Tema: Angliya kritikaliq realistik a'debiyatinda Ch. Dikkenstin' tutqan orni Joba

Ádebiyatda realizm túsinigi
Bolimli, insan jáne onı qorshap turǵan dúnyanıń ayriqsha táreplerin sáwlelendiriwshi usıl retinde realizmni dáslepki bar taslarǵa o'yilgan pátda, áyyemgi dáwir dóretpelerinde ushıratiwimiz múmkin. Biz Oyanıw dáwiri, bilili dáwir realizminiń ayriqsha qásiyetleri tuwrısında sóylewimiz múmkin, biraq realizm kórkem ádebiyatqa baylanıslı aǵıs retinde XIX ásirdiń 30 -40 -jıllarına kelipg'ana tolıq qáliplesedi.
“Realizm” (lot. realis - ámeldegi, haqıyqıy ) - ádebiyattanıw iliminde realizm termini tar hám keń mánislerde qollanıladı. Keń mániste realizm termininiń mánisi shıǵarma (ol jaǵdayda suwretlengen ko'rkem haqıyqatlıq ) menen real haqıyqatlıq munasábetinen kelip shıǵadı. Yaǵnıy, bul halda realizm uliwma estetik túsinik bolıp, turmıstı reallıqqa muwapıq súwretlewdi, turmıs haqıyqatın ańlatadı. Hár qanday kórkem shıǵarmada haqıyqatlıq ol yamasa bul tárzde sawleleniwi, haqıyqatlıqtı turmısqa sáykes tárzde sáwlelendiriw bolsa áyyemnen bar ekenligi itibarǵa alınsa, bul mánistegi Realizmniń túbirleri júdá áyyemgi zamanlarǵa taqaliwi tábiyg'iy bolıp tabıladı.
Tar mániste realizm turmıstı rasında ámeldegi zat -hádiyseler mánisine muwapıq tárzde, haqıyqatlıqta ámeldegi faktlarini tipiklashtirish tiykarında jaratılǵan kórkem obrazlar arqalı sáwlelendiriwge tiykarlanıwshı dóretiwshilik metod hám sanalı túrde sol metodqa tayanǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı jónelisti ańlatadı. Bul metod (jónelis) dıń maydanǵa shıǵıwı
XIX ásirdiń ortalarına tuwrı keledi. Realizm metodında ádebiyattıń biliw funksiyası ústin turatuǵın áhmiyetke iye boladı, realist dóretiwshiler ádebiyattı álem hám adamdı (atap aytqanda, ózin) aqıl etiwdiń zárúrli hám nátiyjeli quralı dep biladilar. Soǵan kóre, realizm turmıstı pútkil quramalılıǵı menen keń kólemde sáwlelendiriwge umitıladı.
XIX ásirdiń ortalarında maydanǵa shıqqan realizm metod (jónelis) i kebiro ádebiyatshı qánigeliginde sın kózqarastan realizm dep, kebiro ádebiyatınıń metodı bolsa sotsialistik realizm dep júrgizilgen. Hár eki termindiń ilimiy mámilege kiriwi de M. Gorkiy atı menen baylanıslı. Bulardan birinshisin sın kózqarastan dep atalg'an, M. Gorkiy bul dáwir realistik ádebiyatı úlgileriniń kópshiligi ámeldegi burjua basqarıw princpındaǵı social munasábetlerdi tereń analiz etiwi hám onıń insaniyliqqa qarsı mánisin ashıp beriwi hám de ideologikbadiiy biykar etiwinen kelip shıǵadı”.
XIX ásir realizmini onıń analiz (izertlew) ga beyimligin (analitizm)esapqa alıp «tanqidiy» yamasa «klassik» dep aytadi. Realizm insan hám jámiyeti turaqlı háreketde, dinamikalıq baylanıslarda sáwlelendiredi. Onıń ushın kórkem suwrettiń túrli formalarınan paydalanıladı. Realistik kórkem óner óz izertlewlerinde pán jańa ashılıwlarına, eń dáslep jámiyet rawajlanıwı haqqındaǵı pánlerge tayanadi. (Mısalı, XIX ásirdiń 20 -30 -jıllarında Angliya hám Fransiyada tariyx pániniń rawajlanıwı, ullı ingliz ekonomisti Joqlıq Smitdiń ózine túser bahası, jámiyetiniń klassliq sutrukturasi haqqındaǵı izertlewleri hám basqalar.). Realistik dúnyaǵa kóz qarasınıń qáliplesiwinde dúnyalıq bilimlerde erisilgen jańa ashılıwlar da úlken áhmiyet kásip etdi. (XvIII ásir ortalarında K. Linniy ósimlikler hám haywanot dúnyasınıń birinshi klassifikatsiyasini tuzdi.
J. Byufon barlıq jonzotlar ulıwmalıǵı hám olar túrleriniń ortalıq almasıwına qaray ózgeriwi, J. Kyuvediń tiri organizm aǵzaları arasındaǵı baylanıs hám olardıń bir-birine tásiri haqqındaǵı pikirleri hám basqada). Fransuz jaziwshisi O.Balzak da «Insaniyat komediyasi» sózboshisida Kyuve hám Sent-tillerine alıp ótedi. Realizmdiń ulıwma nizamlıqların islep shıqqan, milliy qásiyetlerin qáliplestirgen jazıwshılar taypasına Fransiyada F. Stendal, O. Balzak, P. Merime, G. Flober, Sh. Bodler, P. J. Beranje;
Angliyada - Ch. Dikkens, Ol. Tekkerey, E. Gaskell, Sh. Bronte, J. Eliot;
Amerikada - Ol. Uitmen, G. Bicher-Stou, romantizm kóbirek saqlanıp turǵan Germaniyada bolsa H. Hayne hám Fontanelarni kirgiziw múmkin.
Bul jerde da romantizm ústinlik etedi, onıń poziciyasi XIX ásir dawamında saqlanıp qaladı. Bul dáwirde mámleket degi social hámziyat ózgerip, pessimistik keypiyati tiykarınan, qulap túsken illetler mashqalası sebepli kúsheyip ketti. Jazıwchilardiń dóretpelerinde etikalıq máselelerge itibar qaratıladı, kórkem ádebiyattı psixologizatsiya qılıw procesi dawam etpekte, atap aytqanda Nataniel Xavorn, etikalıq hám psixologiyalıq jónelis jaratıp atır, nátiyjede roman hám roman janrinda tabıslar payda boladı. Filosofiyalıq jónelisti Melville - haqıyqıy hám romantik baslanıwdı birlestirgen " Mobi Dik" yamasa " Aq kit" romanı avtorı menen ańlatadı. Eń qızıqlı shayırlardan biri bul Amerika poeziyaında jańa dáwirdi baslaǵan hám jańa ashılıwları (erkin qosıqǵa ótiw, awızsha xalıq kórkem óneri menen baylanıslılıq ) XX ásir poeziyaında bilinetuǵın Uilyam Uitman.
XIX ásir aqırınan baslap ádebiyat rawajlanıwınıń eń qıyın dáwiri baslanadı. Bul dáwirdiń baslanıwı Parij kommunasidiń waqıyaları (1871). Dáwirdiń aqırı Birinshi jáhán urısı waqıyaları menen baylanıslı. Bul dáwirdiń ayriqsha qásiyetleri eki ózgeshelikke baylanıslı, yaǵnıy ótiw, sociallıq-siyasiy, ekonomikalıq hám ruwxıy turmısda qandayda bir búklem júz bergen waqıtta, ekinshi tárepden, qarama-qarsılıq, teoriya hám ámeliyat ortasındaǵı, ideal hám haqıyqat ortasındaǵı, progressiv teoriyaler ortasındaǵı ayırmashılıq tereńlashganda. hám keń tarqalǵan orqada qalıw.
XX ásirdiń birinshi yarımı daǵı ádebiyatda eki jáhán urısı ortasındaǵı dáwirdi kórip shıǵıw ádet kórinisine kirgen bolsa, ekinshi yarımı 1945 jıldan ásirdiń aqırına shekemgi dáwirdi óz ishine aladı. Ásirdiń birinshi hám ekinshi yarımında waqıyalar global xarakterge iye boladı, atap aytqanda, xarakterdiń social jaǵdayı kontseptsiyası keńeyip, házirgi kúnde planetalıq koefficientlerge ósip barıp atır.
Bul, ásirese áskeriy temanı rawajlantiradigan jazıwshılar ushın, atap aytqanda joǵalǵan áwlad wákilleri ushın tuwrı keledi. Joǵatılǵan áwlad degende, birinshi náwbette, urıstan keyingi dáwir sharayatında onıń átirapındaǵı dúnya menen urıs jaǵdayında bolǵan Birinshi Jáhán urısı iskerlik tarawılarınıń jasları túsiniledi. Bul jazıwshılar arasında E. M. Remark (" Batıs frontda ózgeriwsiz", " Qaytıw" " Úsh jora" hám basqalar ), E. Xeminguey (" Qural menen xayrlashish"), J. Passos, Ol. Faulkner. Saldamlı gúresmegen jazıwchilarni, sol qatarda Fitsjeraldni joytıw ushın sebepler júdá anıq. Olar ushın biz joytıw degende tekǵana urıstan keyingi dáwir dúnyası menen urıs adamınıń dúgilisiwin, bálki ádetdegi konturın joǵatǵan insandı tariyxga qoyıwdı da ańlatadı. 20 -ásirdiń birinshi yarımı realizm ádebiyattıń bir polisinde qalatuǵın dáwir aylanadı (R. Rolland, Genrixman, Exupery, Tóbeas volf, Sherlok Anderson, Anri Bargus). Basqa polyus - bul 10 -ásirlerdiń avangard mektepleri menen baslanǵan hám 1968 jıldan keyin, postmodernizm dáwiri baslanǵanında modernizm.
Dikkens ingliz realizm tariyxında jańa basqıshnı ashadı. XvIII ásirdiń realizmidan aldın hám batıs Evropa romantikasining yarım jıllıǵı aldından. Balzak sıyaqlı, Dikkens da óz jumısında bir hám basqa usıldıń salawatın birlestirdi. Dikkensning ardaqlı jazıwshıları Servantes, Lesage, Fielding hám Smolletni shaqıradı. Biraq, bul dizimge " Arabsha gúrrińler" qosılǵanı xarakterli bolıp tabıladı.

Bir dárejege shekem, onıń dóretiwshilik dáwirdiń dáslepki dáwirinde Dikkens XvIII hám XIX ásir baslarında ingliz realizmining rawajlanıw basqıshların tákirarlaydı. Bul Rea lizmasining kelip shıǵıwı usıl hám Addisonning " etikalıq háptelik" bolıp tabıladı. Úlken roman Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde etikalıq dóretpe bar. XvIII ásir ádebiyatında júzege keletuǵın haqıyqıy haqıyqattı basıp alıw qılıw birinshi náwbette jurnalistikaga jaqınlasıp kiyatırǵan janrlarda ámelge asıriladı. Bul jerde turmıslıq materiallar toplandı, jańa social túrler ornatıladı, olar uzaq waqıt dawamında málim bir baslanǵısh noqatı retinde haqıyqıy social romannan payda kóriwshi boladı. XvIII ásirdiń haqıyqıy romanı kúndelik ádebiyatlardan kelip shıǵadı. Haqıyqat materialların ulıwmalastırıw hám sistemalastırıwǵa qaratılǵan bul ǵayrat, ásirese, úshinshi klass ideologiyasına xos bolıp tabıladı, bul bolsa óz pikirin dúnyanı tártipke salıw ushın ámelge asırıwǵa ıntıladı.

XIX ásirdiń haqıyqıy romanın jaratıwshılar, olar arasında Dikkens birinshi orınlardan birin iyeleydi, olar miyraslar etip alınǵan tra-dieziyaning joq etiliwi menen baslanadı. Dikkens, olardıń ayırım qásiyetleri qaharmanlar Fieldiıń yamasa Smollet (mısalı, bir neshe ret belgi-Elk Nikolas Niklby yamasa Martin Chesluit Úshek Jones kóbirek yamasa kemrek jaqın nusqaları, dep tiykarınan ) qaharmanlar menen zárúrli uqsawlıq kashf, bul túrdegi romanda zárúrli reforma islep shıǵaradı. Dikkens burjua jámiyetiniń rawajlanǵan ishki qarama-qarsılıqları dáwirinde jasaydı. Sol sebepli, XVIII ásirdiń romanınıń etikalıq hám utopik dúzilisine ámel qılıw Dikkensdiń burjua haqıyqatınıń mánisine tereńrek kirip barıwı menen almastırıladı, onıń Pro-tivorechiam ushın kóbirek organikalıq pitne.