Tillar va adabiyot kafedrasi

Holning turlari
. Hollar quyidagi turlarga bo‘linadi: ravish holi, payt holi, o‘rin 
holi, daraja-miqdor holi, sabab holi va maqsad holi. 
Ravish holi
ish-harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradi. 
Ravish hollari holat (tarz) ravishi: (
Ohista qarab qo‘ydi. Tez
ketib qoldi
) sifat 
(
chiroyli so‘zladi, qisqa gapirmang
), ravishdosh (
shoshib ishladi, bora-bora 
charchadi
) ot 
(qunt bilan o‘qidi, sabr-toqat bilan chidadim
), sifatdosh (qoniqqan 
holda qaradi, qizargan holda kirdi), taqlidiy so‘z (
mimema
)lar (
suv shotir-shutir 
oqdi
)bilan ifodalanadi. 
Payt 
holi ish-harakatning bajarilish paytini bildiradi (
Ertalab turdim. 
Kechqurun dam oldik
). Payt hollari payt ravishlari, ba’zi olmoshlar 
(o‘sha-o‘sha 
do‘stimdan xat olmadim
), payt bildiruvchi otlar (
yozda dam olamiz. Bahorda 
ishlaymiz
), son (
soat ikkida mashg‘ulot boshlanadi
) bilan ifodalanadi. 
Mashq.
Matndagi ravish hollarini aniqlang va uning qanday so‘z turkumi bilan 
ifodalanganini izohlang. 
Maktabga tez-tez borib turaman. Machit orqasidagi tor hovlida, tollar orasida 
oqqan muzday suv bo‘yida o‘tiraman. Hammamiz chuvvos bilan o‘qiymiz. Domlam 
bir chetda po‘stak ustiga to‘rt qavat taxlab solingan eskigina ko‘rpacha ustida qo‘shni 
boy ota bilan sekingina gaplashib o‘tiribdi. Boy gavdasi semizgina, ustida yarqiragan 
yalang to‘n, boshida katta salla, qulog‘iga bir atirgul qistirgan, chap qo‘li bilan qalin 
soqolini o‘ynab-o‘ynab, o‘ng qo‘lidagi tasbehni tinmay aylantirardi. Ularga yaqin 
o‘tirganim uchun suhbatlarini yaxshi eshitaman. Domlam piyolaga quyuq, famil 
choyni quyib, ehtirom bilan boyga uzatdi. (Oybek). 
Mashq.
Keltirilgan misollar orasidan payt holini aniqlang. Ularning qanday 
so‘z turkumi bilan ifodalanganini tushuntiring. 
1. O‘qlar yog‘ilib turgan, hayot-mamot janglari bo‘layotgan paytlarda ular 
bilan gaplashdi (S.Ahmad). 2. Qirq etti, qirq sakkizinchi yillarda, «Sharq yulduzi»
jurnalida ishlayotgan paytlarimda Oybek uyushmamizning raisi edi (S.Ahmad). 3. 
Ayriliq, iztirob damlarida inson bitta maqsad bilan yashaydi (S.Ahmad). 4. Bobo, 

---

112 
nega egilib yurasiz? Nimani izlaysiz?—Yoshligimni (Sh.Xolmirzaev). 5. Yursang 
doim piyoda, umring bo‘lar ziyoda. 6. Har kuni ertalabdan kechgacha shu erdamiz.
7. Talabalar yozgi imtihon davrida o‘qish zalidan chiqmas edilar. 8. Onam birpasda 
oshxonadan bir kosa kepakni ko‘tarib chiqdilar (Oybek). 
Mashq
. Matndagi payt holi va ravish hollar ishtirok etgan gaplarni ko‘chiring. 
Shu gaplar tarkibidagi bosh bo‘laklarni aniqlang. 
Ertalab samovar burqirab qaynadi. Xurjundan bir kulcha olib burdaladim-da, 
ishtaha bilan edim, ustidan issiq choyni ho‘plab-ho‘plab ichdim. Tezda oftob ham 
chiqdi. Birin-ketin yo‘lovchilar kela boshladi. Bir vaqt qarasam «Assalom» deb, otini 
etaklab Qosim aka ko‘rinib qoldi. Men suyunganimdan irg‘ib o‘rnimdan turdim-da, 
unga qarab yugurdim. « E, tovba, sho‘tdamisan» deydi Qosim aka yoqasini ushlab. 
...«Yanglishibman-da, oydin ekan, tong otibdi debman, qoq yarim kechada yo‘lga 
tushibman. Yo‘lda biram dahshatli voqea bo‘ldiki, hozir aytib beraman». Men bugun 
bo‘lgan voqeani Qosim akaga so‘zlab berdim (Oybek). 
Mashq
. Keltirilgan misollar ichidan ravish va payt hollari ishtirok etgan 
gaplarni ko‘chiring. Ular qanday so‘z turkumi bilan ifodalanganini ayting. Tanlangan 
gaplar tarkibidagi sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilarni ajratib ko‘rsating. 
1. Taqachilar terlab, azob bilan otlarning oldida ishlaydilar. (Oybek). 2. Bir pas 
sukutdan keyin gapira boshladim (Oybek). 3. Erta bahor edi o‘shanda. Maysalar endi 
bosh ko‘tarib sabza bo‘lgandi (Maqsud Qoriev). 4. Tog‘-toshlardan urilib-surilib, 
vodiy tomon shoshilib kelayotgan sho‘x daryo shalolalari g‘oyat go‘zal bo‘lsa ham, 
bugun kishiga yoqimsizdek tuyuladi (M.Qoriev). 5. Viloyatlardan kelgan qizlar 
normani bemalol bajaradi. Avval ham qilib yurgan ishi (O‘.Hoshimov). 6. Ular bir 
etakni to‘ldirguncha peshin bo‘ladi. ўayrat qilmasa bo‘lmaydi. Bir kuni jon-jahdi 
bilan ishlashga qasd qilishdi. Birinchi etak ancha tez to‘ldi (O‘.Hoshimov). 7. 
Qo‘rquv ichida molxona eshigini ochdi ...Qor kechib bostirma oldiga bordi. Pastak 
eshikni tortgan edi, negadir ochilmadi (O‘tkir Hoshimov).