Tema: Sawat ashıwda analitikalıq sintetikalıq seslik metod Jobası

Sawat ashıw metodikasınıń maqseti hám wazıypaları
Álipbedegi suwretler balalardıń berılǵan sorawlarǵa durıs juwap beriwine, zatlardı, qubılıslardı óz-ara salıstırıp, toplastırıwına, zatlardıń atların oylap tawıp gáp qurastırıwına, baylanıslı kishigirim gúrriń dúzip sóylep beriwine hám jazıwına material beredi. Álipbedegi hámme materiallar balalardıń jas ózgesheliklerine, túsiniwine qabıl etiwine sáykes jaylastırılıp, izbe-iz berilgen jáne olardı oqıwshılardıń ózlestiriwinıń konkretlilik, kórgizbelilik jaǵı da esapqa alınǵan. Úyretetuǵın ses hám hárip hár túrli, birdey buwınlarda, sózlerdin basında, ortasında hám aqırında berilip, qollanıw metodları keń mısallar menen bekkemlengen. Álipbede qatardaǵı sózlerdıń uyqasımlı keliwine hám hárip jáne buwın qosıw arqalı jańa sózler jasaw metodına hár tárepleme orın berilgen.
Máselen: talmal, sal-qal, ol-qol, or-orta, aq-aqsha. Qatardaǵı berilgen sózlerdıń buwın qurılısınıń tómendegi tekstte ushırasatuǵın sózlerdıń buwın túrlerine sáykes keliwine ayrıqsha kewil bólingen. Bul jaǵday balalardıń teksti onshelli qıylanbay oqıwına múmkinshilik beredi. Álipbede baylanıslı tekstlerdi kóbirek beriwge kewil bólinip, olarda ótiletuǵın sestiń (háriptiń) hár qıylı poziciyada jiyi keliwi esapqa alınǵan. Bunday tekstler, birinshiden, balalardıń baylanıslı sóylew kónlikpelerinıń artıwına tiykar jasasa, ekinshiden, tekstlerdıń mazmunın turmıstıń hár qıylı tarawlarınan maǵlıwmat berip, bilimin kóteredi hám muǵallimgede tárbiyalıq jumıslardı belgili bir temaǵa baylanıslı júrgiziwine tolıq jaǵday jasaydı. Kitapta balalardıń ózinshe oylanıp hár qıylı jumıslardı atqarıwına arnalǵan materiallar jiyi ushırasadı.
Máselen, ayırım suwrettiń astındaǵı qaldırılıp ketken buwınlardı oylap tawıp, zattıń atın tolıq oqıwı talap etilse, zattıń túrin hám atın oylanıp tabıw hám olardıń túrlerin bir-birinen ayırıp kórsetiw usınıladı. «Álipbe» kitabınıń dúziliwi seslik analiz-sintez metodınıń tiykarǵı prinсiplerine tolıq juwap beredi. Bunda háripler alfavit tártibi menen ótilmeydi. Sebebi balalarǵa dáslepki waqıtları ózlestiriw ańsat dawıslı hám dawıssız sesler hám olardıń tamǵaları úyretiledi.
Seslik analiz sintez metodın jaqsı túsiniw ushın «Ǵǵ» sesi hám háribine baylanıslı ótilgen (Álipbe saqaqlıǵınıń 38-39 beti) bir sabaqtı qısqasha bayanlaymız: bul ushın dáslep muǵallim suwret boyınsha jumıs alıp baradı. Suwrette atızda ǵarbız terip jırgen ata menen bala kórsetilgen. Oqıwshılar suwretke qarap (bala atasına kómelesip atır) gáp dúzedi. Onnan soń muǵallim gápti sózlerge ayırtadı.
«Ǵarbız» sózinıń neshe buwın hám neshe sesten 89 turatuǵınlıǵın, qanday sesten baslanatuǵınlıǵın, onıń qalay aytılatuǵınlıǵın túsindiredi. «Ǵǵ» sesi sózdıń basında, ortasında hám aqırında keletuǵın sózler tanıstıradı: Ǵaz, ǵarǵa, qaǵaz, toǵız, ǵarbız, naǵıs, daǵaza, zaǵara hám t.b. «Ǵǵ» dan keletuǵın sızlerdi buwınlarǵa bólip, soń buwındı, háripti qostırıp sóz qurastıradı: qa-ǵaz, sa-ǵa, to-ǵız, ǵar-bız h.t.b. «Ǵǵ» háribinıń baspa túri de kórsetiledi. Hár bir bala ózlerinıń kespe álipbesinen «Ǵǵ» nı tabadı. Muǵallim balalarǵa «naǵıs» sózin kespe álipbenıń járdemi menen qurastırıwdı úyretedi. Ol ushın joqarıdaǵı sózge analiz islenip, soń kespe álipbenıń járdeminde sintezlenedi. Basqa da sózlerge usı princip qollanıladı. Bunnan son balalar álipbedegi sózlerdi oqıwǵa kirisedi.
Ekinshi sabaqta «Ǵǵ» nıń jazılıwı úyretiledi. Álipbedegi seslerdıń (háriplerdıń), buwınlardıń hám sózlerdıń jaylasıwı jeńilden awırǵa degen principke tiykarlanǵanlıqtan, dáslep balalardıń ózlestiriwine jeńillew sesler (háripler), buwınlar hám sózler berilip, sońına taman qıyınlawları ornalastırılǵan. Máselen álipbenıń birinshi betlerinde a, n, l, t, o, r, w, b, d, u sıyaqlı sesler (háripler) menen, kóbinese bir hám eki buwınlı sózler (al, ana, nan, ata, tal, at, or, aw h.t.b) jaylastırılǵan. Kitapta dawıslı seslerdıń juwanları aldınǵı betlerinde, al jińishkeleri sońǵı betlerge ornalastırılǵan. Ásirese seslerdıń bir-birinen ózgesheliklerin balalarǵa túsindiriw jumıslarına keń orın berilgen. Bul jaǵday balalardıń seslerdi bir-birinen ajırata biliwine tiykar saladı hám oqıw jáne jazıw islerinde qáte-kemshiliklerge jol qoymawına tolıq múmkinshilik beredi.

Álipbeni oqıw dáwirinde oqıwshılar sawatlı jazıwdan da elementar bilim aladı, adam atları menen gáplerdıń bas háripten baslanıp jazılatuǵınlıǵına hárip qaldırmay jazıwdı, gáptiń sońına (irkilis belgi) tochka qoyıwdı úyrenedi. Bul dáwirde oqıw jumısın shólkemlestiriw ushın oqıw procesin ástelik penen, materiallardı kem-kemnen qıyınlastırıp, izbe-izlik penen oqıw materialınıń kólemin kóbeytip, oqıw, jazıw kónlikpelerin qálimtirip, oqıǵan materiallarınıń mazmunın analizlep barıwdı tereńlestirip barıw talap etiledi.

Ol ushın házirgi «Álipbe» kitabında oqıwshılardıń sawatın ashıw, jazıw, oqıw hám sonıń menen birge, olardı bir dáwirde tárbiyalap barıw ushın tiyisli materiallar berilgen. Solay etip, álipbe dáwirinıń sońında oqıwshılar erkin oqıy, jaza alatuǵın hám tekst ústinde jumıs isley alatuǵın bolıwı tiyis. Bul tek ǵana «Álipbe» kitabı menen sheshiledi dep qaramaw kerek. Bul dáwirde qosımsha materiallar menen de islesiw talap etiledi. Bul ushın muǵallim balalardıń jeke hám psixologiyalıq ózgesheligin esapqa ala otırıp, qosımsha materiallardı durıs tayarlay biliwge itibar berip barıwı lazım. Sonıń menen birge balalardıń dıqqatınıń turaqsızlıǵın esaǵqa ala otırıp, olardıń tájiriybesinıń azlıǵın esapqa alıp, sabaqtıń kórgizbelilik penen alıp barılıwına ayırıqsha dıqqat bóliwi talap etiledi. Bul jaǵday oqıwshılardıń hár bir programmalıq materialdı sanalı meńgerip barıwına múmkinshilik tuwdıradı.
Mektepte oqıtıw elementar oqiw hám jaziwǵa úyretiw esaplanadi. “Alipbe”ge tiykarlanǵan halda qisqa múddette oqiwshilar oqiw, jaziwǵa úyretiledi, soń oqiw hám jaziw kónlikpesi tereńlesip, bara –bara tájiriybege aylandiriladi.
Sawat ashıw metodikası tiykarı nan, tayarlıq dáwiri, álipbe dáwiri, álipbeden keyingi dáwir bolip úshke bólinedi. Sawat ashıwdıń tayarlıq dáwiri balalardi oqiw jaziwǵa úyretiwde eń juwapkerli waqit bolip tabiladi. Sonlıqtanda muǵallim buǵan ayriqsha kewil awdarı wi tiyis. Bul dáwirdegi muǵallimnıń tiykarǵi wazıypaları nıń biri-oqiwshilardi úyreniw bolip esaplanadi.

Bunda hár bir balanıń jekelik ózgesheligi, oqiwǵa tayarliǵi, diqqati, kóriw, esitiw jaǵdayları menen tanisadi.Buni balalar menen sóylesiw arqali islewge boladi. Tayarlıq dáwirinde balalar dáslepki is-kónligiwlerinen-sabaqqa keliw hám otiriw, muǵallim menen qatnas jasaw, sorawǵa juwap beriw, soraw soraǵanda qolin kóteriw, sabaqlıqları n, oqiw quralları n uslap tutiw, onnan paydalaniw,tánepiske shiǵiw, mektep, onıń dógeregi, kitapxana, asxanaǵa barı wları hám t.b.úyrenedi. Sonıń menen birge balalardıń tilin ósiriw,qolin jaziwǵa tayarlaw,tińlawǵa úyretiw,aytqandi duris esitiw, qabil etiwge tayarlaw,ses buwin, sóz gáplerdi biri-birinen ayira biliw, bulardi analiz sintez jasawǵa úyreniw, súwretlerdi biliw olarǵa qarap sóylep biliw isleri menen shuǵillanip, bilim aliwdıń dáslepki kónligiw islerin úyreniwi tiyis. Solay etip, muǵallim balalardi pedagogikalıq-psixologiyalıq jaqtan hár tárepleme úyrenip, olardi bilim, tárbiya aliwǵa tayarlaydi. Bul dáwirdegi basli wazıypalardıń biri-balalardıń tilin ósiriw bolip esaplanadi.

Muǵallim sawat ashıwǵa tayarlıq dáwirin oqiwshilardi oqiw isine tayarlawdan, oqiwǵa, jaziwǵa úyretiwden, sóylew jumisları n islew arqali balanıń sanası nıń rawajlaniwina jaǵday tuwdiriw isleri baslanadi. Bul dáwirde sabaqtiń nátiyjeli boliwi kóbinese-balalardıń múmkinshiligin esapqa ala otirip, olardıń túsiniwine qolayli, oqiwshilardıń, qiziǵiwshiliǵin keltirip shiǵara alatuǵiday etip shólkemlestiriwge baylanisli. Bunıń ushin,birinshiden, klass sabaq ótiwge hár tárepleme tayarlanǵan, ekinshiden,sabaq ushin kerekli bolǵan oqiw materialları talapqa juwap bererliktey, úshinshiden, oqiwshilardıń ózinshe islewi ushin hár qiyli didaktikalıq materiallar baǵdarlamaǵa sáykes tayarlanip qoyıl ǵan boliwi kerek. Bul dáwirde balalar tómendegi kónlikpelerdi ózlerinde boldiriwi tiyis.
- balalar sóylewde sózdi gáplerge, gápti sózlerge, sózdi buwinlarǵa, buwindi seslerge ayiriwdi hám olardi qayta biriktiriwdi biliwi:
- úlken bolmaǵan ertek, gúrrińlerdi hám ózinıń kórgenleri tiykarı nda, bilgenlerin óz betinshe baylanisli sóylep bere alatuǵin boliwi: