Tema: Psixologiya pa`ni, onin` a`hmiyeti

Sonday-aq, test-soraw-juwap ha`m test-tapsirma sinalip atirg`an adam o`zinde sonday psixologiyaliq qa`siyet ha`m xarakteristikanin` bar ekenligin bilmegen, an`lamag`an yamasa sanali tu`rde moyinlag`isi kelmegen jag`daylarda qollanilmaydi. Misali, ko`plegen keri qa`siyetler ha`m o`zin uslap-tutiw sebepleri.

Eksperimenttin` eki tu`ri bar- ta`biyiy ha`m laboratoriyaliq.
Laborotoriyaliq ta`jiriybe arnawli tu`rde sho`lkemlestirilge ha`m belgili ma`nide jasalmali sharayatlarda ju`rgiziledi, ol arnawli u`skenelerde, al geyde texnikaliq qurallardi qollaniwdi talap etedi.
Ta`biyiy ta`jiriybe o`zinde baqlaw metodinin` ha`m laboratoriyaliq ta`jiriybenin` unamli ta`replerin biriktiredi. Ta`biyiy eksperiment sinalip atirg`an adamlar (atap aytqanda balalar) o`zleri psixologiyaliq jaqtan izertlenip atirg`anin sezbeytug`in etip sho`lkemlestiriledi -bul olardin` minez-qulqinin` ta`biyiy boliwin ta`miyinleydi. Ta`biyiy eksperimentte aling`an mag`liwmatlar adamlardin` real psixologiyasi, individtin` tipik minez-qulqina say biraq, izertlewshide u`yrenilip atirg`an qa`siyetke ha`r qiyli faktorlardin` ta`sirin qatan` qadag`alaw mu`mkinshiligi bolmag`annan keyin barliq waqitta da aniq emes. Laboratoriyaliq eksperiment bolsa kerisinshe, aniq jen`ip shig`adi, biraq ta`biyiliqta-turmisqa sayliqta sheginedi.
Zamanago`y psixologiyanin` tiykarg`i printsipleri ha`m onin` da`rejeleri.
Psixologiyanin` u`sh a`hmiyetli tiykarg`i printsipleri bar-determenizm printsipi, sistemaliq printsip ha`m rawajlaniw printsipi.
Determenizm printsipi degende- sebep-aqibetlik qatnasiqlar nizamshilig`ina baylanisli barliq psixikaliq qa`siyetler tu`siniledi, yag`niy bizin` janimizda ju`z berip atirg`an na`rseler qandayda bir sebepke iye, ol aniqlaniwi ha`m u`yreniliwi, sonday-aq ne ushin anaw yamasa minaw aqibettin` payda bolg`anlig`in tu`sindiredi. Bul baylanislar ha`r qiyli tiykarlar menen tu`sindiriledi ha`m psixologiya tariyxinda oni tu`sindiriwdin` birneshe usili bar. Determenizmnin` son`g`i psixologiyaliq dep ataw mu`mkin bolg`an tu`ri, psixikanin` rawajlaniwi belgili maqset penen tu`siniliwi ha`m bag`darlaniwinan kelip shig`adi. Biraq antik da`wirdegi maqset tu`sinigi psixika ushin (ideya yamasa forma) sirtqi bolg`an bolsa, ha`zirgi waqitta maqset jan mazmunina, konkret tiri jannin` psixikasina preyuditsiya ha`m onin` real turmista-so`ylesiwde, qatnasta, do`retiwshilikte o`zin ko`rsetiwge umtiliwin aniqlaydi. Psixologiyaliq determenizm-qorshag`an ortaliq tek g`ana adam jasaytug`in aymaq bolip qalmastan shaxstin` qa`liplesiw protsessin o`zgertetug`in a`hmiyetli bilim ha`m tolg`anislardi o`zine ja`mlegen ma`deniyat sipatinda da kelip shig`adi. Solay etip ma`deniyat psixikanin` rawajlaniw protsessine ta`sir etetug`in, ja`miyet ag`zasi sipatinda, ruwxiy bayliq ha`m qa`siyetlar iyesi sipatinda o`zin an`lawg`a ja`rdem beriwshi a`hmiyetli faktorlardin` biri boladi. Psixologiyaliq determenizmde-janda ju`z berip atirg`an protsessler qorshag`an ortaliqqa tek g`ana ko`nligiw emes, al eger adamnin` potentsial uqiplarin ashiwg`a tosqinliq etse og`an qarsi da shig`adi dep tu`siniledi.
Sistemaliq printsipi- psixika, psixologiyaliq tarawdin` ha`r qiyli ta`repleri arasindag`i baylanislardin` tiykarg`i tu`rlerin su`wretleydi ha`m tu`sindiredi. Ol, ayirim psixologiyaliq qubilislar ishten bir-biri menen baylanisli pu`tinlikti payda etip, usinin` na`tiyjesinde jan`a qa`siyetler ashti dep shamalaydi. Psixologiyaliq qubilislar arasindag`i baylanislardi da`slepki izertlewler psixikani bir neshe elementlerden-seziw, ko`z aldina keltiriw ha`m sezimlerden quralg`an sensor mozayka sipatinda ko`rsetti. Belgili nizamlar boyinsha, birinshi gezekte assotsiatsiya nizami boyinsha bul elementler o`z-ara baylanisadi. Baylanistin` bunday tu`ri elementarizm atamasin alg`an.
Psixika tu`siniginde sistemaliliq onin` pu`tinligin an`lawg`a, xolizm ideyasina qarsiliq etpeydi, o`ytkeni ha`r bir psixikaliq sistema (birinshi gezekte a`lbette, insan psixikasi) unikal ha`m pu`tin. Rawajlaniw printsipi- bunda psixika rawajlanadi dep aytiladi, sonliqtan oni u`yreniwdin` en` adekvat usili, usi genezistin` nizamshiliqlarin onin` tu`rlerin ha`m basqishlarin izertlew dep aytadi. Sonliqtan da en` ken` tarqalg`an psixologiyaliq usillardin` biri bul-genetikaliq. Psixikaliqqa rawajlaniwdin` qaysi tu`ri ta`n ekenligin aniqlay otirip, bul printsip psixikanin` rawajlaniwinin` eki tu`ri-filogenetikaliq ha`m ontogenetikaliq tu`rleri bar ekenligin tastiyiqlaydi, yag`niy adamzattin` qa`liplesiw protsessinde ha`m bala o`miri protsessinde psixikanin` rawajlaniwi. Izertlewdin` ko`rsetiwinshe rawajlaniwdin` bul eki tu`ri o`z-ara belgili bir masliliqqa iye.Psixikaliq rawajlaniwdin` ha`r qiyli ta`repleri de aniqlanadi-ha`m shaxstin` rawajlaniwi, ha`m intellekttin` rawajlaniwi, ha`m sotsialliq rawajlaniw. Bul V.Shtern, J.Piaj, L.S.Vigotskiy. P.P.Blonskiy h.t.b. lardin` izertlew predmeti boldi.
Zamanago`y psixologiyanin` tiykarg`i bag`darlari, bixeviorizm, teren` psixologiya, geshtal`tpsixologiya h.t.b.Sol waqitta payda bolg`an mekteplerdin` derlik barlig`i tez arada jabildi, olardi o`zgertiw ob`ektiv jag`daylarg`a baylanisli bolg`an. Olar jan`a bolg`ani menen tartisiwda payda bolg`an eski, assotsiativ psixologiya menen baylanisli edi. Sonin` menen birge olardin` payda boliwi ha`m jan`a izertlewler na`tiyjelerin talqilawda payda bolg`an diskussiyalar, psixologiya ushin psixikaliqti tu`siniwde jan`a qatnas kerek ekenligin ko`rsetti ha`m XX a`sirdegi psixologiya iliminin` kelbetin belgilep bergen sol mekteplerdin` payda bolwina alip keldi. 1920-jilg`a kelip psixologiya o`z aldina mekteplerge bo`linedi, olar psixika qurilisi ha`m mazmuni haqqinda ha`r qiyli o`z kontseptsiyalarin alg`a su`rip, sol waqitta u`sh tiykarg`i bag`dar payda bolg`an bixeviorizm, geshtal`tpsixologiya ha`m teren` psixologiya, olardin` ha`r biri psixologiyanin` jeke predmeti ha`m psixologiyaliq izertlewdin` o`z usilina iye edi.
Bixeviorizm ushin psixologiyaliq ilim predmeti-minez-quliq boldi, bul onin` qa`liplesiwine ta`sir etiwshi yag`niy stimul ha`m reaktsiya arasindag`i baylanisti payda etetug`in faktorlardi eksperimental u`yreniw joli arqali izertlew.

Geshtal`tpsixologiya psixologiyaliq maydannan turiwshi pu`tinlik strukturani izertledi, bunda (birinshi gezekte sana maydani) bul geshtal`tlardi u`yreniwde fizikaliq maydandi u`yreniw usili anologiyasi menen islep shig`ilg`an jan`a usillar qollanilg`an.

Teren` psixologiya-o`z predmeti etip teren`, psixikanin` sanasiz qurilisin alg`an, u`yreniw usili psixoanaliz bolg`an.

Son` XX a`sirdin` 2-yariminda jan`a-gumanistikaliq ha`m kognitiv psixologiya mektepleri payda boldi.