Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №2
Yüklə 1,16 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Terminologiya şöbəsi Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor İ.Qasımov
- Ключевые слова
- Ахундова Г.И. Семантические особенности названий одежды в азербайджанском и английском языках Р е з ю м е
- Akhundova G.I. Semantic peculiarities of denominations of clothes in the Azerbaijani and English languages Summary
- Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Hind-Avropa dilləri şöbəsi Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru T.Baxşıyeva
- Doctor of Philosophy of Philology, Associate Professor DIFFICULTIES ASSOCIATED WITH THE TRANSLATION OF SYNTACTIC STRUCTURES OF THE
- the latter having somewhat higher Q’s.
- Musayeva Mənzurə Radiotexniki terminlərin sintaktik quruluşlarının tərcümə çətinlikləri Xülasə
- Мусаева Манзура Трудности перевода синтаксических конструкций радиотехнических текстов Резюме
- Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Tahirov
- Аллахвердиева Фарида Интонативное разнообразие простых повествовательных предложений в английском языке Резюме
- Allahverdiyeva Farida Intonative variety of Simple Declarative sentences in the English Language Summary
- Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Dillər Universiteti Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Tahirov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent M.Əsədova
Ədəbiyyat siyahısı
проф.С.А.Садыгова Формы унификации заимствований в современном литературном азербайджанском языке Резюме В статье на богатых фактах анализируются формы унификации заимствованных терминов в современном азербайджанском языке. В исследовании определяются процессы создания и дефиниции терминов разных научных отраслей. prof. S.A.Sadigova The unification forms of loan-words in the modern Azerbaijan language. Summary In the article are analyzed the unification forms of loan- words in modern Azerbaijan language with rich facts. The author determines the formation an definition process of terms using in different science branches. Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Terminologiya şöbəsi Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru,professor İ.Qasımov filologiya elmləri doktoru,professor S.Mehdiyeva Axundova Gülşən AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu filologiya üzrə fəlsəfə doktoru AZƏRBAYCAN VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ GEYİM ADLARININ SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: dil sistemi, dil daşıyıcıları, adlandırma, milli-mədəni komponent, birinci dərəcəli nominasiya, motivləşmiş, ümumiləşdirmə. Ключевые слова: языковая система, носители языка, номинация, национально-культурный компонент, первичная номинация, мотивированный, обобщение. Key words: language system, bearers of language, nomination, national-cultural component, primary nomination, motivated, generalization. Geyim adları “öz spesifik milli-mədəni mənaları ilə nəinki hər bir xalqın dil kollektivini səciyyələndirən həyat tərzini, həmçinin onun təfəkkür tarixini də əks edir” (5, s. 88). Bu tədqiqata biz hər şeydən əvvəl elə geyim adlarını cəlb etmişik ki, onların mənasında milli komponent daha qabarıq duyulsun. Doğrudur, məntiqi kateqoriyaların, insan təfəkkürünün ümumiliyi bütün dillərdə ümumi leksik fondun mövcudluğuna gətirib çıxarmışdır. Lakin bütün ümumi şəraitlərə baxmayaraq hər bir xalqın yalnız ona məxsus olan mədəni realiyaları, məişət və ətraf mühitin məfhumları vardır ki, onları digər mədəniyyətlərdə tapmaq qeyri – mümkündür. Hər bir dil mənasında milli mədəni komponentlər olan dil vahidlərinə malikdir və bu sözlərə toponimlər, frazeologizmlərdən başqa, məişət leksikası və o cümlədən geyim adları da daxildir. Bu vahidləri bəzi tədqiqatçılar “linqvokulturema” da adlandırır və bu termin bizcə sözdə dilin və mədəniyyətin vəhdət təşkil etməsini göstərir. Bu vahidləri öyrənərkən biz müxtəlif dil daşıyıcılarının dünyanı dərk etməsinin və əks olunmasının xüsusiyyətlərinin müəyyən etmiş oluruq (3). Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, müasir mərhələdə milli-mədəni semantikaya malik sözlər həm semasioloji, həm də linqvo-kulturoloji aspektdə öyrənilməlidir. Bu baxımdan milli-mədəni komponentli sözlərə aid olan geyim adları olduqca böyük aktuallıq kəsb edirlər, çünki hər dildə təzahür edən motivləşmə, birinci və ikinci dərəcəli nominasiya növlərini fərqləndirməyə zəmin yaradırlar. Azərbaycan və ingilis dillərindəki geyim adları sinxron planda semantik cəhətdən tədqiq edilərkən onları aşağıdakı qruplara bölmək olur: 1) birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində əmələ gələn adlar (motivləşməmiş adları). 2) ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində əmələ gələn geyim adları (motivləşmiş adlar). Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, birinci dərəcəli nominasiya əksər dillərdə nisbətən az rast gəlinən dil hadisəsidir. Dilin nominativ fondu əsasən alınma sözlər və ikinci dərəcəli nominasiya hesabına zənginləşir. İkinci dərəcəli nominasiyada insan təfəkkürünün assosiativ xarakteri həlledici rol oynayır, yəni əşyanın adlandırılmasında artıq bəlli olan adın mənasının ya bənzətmə ya da oxşarlıq xüsusiyyətləri ön plana çəkilir və yeni yaranan adda mənanın yeniləşməsi baş verir. Yenidən mənalandırma artıq mövcud olan biliklərə əsaslanır və bu biliklər də öz növbəsində yeni sözün ya komponentlərin mənasında, ya da daxili formasında öz əksini tapır. Məsələn: 1. Azərbaycan və ingilis dillərində birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları. Azərbaycan: köynək, ətək, jaket, paltar, pijama. İngilis: şhirt, skirt, jacket, dress, pyjamas. 2. Azərbaycan və ingilis dillərində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları: Azərbaycan: ziyafət paltarı, hündür daban ayaqqabı. İngilis: evening dress, undershirt, high – heel shoes. Dilçilikdə birinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış sözlər motivləşməmiş terminlər hesab olunur, onlar dil daşıyıcıları tərəfindən birinci dərəcəli hesab olunur və onların yaranma üsullarını və motivlərini yalnız etimoloji və yaxud tarixi təhlil nəticəsində müəyyən etmək olar. İkinci dərəcəli nominasiya məfhumu ilə motivləşmə məfhumu ayrılmaz əlaqədədir “Motivləşmə sözün elə bir əlamətidir ki, bu sözün səslənməsi və mənası arasında əlaqəsi əsasında həmin sözün eyniköklü və yaxud eyni strukturlu sözlərlə münasibəti müəyyən edilmiş olsun” (2, s. 66). Motivləşmiş sözlər dilin milli spesifikliyini olduqca dolğun və qabarıq əks etdirir və bilavasitə bu dilin daşıyıcılarının milli təfəkkürü ilə əlaqədədirlər. Bir qayda olaraq, geyimlərin adlandırılmasının əsasını əşyanı səciyyələndirən bir və yaxud bir neçə əlamət təşkil edir. D.N.Şmelyovun fikrincə, “insan yaratdığı əşyaların adları semantik cəhətdən funksionallığa yönəlib. Bu əşyaların zahiri görünüşünə gəldikdə isə burada motivləşmiş əlamətlər kimi material, forma, rəng çıxış edə bilər” (6, s. 234-235). Dilçilik ədəbiyyatında motivləşmiş əlamət “kifayət qədər səciyyəvi” (4, s. 269) və ya “ən qabarıq” (7, s. 336) adlandırılır. Qeyd olunmalıdır ki, bu və ya digər dil daşıyıcıları asanlıqla nominasiya prinsipini, yəni motivləşmiş əlaməti dərk edirlər. Məsələn, biz asanlıqla ingilis dilində aşağıdakı geyim adlarının yaranma prinsipləri təyin edə bilərik, soaker – (to soak – hopmaq feli) – sukeçirməyən uşaq tumanı; scullcap (skull – kəllə deməkdir) – araqçın. Və yaxud Azərbaycan dilindəki gödəkcə, biləkcə, şapşap geyim adlarının da nominasiya prinsipləri olduqca aydındır. İkinci dərəcəli nominasiya qrupuna Azərbaycan və ingilis dillərinin daha gec mərhələlərində yaranmış geyim adları daxildir ki, onlar müasir dil daşıyıcıları tərəfindən asanlıqla anlaşılır. Beləliklə, motivləşmə xüsusiyyətlərindən asılı olaraq Azərbaycan və ingilis dillərində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adlarını iki qrupa ayırmaq olar: 1) Birbaşa nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adları (motivləşmiş əlamət bilavasitə sözün kök – morfemi ilə əks olunur); 2) Sözün məcazi mənası əsasında yaranmış geyim adları (vasitəli nominasiya, yəni motivləşmiş məna digər, artıq mövcud olan sözlə assosiativ əlaqə nəticəsində dərk edilir). Beləliklə, motivləşmiş əlamətləri yekunlaşdıraraq ikinci dərəcəli nominasiya prinsipini D.Smelyovun tərifinə əsasən başa düşürük: “Bu nominasiya prinsipi elə vəziyyətdir ki, dil daşıyıcılarının motivləşmiş əlamətlərin ümumiləşdirilməsi nəticəsində yeni sözlər yaranır və onlar da öz növbəsində digər yeni sözlərin, yeni adların yaranmasına zəmin yaradır” (bax: 6, s. 234). İndi ingilis dilində ikinci dərəcəli nominasiya nəticəsində yaranmış geyim adlarını təhlil edək. Bu növ nominasiyanın birinci qrupuna, yəni birbaşa nominasiya qrupuna elə geyim adları daxildir ki, onların adları əşyaların əsas əlamətləri, xüsusiyyətləri və funksiyaları əsasında yaranmışdır, məsələn: sweater (to sweat feli – tərləmək) – cviter; snuggles (to snuggle feli – bərk sıxılmaq) – kolqotka. İkinci qrupa assosiativ əlaqə, məcazlaşma nəticəsində yaranmış geyim adları daxildir, məsələn: Broom – stick skirt – (broom stick – süpürgə ağacı) – yubka – karandaş –(düz biçimli ətək); Stovepipe (stovepipe – tüstü çəkən baca) – silindr (papağ növü). Biz geyim adları tematik qrupunu hər şeydən əvvəl motivoloji səviyyədə, yəni leksik vahidlərin hər iki dildə motiviasiyon – kontrastiv təhlilini aparırıq. Məlumdur ki, dünyanın dil mənzərəsi müxtəlif semantik kontiniumlardan ibarətdir. Lakin hər bir milli dil şüuru bu kontiniumları fərqləndirmək üçün özünün spesifik üsullarını seçir. Bu üsullar onunla müəyyən edilir ki, ingilis və Azərbaycan dillərində geyimlərin adlandırılmasında hansı məfhum sferalarına üstünlük verilir, bu sferaların daxili formalarında hansı məfhumlar ehtiva olunur və bu leksikanın motivasiyası hansı yollarla reallaşır? Tədqiqatda aparılmış motivasiyon – kontrastiv təhlil göstərir ki, ingilis və Azərbaycan dillərində geyim adlarını əks etdirən linqvokulturemlər bu dillərdə müəyyən qanunauyğunluqlara tabe olurlar, oxşar nominativ prinsiplərə əsasən formalaşırlar, konkret semantik sahə ilə əlaqəlidirlər. Bu onunla izah olunur ki, hər iki müqayisə olunan dillərdə geyim adları əsasən ümumi (universal) səciyyə daşıyır, lakin bu adların reallaşmasında hər iki dildə spesifik cəhətlər də özünü göstərir ki, bunlar da hər iki xalqın milli xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Yuxarıda göstərilmiş nominasiya prinsiplərindən bəlli olur ki, onların sayı çoxdur, onlar müxtəlifdir. Bu prinsipləri ümumiləşdirmək fikri əmələ gəlir. Beləliklə, motivləşmə əlamətlərinə görə geyim adları leksik-semantik cəhətdən ingilis dilində aşağıdakı prinsiplər əsas götürülmüşdür:
jeans (denims) – jins parçadan şalvar;
waist – (waist – taliya, bel) – korsaj; knee – length socks ( knee – diz deməkdir) – qolflar;
Russian shirt – kosovorotka (boynu (yaxası) bükülən köynək); Cowboy shirt – kovboyka (köynək növü) – cowboy – çoban adı ilə əlaqədardır.
body – shaper – (to shape one`s body – bədəni düzəltmək söz birləşməsindən əmələ gəlmişdir) – qadın fiqurasini korreksiya edən trikotaj parçadan qrasiya; windcheater, windbreaker (wind – külək sözündən əmələ gəlmişdir) – plaş.
combination (to combine – birləşdirmək sözündən) – kombinasiya; loose overall (loose – boş sözündən) – balaxon.
Oxford shoes – (Oxford – şəhər adı) – bağları olan ayaqqabı; İndian sari – hind sarisi (qadınlar üçün geyim növü).
underwear (under – alt, wear – geyinmək) – alt paltarı outer garments (out – çöl, bayır, garments – geyim) – üst paltarları, çöl paltarları.
button – through – dress (button – düymə), through – içindən, içərisindən, dress – paltar) – düyməli paltar; pleated skirt – (pleat – qat, skirt - ətək, yubka) – qat –qatlı ətək, yubka; pinafore dress (pinafore – önlük) – önlüklü paltar.
tights – (tight – dar sifətindən əmələ gəlmişdir) – kolqotka; string – (string – xətt ismindən əmələ gəlmişdir) – stringlər (qadınlar üçün alt paltarı növü); short coat (short – qısa, coat – palto) – qısa palto; short fur coat (short – qısa, fur –xəz, coat – palto) – qısa xəz (palto).
hospital gown – xəstəxana xalatı; training suit – məşq paltarı; gym – shoes – idman ayaqqabısı (kedlər); running – shoes – rahat idman ayaqqabısı (krossovka); waterproof (coat) – su keçirməyən palto.
Buraya uşaq paltarları – children`s garments, qadın geyimləri – ladie`s clothes və kişi geyimləri – men`s clothes daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki, uşaq paltarları yaşa müvafiq seçilir, onlar tədricən sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf edir, məsələn: nightie – gecə köynəyi (uşaqlar üçün), diaper, nappy – tuman (çağalar üçün); baby`s vest – çağalar üçün köynək. cap – uşaq papağı; bib – döşlük (çağalar üçün). Qadın geyimləri ingilis dilində öz çoxçeşidliyi və rəngarəngliyi ilə seçilir, məsələn: casual dress, formal dress, summer dress, woolen dress, cocktail dress, low – cut dress, evening dress, evening gown; business suit, pants suit; button – through dress, pinafore dress, house dress; maternity wear, maternity dress; sweater, jersey, cardigan, jacket, vest; blouse, shirt, tunic, T – shirt, tank top, halter top; skirt, miniskirt, long skirt, pleated skirt, black skirt; pants, slacks, trousers, jeans, denims, shorts; bathing suit, swimsuit, bikini. Kişi geyimləri də öz çoxçeşidliyi və rəngarəngliyi ilə seçilir, məsələn:business suit, three – piece suit, tuxedo, tail coat, tails, black tie, white tie;trousers, slacks, jeans, denims, shorts; jacket, blazer, vest; sweater, turtleneck, sweater, pullover, jumper, sweatshirt; shirt, polo – shirt, T – shirt, tank top; warm – up suit, training – suit, trunks; bathing trunks, swimtrunks; overalls, work clothes, uniform; Underwear, hosiery, sleepwear, robes; socks, slouch socks, knee – high socks; pijamas, sleepshirt, night – gown, housecoat, robe, bathrole, terry – cloth robe.
winter coat – qış paltosu; summer clothes – yay paltarı; winter boots – qış ayaqqabısı; evening dress – gecə (ziyafət) paltarı; snow suit – uşaq kombinezonu (qış üçün); night gown – gecə köynəyi (qadınlar üçün) (Vikipediya – free Encyclopedia). Qeyd etmək lazımdır ki, həm ingilis, həm də Azərbaycan dillərində geyim adlarında mövsümlə və yaxud günün bu və ya digər hissəsi ilə əlaqədar olan ikinci dərəcəli nominasiya və ya motivləşmə mövcuddur, bu ümumi cəhət kimi çıxış edir. Demək olar ki, hər iki dildə əksər geyim adlarına aşağıdakı təyinləri night – gecə, evening – axşam, morning – səhər, winter – qış, summer – yay artırmaqla, biz artıq motivləşmiş geyim və ayaqqabı adlarını düzəldə bilərik, məsələn: winter coat, summer dress, evening dress; qış paltosu, yay paltarı, gecə paltarı. Yuxarıda verilmiş təsnifata əsasən demək olar ki, nominasiya növləri çoxdur və onların xarakteri müxtəlifdir. İngilis dilindəki geyim adları polisistemi olduqca mürəkkəbdir, motivləşmə üsulları spesifikdir. Belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, geyim adları müxtəlif prinsiplərə əsasən verilir və onları da ayrı – ayrı qruplar üzrə ümumiləşdirmək olar. Beləliklə, müəyyən motivləşmiş əlamətlərin ümumiləşdirilməsi nominasiya prinsipinin yaranmasına gətirib çıxarır və bu meyardan çıxış edərək, Azərbaycan dilindəki geyim adlarının aşağıdakı ikinci dərəcəli nominasiya növlərini və yaxud motivasiya prinsiplərini fərqləndiririk: 1) istifadə olunan materiala görə nominasiya: çit paltar, yun əlcək, xəz palto, dəri gödəkcə, ipək yaylıq, yun jaket, kətan köynək, velvet penjək, maxer şərf. 2) insan bədəninin hissələrinə görə nominasiya: ayaqqabının burnu, beli kəsik paltar; qolu qısa paltar, qolu uzun paltar, qolsuz paltar, boynu açıq paltar, boynu bağlı paltar, uzunboğaz jaket.
uşaq paltarı, qadın paltarı, kişi şalvarı, kişi köynəyi, uşaq papağı.
cərrah xalatı, ləzgi corabı, ləzgi papağı, kazaki papağı, çərkəzi papağı, dənizçi paltarı, hərbi geyim, polis geyimi və s.
yaxası açıq paltar, uzunboğaz qofta, yaxası bağlı paltar, düz paltar, beli kəsik paltar, klyoş ətək (gen ətək).
saya (bir rəngli) paltar, astarlı pencək, xal-xal jaket, zolaqlı penjək, rəngbərəng paltar, bağlı ayaqqabı, açıq ayaqqabı.
1. prosesi bildirən nominasiya: tikmə, büzmə, naxış vurma, toxuma, yunu əyirmə və s. 2. geyimlə əlaqədar olan sənətləri bildirən nominasiya: toxucu, dərzi (paltar tikən), çəkməçi və s. 3. sənət bildirən leksik vahidlər: papaqçılıq və s. 16) yer adları ilə bağlı nominasiya: Gəncə, Basqal, Şəki, Nerati kəlayağıları, panama – papaq növü (Panama ölkəsinin adından götürülmüşdür, rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmişdir). Beləliklə, ingilis və Azərbaycan dillərindəki geyim adlarının semantik zonalara və yaxud motivləşmə prinsiplərinə əsasın kontrastiv təhlili göstərir ki, hər iki dildə geyim adlarında ümumi xüsusiyyətlər təzahür etsə də, hər iki müqayisə olunan dil həmçinin spesifik xüsusiyyətlərə malikdir. Məsələn, ingilis dilində səs təqlidi nəticəsində yaranmış geyim adı mövcud deyil, halbuki Azərbaycan dilində şapşapı səs təqlidi nəticəsində əmələ gəlmişdir. Azərbaycan dili geyim adlarında əsas motivləşmə əlaməti kimi geyimin funksionallığını ön plana çəkir. İngilis dilində, Azərbaycan dilində olduğu kimi geyimin materialı, forması və geyim tərzi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Geyimlərin forması hər iki dildə olduqca tutumlu sistem təşkil edir.
Ахундова Г.И. Семантические особенности названий одежды в азербайджанском и английском языках Р е з ю м е Статья посвящена констрастивному исследованию семантических особенностей названий одежды в азербайджанском и английском языках. Автор выявляет специфику номинации данного слоя лексики в изучаемых языках. Все положения обоснованы с помощью богатого фактического материала. Akhundova G.I. Semantic peculiarities of denominations of clothes in the Azerbaijani and English languages Summary The article is dedicated to constrastive investigation of semantic peculiarities of denominations of clothes in the Azerbaijani and English languages. The author had been revealed the specificity of nomination of this lexical layer in the investigated languages. All items are affirmed by the help of rich factic material. Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Hind-Avropa dilləri şöbəsi Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru T.Baxşıyeva filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent G.Hüseynova Mansura Musayeva National Aviation Academy, Doctor of Philosophy of Philology, Associate Professor DIFFICULTIES ASSOCIATED WITH THE TRANSLATION OF SYNTACTIC STRUCTURES OF THE RADIOTECHNICAL TEXTS Açar sözlər: çətinliklər, ifadələr, tərcümə, felin şəxsiz forması, participle, jerund, məsdər, xəbər,quruluş, absolyut Ключевые слова: затруднения, обороты, перевод, причастие, инфинитив и герундий, сказуемое, неличный форма глагола, конструкция, абсолютный In the English language the difficulties associated with the translation of syntactic structures of the technical texts are explained with the substitution of complex sentences with extended simple sentences which include the construction containing non-finite verb forms: participle, gerund and infinitive. Such constructions are quite typical for the scientific and technical language, because they provide the necessary brevity and laconism of expression of the opinions. However, the constructions with non-finite verb forms will cause certain difficulties in the translation, if most of them are absent in the Azerbaijani language and, consequently, it is required to make translation with a substantial restructuring of the given construction or entire sentence. As in the modern English the participles, gerund and infinitive have a common tendency to acquire verbal features and functions, so it is possible to make the following conclusion: 1) the constructions with non-finite verb forms can be translated as relevant subordinate clauses (depending on the syntactic function performed by the given expressions) in which the word becomes a predicate being the translation of non-finite verb forms, 2) if the participle and infinitive or gerund are in perfect or passive form, the translation of these verbal predicate forms should be transmitted; a) finished nature of the action in perfect forms, b) passive voice of the action verbs in passive form. However, the varieties of syntactic functions performed by non-finite verb forms and almost the complete absence of equivalent structures in the Azerbaijani language leads to more detailed examination of each individual case. In scientific-technical literature the participial constructions inserted the conjunctions (more often when and while) are often met. Such participial constructions can be used by three ways: a) a noun with preposition; b) participial construction and adverbial participle; c) a complete subordinate sentence. Participial constructions - attributive and adverbial - as a rule do not make difficulties for translation because in the Azerbaijani language there are equivalents of participial construction and adverbial participle. When rubbed, an amber rod will attract different light objects. Sürtünmə zamanı kəhrəba ox müxtəlif yüngül əşyaları cəzb edir Kəhrəba ox sürtündükdə müxtəlif yüngül əşyaları cəzb edir. Kəhrəba ox sürtünərkən müxtəlif yüngül əşyaları cəzb edir For the radio engineering in the English language absolute participial construction which is extremely characteristic, makes special difficulties in its identification and translation, because it does not exist in the Azerbaijani language. The name of this construction is obviously explained that at the beginning, it should be a subject independent grammatically and syntactically from the second one of the given sentence. Absolute participial construction represents combination of subjects expressed with nouns and any forms of the participle. As mentioned above, the distinctive feature of this construction is the presence of two different subjects in the sentence; i.e., after one of them instead of the verbal predicate follows the necessary form of the participle. As in the scientific-technical literature, the absolute participial construction usually performs the functions of adverbial modifier of time, and cause and etc., then it can stand at the beginning or at the end of the sentence; herewith, it will necessarily be separated by a comma from the other parts of the sentence. In the Azerbaijani language this construction is translated as adverbial subordinate sentence and the conjunction is chosen for the meaning depending on the syntactic functions performed by the absolute participial construction in this case; most often it will be the conjunctions of "as" "when", "after, "as", "if": amount of capacity in the circuit decreases the condensers being connected in series. Əgər kondensatorlar ardıcıl qoşularsa, dövrədə tutumun kəmiyyəti azalır. Kondensatorlar ardıcıl qoşulduqda, dövrədə tutumun kəmiyyəti azalır. Kondensatorlar ardıcıl qoşulduğu üçün, dövrədə tutumun kəmiyyəti azalır. Very seldom, in the scientific-technical literature, the absolute participial construction is translated as an independent sentence with coordinating conjunctions, such as "and", "but" “however" "besides", "while". The Both air-core and iron-core coils are used, the latter having somewhat higher Q’s. Həm hava, həm də dəmir içlikli millərdən istifadə edilir, bu zaman sonuncunun keyfiyyəti daha yüksək olur. Absolute participial construction can sometimes begin with the preposition “with”. Such a kind of this absolute participial construction is usually translated as an adverbial clause of time joined by the conjunctions “when”, or adverbial clause of condition joined by the conjunctions “if”.
It should be note that in the scientific-technical English language, the infinitive construction is very common and usually makes considerable difficulties in translation due to almost their complete absence in the Azerbaijani language. Infinitive construction also plays a role of an adverbial modifier of purpose. This is the only infinitive construction, which has a syntactic correspondence with the Azerbaijani language. However, the translation of the infinitive as an adverbial modifier of purpose is difficult by the fact that the words "in order to…", in this case for constructing of Azerbaijani sentences is usually absent in the English sentences, and as a rule it makes difficulties to include them during the translation: A third grid is connected between the screen and the plate to overcome the effect of secondary emission. Təkrar emissiyanın təsirini aradan qaldırmaq üçün torla anod arasında üçüncü tor qoşulur.
The infinitive, at the beginning of the sentences makes great difficulty in the translation, because students often take it for a subject, without taking into account the fact that in the latter case after the infinitive should be a verb. The second method of translation of the infinitive in the function of the adverbial modifier of purpose is a translation of the noun with the preposition "for."
Infinitive construction as an attribute always stands after the words which determine it and can be translated as an attributive clause or a participial construction. In scientific and technical literature the infinitive in the attributive function is usually used in the passive voice. In this case, the translation of the infinitive construction of the predicative clause expressing the future tense should be translated by modal verbs that express the necessity or possibility in the Azerbaijani language. The wire to be tested is connected to the measuring instrument.
Infinitive as a part of compound verbal predicate is extremely widespread in the English language for radio engineering and represents major difficulties, because its translation into Azerbaijani requires reconstruction of the whole sentences. Compound verbal predicate containing infinitive can be identified by the following features: a) The verb expressing feelings or mental state (such as to see, hear, know, say, suppose, expect, etc.), used in the passive voice: b) The infinitive expressing the action of subject stands after the verbs in the passive voice. A sentence containing a compound verbal predicate + infinitive, should begin to be translated with a verb in the passive voice, transmitting its meaning - indefinite-personal sentences (such as "say" "known" and so on.). Then the subject should be translated and in the translation it becomes the subject of the object clause. The predicate of Azerbaijani predicative clause is a verb that corresponds to the infinitive of English sentence for its meaning.
If the predicate is expressed with verbs “to seem or to appear”, which are used only in the active voice, so the following methods of translation can be used: a) Compound sentences in which verbs “to seem or to appear” are translated as indefinite-personal sentences, and the meaning of the infinitive corresponds to verb of the predicate in the predicative clause. b) Simple extended sentence in which verbs “to seem or to appear” act as parenthetical words in the meaning of «obvious", "apparently." The worst fading of all seems to occur at sunrise and at sunset. Siqnalların zəifləməsinin ən çoxunun günəşin çıxması və batması zamanı baş vermə ehtimalı var. Ehtimal olunur ki, siqnalların zəifləməsi ən çox günəşin çıxması və batması zamanı baş verir. Identification features of infinitive as part of the complex object may serve as the predicate expressed by a verb denoting/ describing human mental activity (like to think, to consider, to suppose), followed by direct complex object which consists of noun + infinitive. In the Azerbaijani language the complex object is translated as object clause, and the subject can be omitted in the translation, because in the scientific technical literature the main interest is the object of action, i.e., direct object. We suppose the filters F and Ft to be simple oscillating circuits.
In the English language for radio engineering the translation of infinitive with causative verbs (such as to cause, to make, to force, to permit, to allow, etc.), i.e., the verbs which have a meaning “force” or “allow” to make the action expressed by another verb in the infinitive form (in the same sentence), are quite common. Sentences containing a combination of causative verb with infinitive make considerable difficulties in translation. We recommend the following methods of translation: 1. If the predicate expressed by «to cause», then after translating it as «to arouse, to lead to, to result» or «to produce, to generate» it should be immediately translated as substantive verb which is in the infinitive form and expresses the notion about the completed action: This voltage causes the milliammeter reading to increase. Bu gərginlik milliampermetrin göstəricilərinin artmasına gətirib çıxarır. 2. In some cases the translation of the verb “to cause” can be limited only by the verb “to create, to produce, to generate” and the infinitive is completely omitted. This electromagnetic field passes through nearby circuits and causes an e.m.f. to appear in them. Bu elektromaqnit sahə yanaşı dövrələrə yayılır və onlarda e.h.q. yaradır. 3. If there are two direct objects – one is used after the verb to cause, and the other one after the infinitive, then so simple extended sentences should be translated as a complex sentence: The inductance in a circuit causes the rise and fall of current to produce a voltage in ;he same circuit. dövrədə cərəyanın artması yaxud azalması ilə gərginlik yaradan səbəb həmin dövrədəki induksiyadır. 4. If the predicate is expressed by the verb “to make” in a sentence, it is better to avoid the translation of the verb in a word “to force” (in combination with the infinitive) because it is not acceptable enough for the language of technical literature. For example, one cannot say that the voltage of 1 volt will make a current of 1 ampere flowing through the resistance of 1 ohm. Məsələn, demək olmaz ki, 1 volt gərginlik 1amper cərəyanın 1 om müqavimətdən keçməyinə səbəb ola bilər. 5. In this case, the verb “to make” should be translated with different verbs depending on the context. If the predicate in the sentence is expressed by the verbs “to cause”, “to permit”, “to allow”, these verbs should be translated as the infinitive: Rotation of the search coil to the signal minimum position permits the bearing to be determined. Arayıcı makaranın minimal siqnal vəziyyətinə qədər fırlanması pelenqi müəyyən etmək imkanı yaradır 6. If the verbs “to make”, “to cause”, “to allow” or “to permit” are in the passive voice, they should be omitted in translation but the verb in the infinitive (describing the action of the verb) should be translated into the active voice with ending “ir4” and have the nuance of passive voice: If the current flow is reversed through the conductor, the direction of the lines of force will be also made to reverse.
The verb “to prevent” can also be referred to the causative group of verbs, although it has the opposite meaning: “avoid, keep (something) from happening, hinder, preclude” any action. Translating the verb corresponding to the verb in Azerbaijani, the gerund should immediately be used with preposition, usually after the verb “to prevent”: We must always try to prevent the heat from passing into semiconductors. Hər zaman çalışmaq lazımdır ki, istilik yarımkeçirici materiallara keçməsin. Hər zaman istiliyin yarımkeçirici materiallara keçməsinin qarşısını almaq lazımdır. Translation of simple forms of the gerund that performs the function of subject or direct object usually is not difficult, because they are easily converted into a noun or an infinitive. Mistakes made in translation of simple forms of the gerund can be met only in cases of incorrect analysis of these forms because of completely identity of ParticipleI. The presence of the prepositions before gerund is a formal feature that distinguishes it from Participle I. As a rule the simple forms of gerund with a preposition are translated as a noun or adverbial participle. The speed of the motor may be adjusted by changing the resistance in the controller. İdarəedici qurğuda müqaviməti dəyişməklə mühərrikin sürətini tənzimləmək olar. Or After opening the key the direct current is not interrupted in this circuit. Açarı araladıqdan sonar bu dövrədəki sabit cərəyanın arası kəsilmir. Gerund with the preposition “without” is usually translated with negative form of the adverbial participle or noun with the preposition “without”. Switch S2 permits checking the diode in both directions without removing it from the test instrument. Çevirici diodu hər iki istiqamətdə onu sınaq cihazından çıxarmadan yoxlamağa imkan yaradır. Gerundial construction containing complex form of gerund (perfects and passive), is rare in the English language for the radio engineering and is usually translated as applicable subordinate clause, although it is not excluded the possibility of their translation using a noun: Direct control is not advised because of the probability of the crystal being damaged. Kristalın zədələnməsi ehtimalı olduğundan bir başa idarəetmənin həyata keçirilməsi tövsiyə olunmur. This rise or drop may be explained by the mains voltage being different from its rated value. Belə qalxma və düşmə onunla izah oluna bilər ki, şəbəkənin gərginliyi normal (hesablanmış) kəmiyyətdən kənara çıxır.
Məqalədə radiotexniki mətnlərin sintaktik quruluşlarının ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcüməsi zamanı yaranan çətinliklərdən bəhs edilir. Bu çətinliklərin ingilis dilində tabeli mürəkkəb cümllələrin əvəzinə çox vaxt tərkibində feilin şəxssiz formalarının, yəni feili sifət (I,II), məsdər, cerund kimi ifadələrin üstünlük təşkil etdiyi sadə geniş cümlələrdən istifadə edilməsi ilə bağlı olması izah olunur. Texniki mətnlərdə fikrin lazımı müxtəsər və lakonik şəkildə ifadə olunmasını təmin edən ifadələr məqalədə təfsilatı ilə verilmişdir. .
В данной статье рассматриваются трудности перевода синтаксических конструкций радиотехнических текстов с английского языка на Азербайджанский. Эти трудности обусловлены тем, что в английском языке вместо сложноподчиненных предложений часто употребляются простые распространенные предложения с оборотами, содержащими неличные глагольные формы: причастие, герундий, инфинитив. В ней подробно описываются обороты, которые типичны для языка научно-технической литературы, ибо они обеспечивают необходимую сжатость, и лаконичность выражения мысли. Çapa tövsiyə edən: AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Tahirov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dos.M.Əsədova Fəridə Allahverdiyeva Azərbaycan Dillər Universiteti, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ SADƏ NƏQLİ CÜMLƏLƏRİN İNTONATİV VARİATİVLİYİ Açar sözlər: variativılik, semantik aspekt, kommunikasiya, praqmatik aspekt. Ключевые слова: вариативность, семантический аспект, связи, прагматический аспект. Key words: variability, semantic aspect, communication, pragmatic aspect. Dilin müxtəlif cümlə tiplərinin və növlərinin struktur-sintaktik və intonasiya tədqiqi məsələsi XX əsrin üçüncü onilliyi dövrlərindən başlayaraq genişlənmişdir. Cümlə intonasiyasının tədqiqi, ilk mərhələdə dillərin tədrisi ilə daha çox bağlı olmuşdur. Sonrakı mərhələlərdə isə nitq intonasiyasının tədqiqi ilə dilçiliklə yanaşı psixoloqlar, fiziklər və başqa sahələrin mütəxəssisləri də məşğul olmağa başladılar. Son zamanlaradək bu sahədə aparılan araşdırmalarda cümlənin kommunikativ tiplərinin intonasiya strukturunun başlıca olaraq formal tərəfdən öyrənilməsinə üstünlük verilirdi. Bu cəhətdən cümlənin kommunikativ tiplərinin və törəmə növlərinin təkcə struktur-sintaktik təhlili onların semantik məzmununun bütövlükdə üzə çıxarılması üçün tam yetərli olmurdu. Müasir dövrdə isə cümlə sintaksisin və semantikasının intonasiya variativliyi planında öyrənilməsi bu problemin aktuallığının bugün həmişəkindən daha çox olduğunu göstərir. Odur ki, hər bir kommunikativ tipə məxsus cümlə növünün, o cümlədən tədqiqata cəlb etdiyimiz ingilis dili sadə nəqli cümlələrin fonosemantik variativliyinin müəyyən kontekstual-situativ çərçivədə intonativ variativliyi ilə müqayisəli tədqiq edilməsi müasir mərhələdə xüsusi linqvistik əhəmiyyət kəsb edir. Cümlə hər hansı bir məqamda, situasiyada müəyyən məqsədlə ifadə olunan və adekvat intonasiya formasını qəbul edir. Eyni cümlə ayrı-ayrı kontekstlərdə heç vaxt eyni intonasiya konturu ilə ifadə olunmur. O, bu və ya digər dərəcədə müxtəlif variativliyə uğrayır. İngilis dilinin öyrənilməsində və öyrədilməsində intonasiya üzərində müşahidənin böyük əhmiyyəti vardır. Hər bir dilin özünəməxsus fonetik və qrammatik qanunları vardır: bu qanunların elmi cəhətdən öyrənilməsi qarşıya qoyulan məqsədə çatmaqda başlıca rol oynayır. Belə ki, ingilis dilinə xas olan fonetik qanunları öyrənmədən bu dildə düzgün tələffüz vərdişlərinə yiyələnmək mümkün deyildir. İngilis dilinin düzgün başa düşülməsində intonasiyanın rolu böyükdür. Eyni cümlənin müxtəlif intonasiya variantları ilə tələffüz edilməsi fikri düzgün başa düşülməsində çətinlik yaradır. İngilis dilində sadə nəqli cümlələrin struktur-sintaktik və fonosemantik aspektlərdə intonativ variativliyininin öyrənilməsindən ibarətdir. İngilis dilində sadə nəqli cümlənin ənənəvi qaydada intonasiya strukturunun öyrənilməsi məsələsindən fərqli olaraq, bu kommunikativ tipin törəmə növlərinin kontekstual-situativ variativliyə uğramasının səbəblərinin öyrənilməsi əsas yenilik sayılır. Bundan əlavə, çox hallarda cümlənin sintaktik məzmunu intonasiya elementlərinin variativliyi sayəsində öz dəqiq ifadəsini tapmış olur. Tədqiqatda belə bir aspektdə yanaşmanın özü əsas məsələlərdən biridir. Tədqiqatın əsas vəzifələri müasir ingilis dilində müəyyən kontekstlərdə işlənən sadə nəqli cümlə modellərinin intonasiya strukturunda baş verən variativliyi müəyyən edib, onun funksional əhəmiyyətini öyrənməkdən ibarətdir. Ingilis dilinin fonemləri səviyyəsində adı gedən məsələyə toxunan ingilis fonetisti D.Counz “variativlik” terminini işlətməmiş, bu anlayışı fonemlərin “diafonik” dəyişməsi kimi təqdim etmişdir. 70-ci illərin sonunda isə G.P.Torsuyer ingilis dili fonemlərinin sözün fonetik strukturunda konstantlıq və variativlik məsələsini tədqiq etmişdir. G.P.Torsuyer qeyd edir ki, konstantlıq və variativlik dil strukturunun əsas xüsusiyyətlərindən olub onun daxili təbiəti ilə bağlıdır. Onlarsız dil nə mövcud ola bilər, nə də inkişaf edə bilər. Qeyd etməliyik ki, G.P.Torsuyer həmin tədqiqat işində variativliyin bir neçə funksiyası haqqında fikir yürüdür. Bunlar arasında variativliyin üslub-fərqləndirici və ya üslubi funksiyası haqqındakı fikri məsələnin cümlə intonasiyası səviyyəsində tətbiq oluna bilməsinə ciddi zəmin yaradır. Qarşıya qoyulmuş vəzifəni yerinə yetirmək üçün bir sıra metod və linqvistik təhlil priyomlarından, o cümlədən struktur-semantik və kontekstual təhlil metodundan istifadə edilmişdir. Eyni zamanda tarixi-müqayisəli və təsviri metoddan da istifadə edilmişdir. Dil sistemində variativlik probleminin tədqiqi XX əsrin ikinci yarısına təsadüf edir. Lakin bu sahədə aparılan tədqiqat işləri istər miqyasına görə, istərsə də miqdarca geniş vüsət almamışdır. Nəzəri cəhətdən variativliyin dil sisteminin ayrı-ayrı səviyyələrinə tətbiq edilə bilməsi məsələsi ilk baxışda dilçilər üçün kifayət qədər aydın görünə bilər. Lakin məsələnin praktik cəhətdən dilin müxtəlif aspektlərinə tətbiqi və aspektlər üzrə dil vahidlərinin təhlili zamanı ortalığa müəyyən çətinliklər çıxarır. Problem üzrə ilk tədqiqatlar aparan dilçilərdən birinci növbədə F.Y.Veysəllinin fəaliyyətini qeyd etmək istərdik. Bu sahə üzrə o, hələ keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq tədqiqatlar aparmış və variativlik üzrə dilin həm fonemlər sistemi, həm də intonasiya struktur səviyyələrində araşdırmalarını davam etdirmiş, bir sıra əsərlər yazmışdır. D.N.Yunusov da variativlik problemini dilin sintaksisi və intonasiyası səviyyəsində tətbiq edərək, onu müxtəlif sistemli dillərin materialı əsasında müqayisəli planda tətbiq etmişdir. Sırf fonetik və intonativ variativliyin cümlə semantikasının fərqləndirilməsinə təsiri məsələsi əslində cümlə fonologiyasının öyrənilməsinə gətirib çıxarır. Real ünsiyyət prosesində heç bir cümlə növü təcrid olunmuş şəraitdə işlənmir. Cümlə hər hansı bir məqamda, situasiyada müəyyən məqsədlə ifadə olunur və adekvat intonasiya formasını qəbul edir. Başqa sözlə, eyni cümlə strukturunu ayrı-ayrı kontekstlərdə heç zaman eyni intonasiya konturu ilə ifadə olunmur, o, müxtəlif variativliyə uğrayır. Qeyd edək ki, ton variativliyi haqqında danışarkən onun funksiyası haqqında da müəyyən qədər məlumat verilmişdir. Danışan tərəf nəzərə almalıdır ki, o, öz nitqində emosiyaları, fikirləri düzgün ifadə etmək üçün ona uyğun tondan istifadə etsin. Bu zaman bir hecalı sözlərin müxtəlif tonlarla deyilişi müxtəlif mənaların ifadə olunmasına səbəb olur. Müasir dilçilikdə intonasiyanın elmi tədqiqi onun hər bir aspektinin funksiyasını müəyyən etməkdir. İntonasiyanın kommunikativ funksiyası sayəsində hər hansı bir cümlənin verilmiş şəraitdə nəqli, hər hansı sual növü, əmr, xahiş və ya nida cümləsi olmasının müəyyən etmək mümkündür. Beləliklə, o cümlənin kommunikativ növlərini müəyyən edir. Onlar: 1) əmr cümləsi (əmr, xahiş, xəbərdaqlıq və s.), 2) nəqli cümlə (bütün növ nəqli cümlələr), 3) sual cümləsi (suallar: ümumi, xüsusi, təkrar edilən suallar və s.), 4) nida cümləsi (nida və bütün nida növləri) Əgər intonasiyanın kommunikativ, mühakimə yürütmə funksiyasını nəzərdən keçirsək, iki əsas fəaliyyət sahəsi müəyyən edərik: bunlardan biri dinləyənin diqqətini intonasiyanın ən vacib aspektində mərkəzləşdirməkdir, digəri isə danışıq tərzinin nizama salınmasıdır. Birinci halda lazımi vurğunun lazımi hecanın üzərində qoyulması vacibdir. /She 'arrived in 'Moscow/ Tonal vurğu daha çox informasiya daşıyan sözün üzərində qoyulur. 1. /I have got to take the 'child for a 'walk/ Biz diqqət çəkmək üçün intonasiyanın ən azı iki müxtəlif yolunu göstərə bilərik. Seçilən ton yerləşdiyi ton vahidində ya informasiyanın qavranılmasını göstərir. Nəqli cümlələr alçaq səviyyəli şkala və alçaq enən tonla ifadə edildikdə cümlənin məzmununda müsahibinin fikrinə qarşı rəğbətsizlik, soyuqluq, biganə kimi münasibətlər ifadə olunur. Məsələn: She could have taken my book – I hadn’t known about it before. İngilis dilində tonlar müxtəlif şkalalarla işlənərək müxtəlif çalarlı münasibətlər ifadə edir. Biz ucalıq (hündürlük) və sürət variasiyalarından istifadə edə bilərik, bizim səs tonumuzun hərəkəti çox dar çərçivədə və ya əksinə, çox geniş çərçivə arasında ola bilər, əgər geniş səs tonu səviyyəsindən istifadə etmiriksə, müxtəlif aparıcı tonlardan istifadə edə bilərik. Aparıcı yüksək ton (high key) – səs tonu səviyyəsinin yüksək hissəsindən, orta aparıcı ton (mid key) – səviyyəsinin orta hissəsindən, aşağı aparıcı ton (low key) – aşağı hissəsindən istifadə edilə bilər. Hətta bu zaman müxtəlif mimikalardan, jestlərdən və bədən hərəkətlərindən də istifadə olunur. Bütün bu faktlar münasibət və emosiya ifadə etmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. İntonasiya prosodik və ya supraseqment nitq elementlərinin mürəkkəb birliyi kimi müəyyən edilir: Əsas prosodik elementlər intonasiyanın komponentləri adlanır. İntonasiyanın mühüm komponentləri bunlardır: nitq melodiyası, cümlə vurğusu, nitq tempi, səsin tembri (S.Babayev). İntonasiya danışanın emosiyalarını, cümlənin mənasını və məzmununa olan münasibətini bildirməyə kömək edir. İntonasiya cümlə quruluşunun və onun müxtəlif cümlə növlərinin və tiplərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Biz cümləni konkret intonasiyasız təsəvvür edə bilmərik. Beləliklə, intonasiya cümlənin zəruri elementidir. İntonasiyanın hər bir komponentinin cümlənin ifadə olunmasında müəyyən funksiyası var. Nitq melodiyası intonasiyanın tonal komponentdir. Bu sözlərin və səslərin rabitəli nitqdə musiqili düzülüşüdür. İnsan danışanda onun səsi monoton deyildir. Onun tonallığı həmişə dəyişkənliyi saxlayır. Tonallıq cümlədə və ya məna qrupunda müəyyən melodik xətt çəkərək qalxır və enir. Əgər tonallıq bu cür dəyişməsə, deyilən hər cümlə monoton səslənir və danışanın nitqi mühüm ifadəlikdən məhrum olar. Cümlə vurğusu xüsusi nəzərə çatdırma dərəcəsidir ki, onun vasitəsilə cümlənin mühüm sözləri müntəzəm intervallarla ifadə olunur. Vurğulu və vurğusuz hecaların uzunluğu və qısalığı, həmçinin məna qrupunda vurğuların distribusiyası onun ritmik quruluşunun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Vurğunun dəyişməsi cümlənin mənasını və qabarıqlığını dəyişə bilər. Bir qayda olaraq, söz nə qədər vacib və əhəmiyyətlidirsə, onun vurğusu bir o qədər güclüdür. Cümlə vurğusu cümlənin ritmik quruluşunun əsasını təşkil edir. Başqa sözlə, ingilis nitqinin ritmi vurğulu hecaların az və ya çox müntəzəm vaxt intervallarında təkrarlanması və vurğulu, vurğusuz hecaların əvəzlənməsi vasitəsilə formalaşır. İngilis dilində qeyri-emfatik nitqin melodik quruluşunu ümumi təhlil edərkən belə qərara gələ bilərik ki, aşağıdakı faktorlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sintaqmda vurğunun paylanması, sintaqmın çərçivəsində səsin musiqili sürüşməsinin xüsusiyyətləri və sintaqmın sonunda səsin melodik hərəkəti: bütün bunlar onun semantik tipini müəyyən edir (Zinder I.P. Общая фонетика) Ümumiyyətlə, ingilis dili üçün sintaqmın birinici vurğulu hecasından başlayaraq sonuncusuna qədər səsin tonunun bərabər şəkildə tədricən enməsi xarakterikdir. Musiqili ton əsasən vurğulu hecalarda dəyişir, məhz buradan da vurğu ilə intonasiya arasında asılılıq yaranır. Əgər sintaqm daxilində vurğu dəyişərsə, onda tonal istiqamət də dəyişir. Sintaqmın melodik xətti ən yüksək vurğulu heca ilə başlayaraq sonra gələn hecalar boyu enmə baş verir. Beləliklə, sanki şkalada tədricən enmə sırasını yaradır. Sintaqmın vurğulu hecalarından əvvəl gələn vurğusuz hecaları adətən vurğulu hecalardan daha aşağı tonda tələffüz olunur, alçaq rəvan tonda olmaq şərtilə nisbətən yüksək tonda ola bilər. Cümlənin dörd kommunikativ tipi vardır: nəqli, sual, nida, əmr cümləsi. Hər tip də törəmə növlərə bölünür. Nəqli cümlə: Nəqli cümlə aşağıdakı yarımnövlərə bölünür
Bəzən onlar təəssürat yaradıcı, qorxu və ya özündənrazı qalmaq kimi səslənir. Bu növ cümlələr əsasən yüksəlib alçalan tonla tələffüz olunurlar. Məs: She 'sent a 'telegram ˋlast year.
Aşağıda bir sıra şkala növlərinə aid nümunələr göstərəcəyik. Pilləvari enən şkala:
Sınıb-enən pilləvari şkala:
Katerqorik (qəti hökm bildirən) nəqli cümlələr üçün əsasən təmkinli, soyuqqanlı münasibəti ifadə edən alçaqdan enən tonlu melodiya xarakterikdir. Məsələn: Yes, I’m ˎtired. Əgər cümlə alçaqdan qalxan tonla tələffüz olunursa, bu zaman o özünə inam, təskinlikverici ifadə edir. Əgər cümlə yüksəkdən qalxan tonla tələffüz olunursa, bu zaman o həyat eşqi, şən, maraq ifadə edir. Məs: I’m sure. Alçaqdan vurğu ilə tələffüz olunduqda isə o, etiraz ifadə edir. Məs: Nobody is sure. Enib-qalxan tonla tələffüz olunan cümlələr eyham ifadə edir. Əgər enib-qalxan ton parçalanıbsa, bu zaman o üzrxahlıq, peşmançılıq, canıyananlıq ifadə edir. Məs: 'Mother isn’t ˏsure. İngilis dili fonetik ədəbiyyatında bir sıra müəlliflər M.A.Antipora 1974, V.D.Arakin 1999, M.A.Sokolova 1996, S.M.Babayev 1977, F.N.Zeynalov 2003, P.Roch 2005 “Melodik kontur” terminini “Melodic contour” (MK), “İntonation contour”(IK), “İntonation pattern” (IP), “Tone unit” (TU) kimi işlətmişlər. Bu öz işində “melodik kontur” (MK) terminindən istifadə etməyi nəzərdə tuturuq. Müasir ingilis dilində sadə nəqli cümlələrin semantik variativliyini təmin edən altı melodik konturdan istifadə edilir. İngilis dilinin qeyri-emfatik nəqli cümlələrində, bir qayda olaraq, bir saylı melodik kontur MK-1 işlənir. Bu melodik konturda ifadə olunan sadə nəqli cümlələr fikir bitkinliyi, müəyyənlik, qətilik, obyektiv fakt, təsdiq bildirir. Bu növ cümlələrdə tonal sonluq adi enən şkala ilə realizə olunur. Məs: 1) He 'left the 'room without a ˏword. 2) He wasn’t ˋthere. Bu növ cümlələrdə işlənən MK-1 adətən neytral intonasiyanı ötürür. Lakin həmin MK-1 vasitəsilə mənfi hisslər oyadan informasiyalar da verilə bilər. Bu zaman danışanın nitqində bir soyuqluq, sıxıntı, laqeydlik, quruluq, bədbinlik hissləri də ifadə oluna bilər. Yəni qeyd etdiyimiz bitkinlik, müəyyənlik, qətilik və s. bildirən melodik kontura həmin hissi çalarlar da əlavə oluna bilər. Məsələn: I 'didn’t ex'pect it from you. I 'don’t 'like such an ˎattitude. It’s 'out of the question. MK-2: Bu melodik kontur ingilis dili sadə nəqli cümlələrdə danışan tərəfindən sakitləşdirici, yüngülləşdirici, arxayın, işin əhəmiyyətsizliyi haqqında fikir yaratmaq kimi hissi çalarlar təlqin edilir, digər tərəfdən, çox hallarda dinləyiciyə ürək-dirək vermək, narahat olmamaq, onu ovundurmaq məqsədilə işlənir. Bu növ cümlələr adi qalxan sonluqla deyilir. Məsələn: 'Never ˎmind. It’s 'all right. There is 'nothing to ˏworry about. Bu melodik kontur həm də sonuncu olmayan, qeyri-terminal sintaqmların deyilişi üçün xarakterikdir. Bu zaman sintaqmda qalxan sonluqdan istifadə olunur və o, firkin davam edilməsini bildirir. Ədəbiyyat siyahısı 1.Babayev S.M. Müasir Azərbaycan dilində feili bağlama tərkibli sadə nəqli cümlələrin intonasiya xüsusiyyətləri (İngilis dili ilə müqayisədə eksperimental fonetik tədqiqat). Bakı, 1966. 2.Veysəlli F.Y. Fonetika və fonologiya məsələləri. Bakı, 1993 3.Zeynalov F.H. Vurğu və onun ingilis dilində bəzi fonetik hadisələrlə əlaqəsi. M.F Axundov ad. APDİ EƏ, Bakı, 1974, s.l2, №1. 4.Jones.D. An outline of English phonetics. Cambridge, 1957. 5.Roach P. English phonetics and phonology. Cambridge , 2005. 6.Yunusov D.N. Müasir ingilis dilində bağlayıcısız mürəkkəb cümlə məsələsi. Bakı, 1993. 7.Axundov A.A, Azərbaycan dilinin fonetikası. Bakı, 1984. 8.Антипова A.M. Система английской речевой интонации. М, 1979. 9.Антипова А.М. Интонация английского языка. М, 1971. 10.Брызгунова Е.А. Практическая фонетика и интонация русского языка. М, 1968. 11.Зиндер Л.Р. Общая фонетика. М, 1979. 12.Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М, 1957. 13.Соколова М.А и др. Практическая фонетика английского языка. М, 1984. 14.Юнусов Д.Н. Интонационная структура сложноподчиненного предложения с союзом “that” и без него в современном английском языке. АКД, 1987. 15.Торсуев Г.П. Константность и вариативность в фонетической системе. М, 1977. Аллахвердиева Фарида Интонативное разнообразие простых повествовательных предложений в английском языке Резюме Вариантность слова, будучи одним из логических оснований проблемы языковой нормы, представляет собой в известной мере необычное явление языка, а в плане теории информации, предусматривающей однозначное и прямолинейное соотношение между знаком и референтом, - даже анормальное. Связь одного означающего и одного означаемого при наличии вариативности оказывается замененной соотношением двух разных (хотя и сходных) форм с одинаковым содержанием. Allahverdiyeva Farida Intonative variety of Simple Declarative sentences in the English Language Summary The investigation of sentence intonation in the initial stage was more linked with teaching of the languages. In the later period alongside the linguists, psychologists, physics, and specialists of other branches of science also were engaged in the study of speech intonation. Up to the last years, in the carried out investigations, the main attention was paid to the formal investigation of intonation structure of communicative types of sentences. That”s why only the structural-semantic analysis of communicative and derivational types of sentences was not satisfactory enough to discover their semantic contents as a whole. Çapa tövsiyə edən: Azərbaycan Dillər Universiteti Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru İ.Tahirov filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent M.Əsədova Sevinc Bağırova Yüklə 1,16 Mb. Dostları ilə paylaş:
|