Tillar va adabiyot kafedrasi

Asos va qo‘shimchalar imlosi 
33. Qo‘shimcha qo‘shilishi bilan so‘z oxiridagi unli o‘zgaradi: 
1) a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qo‘shimchasi qo‘shilganda a unlisi o 
aytiladi va shunday yoziladi: sayla - saylov, sina - sinov, aya - ayovsiz; so‘ra - so‘roq, 
bo‘ya - bo‘yoq, o‘yna - o‘ynoqi, sayra - sayroqi kabi; 
2) i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’llarga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu 
unli u aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi-o‘quvchi, qazi-qazuvchi, sovi-sovuq kabi. 
Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu unli i 
aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri-og‘riq, qavi-qaviq kabi. 
Eslatma
: 1) undosh bilan tugagan barcha fe’llarga -uv qo‘shiladi: ol-oluv, yoz-
yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga -uq qo‘shiladi: uz-
uzuq, yut-yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq) kabi 
so‘zlarning uchinchi bo‘g‘inida i aytiladi va shunday yoziladi. 
34. K, q undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek, bek, yoq 
kabi ayrim bir bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k undoshi g 
undoshiga, q undoshi g‘ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak - tilaging, 
yurak - yuragim, kubok - kubogi, bek - begi; tayoq – tayog‘i, qoshiq - qoshig‘i, 
yaxshiroq - yaxshirog‘i, yo‘q - yo‘g‘i kabi. Lekin ko‘p bo‘g‘inli o‘zlashma so‘zlarga, 
bir bo‘g‘inli ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda k, q tovushi 
aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok - ishtiroki, ocherk - ocherki, erk - erki, huquq - 
huqiqim, yuq - yuqi kabi. 
35. Quyidagi qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan so‘zning tarkibida tovush tushadi 
yoki ortadi: 
1) o‘rin, qorin, burun, o‘g‘i1, bo‘yin, ko‘ngil kabi ba’zi so‘zlarga egalik 
qo‘shimchasi qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi -il 
qo‘shimchasi qo‘shilganda, ikki, olti, yetti so‘zlariga -oy, -ala qo‘shimchalari 
qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin - o‘rnim, 
qorin - qorni, burun - burning, o‘g‘il - o‘g‘ling, ko‘ngil-ko‘ngli, yarim-yarmi; qayir- 
qayril, ulug‘- ulg‘ay, sariq-sarg‘ay, ikki- ikkov, ikki - ikkala, yetti- yettov kabi; 
2) u, bu, shu, o‘sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -ga, gacha, -cha 
qo‘shimchalari qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, 

---

17 
bunday, shunda, o‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha 
qo‘shiladi: buningiz, o‘shanisi kabi; 
3) o, o‘, u, e unlilari bilan tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchalari 
quyidagicha qo‘shiladi: 
a) ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki -
lari) shaklida tovush orttirmay qo‘shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, 
bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung; ovzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi 
kabi; 
b) parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga I, II shaxs egalik qo‘shimchalari 
qo‘shilganda bir y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; 
parvoyimiz, parvoyingiz, obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obroyingiz kabi; III shaxs 
egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, obro‘, mavqe so‘zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu 
so‘zlariga esa -si shaklida qo‘shiladi: dohiysi kabi; 
4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda 
qo‘shimchadagi n aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, 
seniki kabi. 
36. Quyidagi qo‘shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham, bir xil 
yoziladi: 
1) -bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt -bon, -
boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. Lekin -vachcha qo‘shimchasi hamma 
vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 
2) o‘rin kelishigi va chiqish kelishigi qo‘shimchasining o‘tgan zamon yasovchisi 
va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, 
hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 
37. Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va 
shunday yoziladi: 
1) taqlid so‘zlardan fe’l yasovchi -illa (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z 
tarkibida v yoki u tovushi bo‘lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, 
lovulla, gurulla kabi; 
2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir 
bo‘g‘inli so‘zlarga ( kel so‘zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan 
orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo‘shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondi; o‘tkazdir, 
tomizdir kabi qolgan barcha hollarda bu qo‘shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: 
tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 
3) jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi -ga, chegara bildiruvchi -gacha, ravishdosh 
shaklini yasovchi -gach, -guncha, -gani, -gudek, sifatdosh shaklini yasovchi -gan, 
buyruq maylining ikkinchi shaxs ko‘rsatkichi -gin, shuningdek, -gina qo‘shimchasi 
uch xil aytiladi va shunday yoziladi; 
a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh 
tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo‘lakkacha, ko‘nikkach, zerikkuncha, 
tokka kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; 
b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh 
tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, 
chiniqqani, qo‘rqqudek, achchiqqina kabi; 

---

18 
v) qolgan barcha hollarda, so‘z qanday tovush bilan tugashidan va bu 
qo‘shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’i nazar, g yoziladi: bargga, 
pedagogga, bug‘ga, sog‘ga, og‘gan, sig‘guncha kabi.