Termiz davlat universiteti pedagogika fakulteti maktabgacha ta

 

5-Mavzu: Musiqa faoliyatlarining turlari 

[4 SOAT] 

1. Musiqa tinglash.  

2. Qo’shiq aytish.  

3. Musiqiy-ritmik harakatlar.  

4. Bolalar musiqasi asbobida chalish. 

5. Musiqa faoliyatlarining turlari va shakllari.  

Qo‘shiqchilikda  ovoz  xosila  tizilmalarining  tuzilishi  va  ahamiyati.  Insonning  ovoz 

xosila  tizilmasi  o‘ziga  xos  murakkab  musiqa  asbobi  bo‘lib  o‘zining  rang-barang  tembr  boyligi 

nihoyatda  nozik  musiqa  ifodalash  xususiyatlariga  yegaligi  bilan  hamma  musiqa  asboblaridan 

ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl 

ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. 

Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bog‘lamlari rezator va 

har xil ushalardan iborat. 

 

Xiqildoq  ovoz  paydo  qilish  xosila  tizilmai  vazifasini  bajaradi.  Xiqildoq    uzuksimon, 

qalqonsimon  va  ikkita  shoxsimon  uchburchak  tomonlardan  iborat  bo‘ladi.  ular  muayyan 

muskullar  yordamida  oldinga  va  orqaga  harakat  qiladi.  Qalqonsimon  tagayning  pastki 

uzuksimon  tang‘ayning    xalqa  qismi  ustidagi  pardalar  yelastik  tolalardan  tuzilgan.  Tomoqning 

---

xalqum devorlari tomonidan nafas yo‘li boshlanadi va ovoz ravog‘iga taqaladi. 

Ovoz  ravog‘i  har  ikkala  chetida  juda  nozik  tola-tuqimalaridan  iborat  kuchliligi  ovoz 

barqarorligi,  ovoz  chidamliligi  kabidir.  Ovoz  yumshoq  va  jarangdor  bo‘lsa,  bu  ovoz  tembri 

yaxshi  hisoblanadi.  Aniq  barqarorlik  ovozning  qaltiramasliligi,  har  bir  tovushni  u  balandlikka 

chuzib  tura  olish  qobiliyatiga  yegaligidir.  Ovozning  chidamliligi  yesa  ko‘ylaganda  tez 

charchamaslik  qiyin  va  katta  asarlarni  ijro  qilishda  ovozning  toliqmaslik  xususiyati  bilan 

belgilanadi.  Qushiq  aytish  manand  tovush  ovoz  pardalarining  tebranishi  hamda  rezanatorlar 

tovushni kuchlantirish natijasida paydo bo‘ladi.  

      Rezanatorlar ikki hil bo‘ladi: Yuqori va pastki. Yuqori –bosh rezanatorga ovoz pardalarining 

tepasiga  joylashgan  xiqildoq.,burun  va  og‘iz  bo‘shliqlari  kiradi.  Pastki  kukrak  rezanatoriga 

kukrak  rezanatoriga  kukrak  qafasi  troxeyale  bronxlar  kiradi.  Rezanatolar  tovush  xosil  qilish 

paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar.  

     Diapozoni  yuqori  registr  tovushlar,  bosh  rezanotor,  pastki  registr  tovushlari  –ko‘krak 

rezanotor  deyiladi.  O‘rta  registr  tovushlarini  kuylaganda  aralash  bosh  va  kukrak  registrlaridan 

foydalaniladi.                                                        

    Artikuliyatsiya-lotincha  “artikul”  –bo‘linish  degan  ma’noni  bildiradi.  Talaffuz  aniq  yoki 

noaniq  bo‘linish  artikulyatsiya  xosila  tizilmasining  aktiv  yoki  passivligiga  bog‘liq.  Vokal 

darslarida  olib  boriladigan  ma’lum  mashqlar  artikuliyani  aktivlashtiradi.  Artikulyatsiya  xosila 

tizilmasi  organlarni  aktivlashtirish  uchun  turli  xil  mashiqlardan  foydalanish  mumkin.  Masalan, 

pastki  jag‘  xarkatining  aktivlashtirish  uchun  “na”,  “ma”,  “da”  kabi  bug‘inlardan  foydalanib 

mashq  qilish  mumkin.  Tug‘ri  talaffuz  qilishda  undosh  bug‘inlardan  undosh  va  unli  tovushlarni 

o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga yega bo‘ladi. 

  

O‘nli tovushlarni uzlashtirishda undosh tovushlarning aniq talaffuzi muhum rol o‘ynaydi. 

    

Endi    lab  tish  faolligi  uchun  qilinadigan  mashiqlardan  ayrim  namunalar  keltiramiz. 

Lablarning  faolligi  uchun  lab  undoshlari  z.  m.  p.  ya.  f.  Va  lab  unlilari  o.  u.    yu.  tovushlaridan   

nu.  mu.  mo. bu.  ku.   Kabi bug‘unlar  tuzib  talaffuz  qilish  mumkin.  Til  faolligini oshirish  uchun 

undosh  d.  k.  z.  l.  n.  r.  s.  t.  s.  ch.  sh.  Va  unli  tovushlardan  iborat  lya.lyo.lyu.le.  va  hokozo 

bug‘inlardan tuzilgan mashiqlardan foydalanish mumkin.  

    

 Agar  u.  unlilari  k.g.  undoshlar  bilan  qushib  ku,  ku,  gu  bug‘inlari  yordamida  mashq 

qilinsa  artikulyatsiya  xosila  tizilmasining  orqa  tomoni  faollashadi.  Shuningdek  di,  zi,  de,  ze  

bug‘inlar  yordamida  mashq  qilish  artikuliyatsiya  xosila  tizilmasining  oldingi  qismini 

faollashtiradi va tovush bir muncha mayin va xarakatchan bo‘ladi, til oldinroqda joylashadi. So‘z 

talaffuzida ovoz kuchli tessitura talab qiladi. Yuqori registrda kuylaganda ovoz birmuncha qiyin 

sharoitda  bo‘ladi.  Bunday  paytda  yuqori  notalarda  ovozni  shakllantirish  bilan  so‘zlarni  aniq 

tanaffuz qilish oddiy ish bo‘lmaydi. 

    

 Asardagi adabiy matn so‘zlarini tinglovchilarga yetkazib berish vositasi deksiya deyiladi. 

Deksiya  asarning  g‘oyaviy  mazmunini  ochib  berishda  muhim  o‘rin  tutadi.  Vokal  musiqasida 

so‘z va muzika bir birini tuldiradi va badiiy obraz yaratadi. 

   

  Deksiya  lotincha  “talaffuz” nutq aniq so‘z talaffuzi ma’nosini bildiradi. 

  

 Musiqa  rahbari  bolalarga  asar  matnini  tug‘ri  va  aniq  talaffuz  qilishni  o‘rgatish  bilan 

cheklanmasdan  so‘zlarni  qanday  talaffuz  qilishni  bilishi  mantiqiy  urg‘ularga  orfoepiya 

qoidalariga  rioya  qilishi  zarur.            Talaffuzning  aniq  bo‘lishi  nutq  xosila  tizilmasining  qanday 

joylashganligi  va  ishlashiga  bog‘liq.  Ovoz  pardalari,  tovush  xosil  qilish    pardalari  joylashgan. 

Odam  ovozi  juft  va  toq  xiqildoq  tog‘aylari  pardalarining  muskullari  yordamida  bir  –  biri  bilan 

birikish hosil bo‘ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog‘aylar orasida tortilgan baland 

pastligi  yo‘g‘on-ingichkali  xiqildog‘  bo‘lishiinng  katta-kichikligini  pardalarning  tarangligiga 

ularning  uzunligi  va  qalinligiga,  til xalqum,-xiqildoq  muskullarning  qisqarishiga  bog‘liqdir.  Bu 

pardalar  yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi yesa chin ovoz pardasi 

deyiladi. 

        Qo‘shiqchilikda qo‘shiq aytishga moyil va ma’lum ovoz balandligi, yoqimli tembrga, tiniq 

lirik  yoki  dramatik  kichik  yoki  katta  kuchlanishga  yega  bo‘lgan  ohangdor  ovozlar  kuylashga 

monand ovozlar hisoblanadi. Yetarli hajmi chiroyli tembr ovoz, lablar, yumshoq tanglay, qattiq 

---

tanlay, jag‘ tinglash qo‘shiqchilik nutqini tashkil qiladi. Shunday qilib qo‘shiq ijrosida asarning 

poetik  va  mazmunini  tinglovchilarga  yetkazib  berishda  talaffuz  talaffuz  artikulyatsiya  muhim 

rolb  uynar  yekan.  Musiqa  madaniyati  darslarida  bolalarning  so‘z  talaffuzi  mahorati  bilan  birga 

nutq  madaniyatini  o‘stirib  borish  lozim.  Yaxshi  kuylash  malakasiga  yega  bo‘lgan  bola  har 

qanday shaklda yozilgan qo‘shiqni to‘g‘ri talaffuz qila oladi.