mustaqil ravishda taxminan ishlab chiqilishi;

2) taxmin summasi bilan mijoz tomonidan taqdim etilgan haqiqatdagi summa o'rtisidagi farqlanish yuzaga kelganda auditor tomonidan tekshiruvsiz qabul qilinishi mumkin bo'lgan farq summasini belgilash;

3) mijoz tomonidan taqdim etilgan haqiqatdagi summa bilan auditor tomonidan tayyorlangan summani taqqoslash;

4) yuzaga kelgan ahamiyatli farqni tekshirish.

Mijozning ichki ma’lumotlariga nisbatan tahliliy amaliyotlar. Mijoz o'z faoliyatini rejalashtirish, tartibga solish maqsadida turli ko'rinishdagi reja, biznes loyihalar tayyorlaydi. Bu loyiha ко' rsatkichlari bilan mohyaviy hisobotlar ma’lumotlarini solishilirish ham auditor uchun tahliliy protseduralaming bir ko'rinishini tashkil etadi.

• Mijozning ichki ma’lumotlariga nisbatan tahliliy amaliyotlar. Mijoz o'z faoliyatini rejalashtirish, tartibga solish maqsadida turli ko'rinishdagi reja, biznes loyihalar tayyorlaydi. Bu loyiha ко' rsatkichlari bilan mohyaviy hisobotlar ma’lumotlarini solishilirish ham auditor uchun tahliliy protseduralaming bir ko'rinishini tashkil etadi.
• Tahliliy protseduralarning vaqtini belgilash. TahliUy protseduralar audit tekshiruvining turli davrlarida o'tkaziladi. Bu amaliyot audit tekshiruvini rejalashtirish davrida tekshiruv vaqti, ko'lamini belgilash imkonini beradi. Tahlil tekshiruv davri mobaynida qo'llanilsa mohyaviy hisobotaming elementlari summalarini sifatli tekshirish imkonini beradi Audit tekshimvi yakunida qo'llanilgan amaliyot tekshiruvdan o'tgan ma’lumotlami yana bir bor tekshirishga asos bo'ladi.

Hisob-kitoblar. Audit dalillarining yana bir lurini auditor tomonidan mohyaviy hisobotlarda ko'rsatilgan summalaming arifmetik to'g'riligini tekshirish uchun amalga oshiriladigan hisob-kitoblar tashkil etadi. Hisobkitob tahliliy protseduralardan farq qiladi. Tahliliy protseduralar mohyaviy hisobotlardagi ma’lumotlar nisbatini aniqlaydi. Hisob-kitob esa shu ma’lumotlaming to'g'ri hisoblanganini tekshiradi.
Mutaxassislar tomonidan taqdim etilgan dalillar. Auditorlar mijoz tovar moddiy zaxiralarining sifatini, hajmini belgilash, mijoz kompyuter dasturlari va shu kabilami tekshirish uchun yelarli malaka va imkoniyatga ega bo'lmagan taqdirda mutaxassis xizmatidan foydalanadi. Mutaxassis — buxgalteriya va audit sohasidan boshqa sohalarda maxsus bilim. malakaga ega bo‘lgan shaxs yoki firma. Misol tariqasida baholovchilar, advokatlar, muhandislami keltirishimiz mumkin. Bu mutaxassislar tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar auditor uchun muhim hisoblanadi.
Og'zaki dalillar. Audit tekshiruvini o'tkazish davrida auditorlar mijoz rahbariyati va xodimlaridan ko'plab savollar so'iaydilai. Savollar turhcha bo'lishi mumkin. Bu savollarga berilgan javoblar ham dalillar hisoblanadi Umuman olganda, og'zaki dalillaming o'zlari yetarhcha dalil bo'la olmaydi Ammo ular boshqa turdagi dalillami to'g'riligini tasdiqlash yoki inkor etish uchun asos bo'lib xizmat qiladi Misol uchun, mijoz tomonidan ko'rsatilgan muddati o'tgan debitorlik qaizlarini auditor mijoz bilan muhokama qiladi va bu qarzlami to'plash imkoniyatining mavjudligi yoki ular shubhah qarzlar ekanligi yuzasidan savollar beradi. Agar mijoz fikri auditoming taxmini bilan mos chiqsa, auditor o'z savollari asosida korxona debilorlik qaizlarini to'g'ri ko'rsatganiga ishonch hosil qilishi mumkin.
Dalillar to'plash jarayonida ulami to'plash uchun ketadigan xarajatlar auditor uchun qaysidir dalillardan foydalanib, boshqalaridan voz kechishiga ohb kelmasligi kerak. Ammo dalillami to'plash uchun bo'ladigan xarajatlar auditor e'tiborida turishi lozim.
Hisobot davridan so'ng yuzaga kelgan dalillar. Ba’zan, hisobot davri davomida mavjud bo'lmagan dalillar audit tekshimvi davomida aniqlanishi mumkin. Bu dalillar natijasida auditorning moliyaviy hisobotlar yuzasidan dastlabki fikri o'zgarishi mumkin. Hisobot davridan so‘ng yuzaga kelgan dalillar balans hisobotida ko'rsatilgan sanadan so‘ng, ammo audit tekshiruvi yakunlanib auditor xulosasi taqdim etilishidan oldin amalga oshirilgan operatsiyalar yoki aniqlangan hodisalami nazarda tutadi. Hisobot davridan so‘ng yuzaga kelgan dalillar quyidagi ikki turda bo‘lishi mumkin:
1. Balans hisoboti sanasi yoki undan oldingi sanada mavjud bo'lgan biror faktlami tasdiqlovchi dalillar.
2. Balans hisobotidan keyin yuzaga kelgan faktlai bilan bog‘liq dalillar.
Birinchi tur dalillar balans hisoboti sanasida mavjud bo‘lgan operatsiyalami qo'shimcha tasdiqlaydi. Bu tur dalillar mohyaviy hisobotlarga zaruriy korrektirovkalar qilinishini talab qiladi.
Auditor auditorlik dalillarini to’plashda har xil usullardan foydalanadi. №50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda keltirilgan asosiy usullarning mazmunini ko’rib chiqamiz. Bular: mijoz-korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash); inventarizatsiya; ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; tasdiqlash; xo’jalik yurituvchi sub’ekt va mustaqil (uchinchi) tomonlar xodimlarini og’zaki so’rovdan o’tkazish; hujjatlarni tekshirish; ko’rib chiqish; tahliliy amallar; muqobil balans tuzish kabi usullardir.
Mijoz korxonaning arifmetik hisob-kitoblarini tekshirish (qayta hisoblash) uning mazmuni hujjatlar va buxgalteriya yozuvlarining arifmetik aniqligini tekshirish hamda mustaqil hisob-kitoblarni bajarishdan iborat.
№50-«Auditorlik dalillar» nomli AFMSda qayta hisoblashlar tanlab amalga oshirilishi tavsiya qilingan. Тanlash ko’lami va uning elementlari auditor tomonidan ichki nazorat tizimining ahvolini hisobga olgan holda mustaqil aniqlanadi.
Hujjatni rasmiylashtirishdan hisobot tuzilgunga qadar ma’lumotlarni shakllantirish ustidan o’rnatilgan samarali ichki nazorat tizimi (moddiy javobgar shaxslarni o’zaro qaramaqarshi tekshirish, rahbariyat, bosh buxgalter va buxgalterlar tomonidan nazorat) sodir bo’lishi mumkin bo’lgan arifmetik xatolarni, natijada auditorlik riskni pasaytiradi.
Qo’lda to’lg’azilgan hujjatlar va hisob registrlari (ma’-lumotnomalar va hisob-kitoblar, kassa hisobotlari, bo’nak hisobotlari, hisoblashuv-to’lov vedomostlari va boshqalar) qayta hisoblashdan o’tkaziladi.
Agar mijoz-korxonada hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo’lsa, dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi arifmetik hisoblashlarni tekshirish zarurati oshadi. Bu kompyuter dasturlarini ataylab noto’g’ri tuzish va arifmetik xatolarni kompyuter klaviaturasidan noto’g’ri kiritish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Arifmetik hisob-kitoblarni tekshirish kompyuter dasturiga kiritilgan hisob-kitoblar algoritmini nazorat qilishni taqozo etadi. Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan bo’lsa, hisob-kitoblarni tekshirish ham kompyuterdan foydalangan holda amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya–mijoz korxona mol-mulklarining mavjudligi to’g’risida aniq ma’lumot olishga imkon beradi. Bunda barcha mol-mulklar (debitor qarzlar ham) va kreditor qarzlar inventarizatsiya qilinishi zarur.
Auditor inventarizatsiya o’tkazilishini kuzatishda №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish tartibi» nomli AFMS va 1054-qaror hamda boshqa me’yoriy hujjatlar talablariga rioya qilinishini tekshiradi.
Inventarizatsiya o’tkazish tartibiga ma’lum talablar qo’yiladi. Masalan, №19 BHMSga muvofiq inventarizatsiya o’tkazish chog’ida komissiya a’zolaridan birortasining ishtirok etmasligi uning natijalarini haqiqiy emas deb hisoblashga asos bo’ladi. Inventarizatsiya jarayonida aniqlangan moddiy boyliklar kamomadi va buzilishining tabiiy kamayish me’yoridan oshgan qismini hisobdan o’chirish uchun taqdim qilingan hujjatlarga, aybdor shaxslarning yo’qligini tasdiqlaydigan tergov yoki sud organlarining qarori, yoki yetkazilgan zararni aybdor shaxsdan undirishning rad etilishi, yoki moddiy boyliklarning buzilish faktini tasdiqlovchi texnik nazorat bo’limi yoki tegishli maxsus tashkilotlardan olingan xulosalar ilova qilingan bo’lishi shart.
Hisobot yilida o’tkazilgan inventarizatsiya natijalarining ma’lumotlari korxona tomonidan maxsus dalolatnomalar, qaydnomalar va boshqa tegishli hujjatlarda umumlashtirilishi lozim.