Təsəvvüf nurunun iki çırağı: Mənsur həllac və Sərrac Tusi

Təsəvvüf nurunun iki çırağı:

Mənsur Həllac və Sərrac Tusi.

Dizayner: Süleyman İsgəndərov

Kompüter tərtibatı: Rahilə Məmmədova
Çapa imzalanmışdır: 05.10.2006

Kağız formatı: 60x90 1/16

Həcmi: 15,5 ç.v.; Si­fa­riş: 597; Sayı:1000
Ki­­tab «ADİ­LOĞ­LU» nəş­riy­ya­tın­da

nəş­rə hazırlanmışdır.

Ünvan: Bakı şəh., Nizami küç., 96/12

Tel.: [phone]; faks: 498-08-14;

Web: www.adiloglu.az; E-mail: info@ adiloglu.az
«TS» mətbəəsində hazır diapozitivlərdən

istifadə olunmaqla ofset üsulu ilə çap edilmişdir.

Ünvan: İ.Məmmədov küçəsi, 1059;

Tel.: [phone]

1 İllər mütəfəkkirlərin vəfat tarixini göstərir.

2 Burada adı çəkilən sufi mütəfəkkirlər haqqında geniş bax bu kitabın «Fəqirlərin tavusu» bölməsində.

1 Yəni sənin hiss etdiklərin sufi yolçuluğunun ilk pillələrinə aiddir və bu təcrübəsizliyə baxmayaraq, sən hər şeyi açıb camaata danışırsan.

1 Məhəmməd peyğəmbər () nəzərdə tutulur.

1 Vəhdət əl-vücud bir termin olaraq ilk dəfə Mühyiddin İbn Ərədinin tələbəsi olmuş Sədrəddin Konəvinin (1274) «Miftəhu‘l-qeyb» (Qeybin açarı) və onun müasiri olmuş İbn Səbinin (1270) əsərlərində xatırlanmışdır.

1 Burada söhbət Qurani-Kərimin Nur surəsinin 35-ci ayəsindən gedir və onun əksər təfsirlərində olduğu kimi, burada da çıraq adı altında Məhəmməd peyğəmbər () nəzərdə tutulur.

1 Sonrakı sözlərindən çıxış edərək belə açıqlamaq olar ki, «Allah Allahdır, mən Haqqam, yəni Onun göndərdiyiyəm, yaratdığıyam, xəlq isə xəlqdir.

1 Təsəvvüfdə idrak prosesi sadədən mürək­kəbə, zahirdən batinə doğru istiqamətlidir və bu yolun mərhələləri həqiqətin bilinməsi, görülməsi və həqiqəti – «ilm əl-yəqin», «ayn əl-yəqin» və «haqq əl-yəqin» – kimi mərhələlərlə xarakterizə edilir. Həllac onları «ilm əl-həqiqət», «həqiqət əl-həqiqət» və «haqq əl-həqiqət» kimi verir.

2 Əvvəlcə söhbət subyektiv, sonra isə obyektiv həqiqətdən gedir.

1 Ayənin əsl mənasından fərqli olaraq, Həllac ayəni elə göstərib ki, Məhəmməd peyğəmbərin () peyğəmbərlərdən bir başqasına ata olmaması mənası alınır və bu, əslində, həqiqətdən uzaq bir şey də deyil.

2 Sidr müntəha (sonuncu sərv) – ən böyük arzunu bildirən əfsanəvi ağac.

1 Ayrı-ayrı mütəfəkkirlərdə fərqli sayda olan hal və məqamların sayı Həllacda qırx­dır və onların başında ədəb, sonunda isə başlanğıc durur. Deməli, bütün hal­lar, məqamlar əsl həqiqəti dərk etmək üçün bir hazırlıqdır və bütün mər­hələləri doğru-dürüst keçə bilmiş şəxs hidayətə – doğru yola, bundan sonra isə başlanğıca çatır. Bu, yeni aləmin – həqiqətlər aləminin başlanğıcıdır.

2 Əsərin fars nüsxəsində bu söz «qorxu»dur.

1 Kontekstdən belə məlum olur ki, xeyirli bəşər deyəndə Həllac Məhəmməd peyğəmbəri () nəzərdə tutur və Musa peyğəmbərin yalnız xəbərlə (ilm əl-həqiqətlə) kifayətləndiyinə, Məhəmməd peyğəmbərin () isə haqq əl-həqiqət mərhələsinə çatdığına işarə edir.

2 Həllacın əvvəlcə subyektiv mövqeyinə görə, hər obyekt subyektin təsviri çərçivəsində məlumdur. Lakin sonra Həllac obyektin daha geniş bir məfhum olduğunu da vurğulayır.

3 «Təvasin»in ərəbcə nüsxəsində Həllacın şeirlərinin əvvəlində onun hansı bəhrdə yazıldığı qeyd olunmuşdur. Biz şeirləri sətri tərcümə etsək də, bu bəhrlərin adlarını saxlamaq qərarını verdik.

4 Divanda və fars nüsxəsində «həqiqətdir» sözünün əvəzinə «təriqətdir».

1 Bununla Həllac hər şeyin Haqqın özü deyil, Onu təsvir edən, Ona dəlalət edən bir dəlil olduğunu vurğulayır.

1 Yəni hər şeyin mahiyyətini təşkil edən bir zərrə mövcuddur ki, onu dərk etməklə həmin şeyin həqiqəti dərk edilmiş olur və həmin zərrəni görmək, dərk etmək üçün zərrədən kənar hər şeyin fövqündə durmaq vacibdir.

1 Şeirin qalan beytləri Həllacın «Divan»ından əlavə edilib (47, s. 52-53).

1 Görünür, Həllac nöqtələri eyni şəkildə, eyni məsafədə, başı və sonu olmayan bir şəkildə verməklə ilk, Haqq və batil nöqtələrin sirr olduğuna işarə etmişdir. Çərçivə isə insan təfəkkürünün məhdudluğuna işarədir.

2 Güman ki, Peyğəmbərimizin () Merac zamanı mindiyi Burak nəzərdə tutulur.

1 Yəni bezmədi, yorulmadı, yalnız onun gücü və idrakı fövqündə olduğunu anladı.

1 Güman ki, Məhəmməd peyğəmbər () və ona () nazil olan kitab nəzərdə tutulur.

2 Yəsrib – Mədinə şəhərinin islamdan əvvəlki adı.

3 Ayn – həm də mənbə mənasındadır. Eyni zamanda, ola bilsin, Həllac burada şa­hid olunacaq həqiqətlərin iki gözlə gö­rül­mə­si­nin mümkünsüzlüyünə işarə edir.

1 Yəni özü kimi, heç bir sifət və ya əlavə olmadan.

2 İngilis dilinə tərcümədə bu söz «şəriət» kimi verilmişdir.

1 Allaha aparan və yalnız insana məxsus olan kamilləşmə və yüksəliş yolu.

1 «Divan»da «zənnim» (47, s. 98).

2 2-ci və 3-cü beytlər «Divan»dan əlavə edilib. (47, s. 98).

3 Yəni mən Səninlə bərabər olmamışam, Sənin xidmətində olmuşam. Bu, xristian versiyasından fərqli olaraq, İblisin Allaha deyil, insana qarşı üsyana qalxmasına dəlalət edir.

1 «Divan»da və kitabın fars nüsxəsində bu sətir belədir: «Ağıllı qulun üçün Səndən başqasına səcdə yoxdur». (47, s. 57).

2 Həm xristian, həm də islam rəvayətlərinə görə, İblisin gözəl surəti Allahın əmrindən çıxdığına görə kifirləşib.

1 Güman etmək olar ki, Həllac bu rəsmi ilə sözügedən iki yayı, onların mənasını və insanın onlara nisbətdəki məqamını təsvir etmişdir.

2 Bu ayə həmçinin O, haqq olan Allahdır kimi də verilmişdir.

1 Yəni Haqq məhdud deyil, lakin hər şeyin son və ya başlanğıc həddidir.

2 Əgər desəm təkləyən təklənəndir, (tövhidə) hədd qoymuş olaram.

1 A.Tarjumana bunu «Tövhiddə özünüdərk» kimi tərcümə etmişdir (26).

2 Əlif – tövhiddir, biri yuxarıda, biri isə aşağıda olan həmzələr (ﺀ) – sirlər, hər iki tərəfdəki aynlar (ﻉ) – varlıqlardır (26).

3 ﺍﷲ kəlməsində hər hansı bir hərf götürüləndə məna dəyişməz qalır: ﷲ – Allah üçün, ﻟﻪ – Onun üçün, ﻩ – O, yəni ﻩ (hə hərfi) Onun mahiyyətinə, Onun məxluqlarında olmayan zatına işarə edən bir hərfdir.

4 Bunlardan hər biri Zata əlavədir, ikincidir, lakin Onun haqqında doğru məlumat verəndir.

1 Tövhid – tək olmaq bir təsvir və ifadə olaraq məxluqa xasdır, bir keyfiyyət, sifət olaraq ancaq Allaha aid ola bilər.

2 Yəni tövhid bir söz kimi mahiyyəti tam olaraq əks etdirmir.

3 Allahın Zatının hər bir şeyin fövqündə olmasına işarədir.

1 Yəni fikir dolaşıqlığı yaranır.

1 Həllac təzahürün mahiyyəti tam əks etdirməməsinə işarə edir.

2 Bunu həqiqət yolunda yalnız nəzəriyyənin kifayət etməməsi kimi də şərh etmək olar.

1 ﻋﻳﻦ hərfin adı olmaqla yanaşı, həmçinin mənbə mənasındadır və burada, güman ki, ikinci nəzərdə tutulmuşdur.

2 Nəzərə alsaq ki, Həllac bəzən mim hərfi ilə Məhəmməd peyğəmbərə () işarə etmişdir, onda belə izah etmək mümkündür ki, bu kəlmələrlə o, mə‘rifətin əsl mənasının məhz ona () mənsub olduğunu vurğulamışdır. Eyni zamanda bunu həm də mahiyyətin müəyyən bir zahiri formaya malik olması və məhz bu şəkildə tanınması kimi də şərh etmək olar.

3 Yəni mə‘rifət bənzərsiz bir şeydir və yalnız özü ilə müqayisə edilə bilər.

1 Bu özünəməxsus «sillogizmlə» Həllac mə‘rifəti Allahdan gələn bir şey olsa da, Allahla eyni olmadığını, Allahın Allah, mə‘rifətin isə mə‘rifət olduğunu göstərir.

 Xətib Bağdadi onun əsərlərinin sayının 200-dən çox olduğunu bildirir [81, s. 14; 92, c. 8, s. 211]. Biz yalnız əldə olan, yaxud ədəbiyyatlarda adları çəkilən əsərlərin sayını göstərmişik.

 Bu barədə daha ətraflı bax əsərlərin müqayisə bölümündə.

 Türk dilində o, «Kalb hayatı. Riayə» kimi tərcümə edilmişdir.

 Türk dilinə o, «Axirət pərdəsini aralayarkən» kimi tərcümə edilmişdir.

 Türkiyəli alim, Ərciyəz Universitetinin professoru Seyfullah Sevimin yaxından köməyi nəticəsində biz həmin məktubların fotosurətlərini əldə edib bu tədqiqatda istifadə edə bilmişik və bunun üçün çox hörmətli həmkarımıza öz dərin təşəkkürümüzü bildiririk.

^ Bu əsər Qahirədə var və 1937-ci ildə A.Arberi onu ingilis dilində nəşr etdirmişdir [8, s. 63].

 Çarx – bülöv; bıçaq, qılınc və s. itiləmək üçün alət, daş.

 Şiblinin adı barədə çoxlu ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. Göstərilən onun Əbu Hənifənin Əzmiyyədəki məqbərəsindəki qəbrinin başdaşında yazılan addır [51, s. 60].

 Əbdürrəhman Süləmi «əl-Lümə‘»nin bu hissəsini öz adından ayrıca əsər kimi təqdim etmişdir [87, s. XVI].

 Tavaf – Kəbənin ətrafına dolanmaq.

^ Dirhəm – dəmir pul. Bunu dörd səmavi kitab kimi yozanlar da var.

^ Burada sufinin daxili aləmini, ilahi sirrini ətrafdakılardan, cəmiyyətdən gizli saxlaya bilmək bacarığı nəzərdə tutulur.

 Qadınlara əziyyət vermək üçün bir vasitə: qadın boşanmış sayılsa da, bir başqasına ərə gedə bilməz.

 Tərcümə zamanı ﻋﺑﺪ (abd) sözünü bir çox yerdə bəndə deyil, qul kimi tərcümə etmişik və bununla həmin sözün mənasında olan Allaha itaətkarlığı, Onun qarşısında acizliyi nəzərə çatdırmağa çalışmışıq.

 Tabiin – Peyğəmbər () əshabələrinin əshabələri.

 Bu sözün bir neçə mənası var: dərindən düşünən, qığılcım çıxaran, təsir göstərən.

 Allah yeganə gerçəklikdir ki, Onun yanında bütün gerçəkliklər yox hesab edilir, eyni zamanda bu yeganə gerçəkliyin dərkinə yol yoxdur, o, transendentdir.

 Allahla yaratdığı arasında daim Onun yaratdığı – vasitə qalır.

1 Burada, əsasən, təsəvvüf fəlsəfəsin­də termin xarakteri almış sözlər verilmişdir.