Tema: Sawat ashıwda analitikalıq sintetikalıq seslik metod Jobası

Sawat ashıw metodikasınıń ilimiy, psixologiyalıq hám lingvistikalıq tiykarları .
Sawat ashıw sabaǵinıń tiykarǵi wazıypası mektepke birinshi ret kelgen balalardi oqiw hám jaza biliwge úyretiw bolip esaplanadi.Bul wazıypani orinlawǵa hár qiyli jollar menen barı wǵa boladi. Biraq bizge sabaqti qálegen jol menen óte beriwge boladi degen túsinik kelip shiqpawi kerek. Biz bul jerde oqiwdıń tiykarǵi maqseti menen wazıypası na tiykarlana otirip jumisti shólkemlestiriwimiz tiyis. Birinshi klass balaları n keleshek bilim aliwdıń tiykarı na qaray baǵdarlaymiz. Tiykarǵi maqset-oqiw menen jaziwǵa úyretiw isine baǵdarlanǵannan keyin, dáslepki jumis usi baǵdarǵa baylanisli boladi.keyin ala bul maqset til ósiriw menen ushlasadi da, oqıtıw metodina usi ózgesheliklerdi názerde tutip qospali sipatlarǵa baǵdarlanadi.
Házirgi kúngi sawat ashıw metodları óz bası nan uzaq dáwirdi ótkerip qáliplesti. Bular - hárip, buwin, ses, pútin sózler metodları tiykarı nda oqiw protsesinıń barı sina baylanisli qáliplesti. Sonıń ala úyretiw metodi retinde analitikalıq, sintetikalıq, analitika-sintetika metodları qáliplesti. Biz endi usi oqıtıw metodları nıń tarı yxina qisqasha toqtap ótemiz.
Hárip metodi. Bul metod bunnan 2000-jillar burin Gretsiya menen Rimde qollanilǵan. Bul Evropada 15-ásirdıń ortaları nan baslap, 19-ásirdıń ekinshi yarı mina shekem qollanilǵan, al Rossiyada 16-ası rden 19-áirdıń ekinshi yarı mina shekem qollanilǵan. Bunıń tiykarǵi mánisi dáslep harı pti úyrenip, keyin háripti-háripke qosip oqiydi. Bunday jol menen háripti úyrengennen keyin jaziw isine ótedi.Bunday etip oqiw menen jaziwǵa úyretiw bir neshshe jil dawam etken. Bul háripler menen buwinlardi yadlaw joli menen ǵana iske asqan. Sonlıqtan sawat ashıw isi bir neshshe jillar dawam etken.Bunday oqıtıw sisteması ndaǵi qiyinlıqti boldirmaw maqsetinde basqasha metodlar qollaniw jolin izlewge tiykar saldi hám bunnan qolayli dep tabilǵan buwin metodinıń payda boliwina alip keldi.
Buwin metodi. Bul hárip metodina qaraǵanda bir qansha ózgeshelikke iye. Dáslep bunda da bir neshshe harı p penen tanistiriladi da,keyin buwin principine ótedi. Bunda harı pti harı pke qosip oqimay,muǵallim buwinlardi aytadi, oqiwshilar onıń izinen tákirarlaydida, yadlap qaliwga tirisadi.Bunda dáslep tanis sózler ústinde buwin boyinsha analizleydi. Keyin sintetikalıq metod penen sózdi oqiydi. Usinday shiniǵiwlar ústinde islew menen keyin qisqa gápler oqiwǵa ótedi.
Seslik metodi. Bul metodtiń tiykarǵi maqseti sózlerdıń seslerin úyretiw hám onnan keyin háriplerdi úyretiw bolip tabiladi. Bunda dáslep muǵallim sózlerdıń sesleri menen tanistiradi. Keyin sol seslerdıń háribin kórsetedi. Onnan keyin tanis sózlerdi usi principke súyenip oqitadi,keyin jaziwdi úyretedi. Bul metod dáslep 16-ásirde Valentin Ikel`zamer tárepinen usinildi.
Oqiw hám jaziw hám kiyin sóylew iskerligi. Ol kishi jastaǵi oqiwshilardan akil, hám fizikalıq háreketti de talap etedi.
Kishi jastaǵi oqiwshini oqiwǵa úyretiwde tómendegiler gúzetiledi:
Bala oqiw paytinda bir háripti kóredi, oni biliw ushin aldinǵi kóz aldina keltirgen súwretlerdi yamasa basqa háriplerdi esleydi, esine túsirgennen keyin oni aytiwǵa ası ǵadi, biraq oqıtıwshi aytiwǵa jol qoymaydi, ekinshi háripti eslep qosaman degenshe birinshisi esten shiǵip ketedi, yamasa olardi qosip buwin, buwinnan sóz payda etemen degenshe oqiw protsessi tómenleydi.
Kóbinshe bala oqip atirǵan qatarı n joytip qoyadi, háripti, buwindi, sózdi qayta oqiwǵa tuwri keledi. Oqiwshinıń diqqati keńeygen sayin buwin hám sózdi aytip baslaydi.
Oqiwdi endi oqip atirǵan bala oqip atirǵan testinıń mazmunin ózlestirmeydi, sózdi oqiwǵa kúsh beredi de, sóz mánisine itibar bermeydi. Sabaqlıqtaǵi súwretler, oqıtıwshinıń sorawları , kórgizbeli qurallar tásirli oqiwdi támiyinleydi.

Tájiriybesiz kitap oqiwshi sózdi birinshi buwinǵa yamasa súwretke qarap tabadi. Bul qáte oqiwǵa alip keledi. Bul qátenıń aldin aliw ushin sóz buwinlap oqitiladi, sózdi buwin – ses tárepinen analiz etse, ses hárip tárepinen analiz etiwge diqkat qaratiladi.

Bul dáwirde oqiwshilardi oqiw, sóylew, til ósiriw isleri menen birge, olardi jaziwǵa úyretiw isi de birge alip barı ladi. Jaziwǵa úyretiw joqarı daǵi oqiw isine kónliktiriwge qaraǵanda bir qansha qiyin.Sonlıqtan muǵallim oqiwshilardi jaziwga úyretiwdi izbe-izlik penen alip baradi. Eń dáslep, gigenalıq normaǵa áykes otiriw (partaǵa tirelmey tik otiriw, ayaǵin edenge tirep otiriw, iyinin duris tutiw, eki qolin parta ústine qolayli etip ornalastiriw, sál alǵa eńkeyip otiriw, boyları na qarap otiriw) jolları n úyretiw. Ekinshi ret, jaziw quralları (ruchka, jaziw úlgisi, dápter, túr qálem hám t.b) menen hám oni uslap tutiw, qollaniw jolları menen tanistiriw. Úshinshiden jaziwdıń úlgisi, dápterdıń siziǵi, noqat, qiya, dúziw, oń, shep, reń túr usaǵan jaziwdi úyreniwde qollanilatuǵin belgiler menen tanistiriladi.
Oqiwshilar jaziwdi qiyinlıq penen úyrenedi, sonlıqtan jaziwdi oqiw sabaǵi menen baylanisli alip barı w arqali jaqsi nátiyjege erisiwge boladi. Oqiw. Bul birden iske aspay, al keyinirek iske asatuǵin protsess. Dáslep muǵallim tárepinen oqilǵan qosiq, ertek, jumbaqlardi tińlaydi. Oqilǵan, aytilǵanlar boyinsha gúrrińlesedi. Kishi kólemdegi qosiq, jańiltpashlardi yadlaydi, olardi aytip beredi. Erteklerdegi qatnasqan qaharmanlardıń sózlerin tińlaydi, oni qaytip aytip beredi.
Ózlerinıń kóz qarasları n bildiredi. Buwinlap oqiwǵa úyrenedi. Kem-kem sózlerdi oqiw,gápti oqiw usaǵan izbe-izlikke úyrenedi
Balalardıń oqıwınıń aldına qansha úlken wazıypa qoyıl ǵan sayın , olardı oqıtıwdıń barısı da , hár qıylı balalardıń ózlestiriwine qolaylı dárejede bolıwı shárt Sabaqtiń qurılısınıń bir qıylı dúziliwi balalardın oylawın , isshenliǵin kemitedi . Al sabaqtin hár qıyli ózǵermeli bolip dúziliwi oqiwshilardın issheńliǵin arttıradı, jumis islewine qızıǵıwshılıq jaǵday túwdiradı. Bunday jaǵday oqiwdıń nátiyjeliliǵine erisip otırıwına alıp keledi.
Ótiletuǵın materialdıń tar kólemde bolıwına baylanıslı sabaqtıń tipleri de sol berilejaq materialdıń mazmunı menen kólemine , maqsetine qaray belǵilenedi. Sawat ashıw dáwirinde sabaq tipleri tómendeǵishe belǵilenǵen:
a)oqıytuǵın páninıń tiykarına neǵizlenip oqw sabaǵı hám jazıw sabaǵı; b) waqtinda hám oqıtıwdıń basqıshına, dáwirine baylanıslı-tayarlıq dáwirindeǵi sabaq (Álipbeǵe shekemǵi dáwir), tiykarǵı (Alipbe dáwirindeǵi) sabaq; v) sabaqta jańa temanı úyreniw, úyrenbewine baylanıslı – jaña sesti, háripti úyreniw, jańa háripti jazıp úyreniw sabaǵı, bekkemlew sabaǵı (bunda jańa ses, ya hárip úyretilmeydi): Sabaqtıń ayrıqsha tipin quraytuǵın tákirarlaw hám juwmaqlaw sabaǵı. Sonıń menen birge háptesine bir ret ótkeriletuģın 20 minutlıq klastan tıs oqıw sabaǵı[23].
Solay etip, bul dáwirdeǵi tiykarǵı sabaq - oqıw hám jazıw. Baslawısh klastıń dáslepki basqıshındaǵı islenetuǵin jumistiń jaǵdayına baylanıslı ámeliy jaqtan analiz islew duris. Al baslawısh klastıń mazmuni kólemine, maqsetine qaray menen didaktikasınıń belǵileniwine qaraǵanda baslawısh klaslardaǵı sabaqtıń tipleri aralas, yamasa birlesken sabaq, jańa materialdı úyreniwshi sabaq, bekkemlew sabaq tipi, tákirarlaw-juwmaqlaw sabaq tipi, tekseriw yamasa úyrengenlerin esapqa alıw sabaq tipi dep qaraladı.
Sonlıqtan, sawat ashıw dáwirindegi sabaq tipi degende usi kórsetpeler basshılıqqa alınadı. Biraq, sawat ashıw dáwirinde tekseriw, yamasa úyrenǵenlerin esapqa alıw sabaǵı, baylanıslı sóylewǵe úyretiw sabaǵı (bayan, shiǵarma) bul dáwirde ayrıqsha sabaq bolip ótkerilmeydi, al bul jumis hár kúngi sabaqtıń barısında iske asırıp otırıladı.
Bul dáwirde sabaq 35 minut oqitılıp, keyin ala 45 minut dawam etedi. Sonday-aq balalardıń tez sharshaytuǵinın esapqa ala otırıp, oqıw jumısın dene shiniqtırıw jumisi menen aralastırıp otiriw talap etiledi. Dene shınıqtırıw isi uzaqqa sozılmay 2-3 minut ǵana dawam etse boladı. Al jazıw isinde qoldıń tez talatuǵının da ásten shiǵarmaw kerek. Arasında bunda da qoldı shınıqtırıp, dem berip otırıw tiyis. Balalardı jumistıń bir qıylılıǵı jalıqtırıp jiberedi.