Tillar va adabiyot kafedrasi

Qiyoslang:
komil, sokin, begona, ogoh, kotib, qosh, naqqosh, g‘oya, g‘oz, g‘or, 
xolis, xom, xona, xola 
kabi. 
 
Mashq.
Matnni o‘qing. Unlilarning talaffuziga e’tibor bering. Ularning tor-
keng, cho‘ziq-qisqa, qattiq-yumshoq talaffuz qilinish sabablarini izohlang. 
 

---

10 
Kun botay deb qolgan, «Qorovultepa»ning ko‘lankasi pastdagi soyni tamom 
egallagan, faqat olisdagi kapalar, o‘ng qo‘ldagi hali o‘roq tegmagan qizg‘ish bug‘doy 
dengizi ipakday mayin tovlanib yotipdi...
Qo‘chqor ko‘rinmaydi, Mashrab esa Akmaldan biroz nariroqda, qizlarga 
yordamlashish uchun bo‘lsa kerak, ancha joyni egallab, qo‘li qo‘liga tegmay o‘ryapti.
Yigitlar, Komilning iltimosi bilan o‘roqqa o‘tgan kunlari Mashrab ancha zahmat 
chekkan edi. Ilgari o‘roq o‘rib ko‘rmagan odam, sira qo‘li kelishmas, bug‘doyni 
yaxshi qamrayolmas, bug‘doyga qo‘shilib yantoq va to‘ng‘iztaroq ilinar, qo‘li bir 
lahzada qop-qora qon bo‘lardi. Mana endi Qo‘chqor bilan Akmaldan 
qolishmaydigan, hatto qizlarning o‘rtasiga tushib yordamlashadigan bo‘lib qoldi. 
Akmal bir jilmayib, yana o‘roqqa kirishdi. O‘zi qayrab o‘tkirlab olgan o‘roq 
uning qo‘lida xuddi sartaroshning ustarasiday o‘ynaydi. U g‘ir-g‘ir shabadaga 
ko‘ksini tutib, doim anqib turadigan issiq non hidini to‘yib-to‘yib hidlarkan, butun 
vujudi yayrab ketadi, go‘yo og‘ir qo‘l mehnati emas, kishiga ilhom baxsh etadigan 
bir ish qilayotganday zavq oladi. (O.Yoqubov)
Ayrim undosh tovushlar orfoepiyasi 
Undosh tovushlarning talaffuzdagi o‘zgarishlari, asosan,yonidagi tovushlarga 
bog‘liq bo‘ladi. Tovushlarning o‘zaro bir-biriga ta’siri natijasida kombinator 
variantlar yuzaga keladi. Shuningdek, pozitsion o‘zgarishlar natijasida ham 
tovushlarning talaffuzidagi o‘zgarishlar yuz beradi. Jumladan: 1) jarangli 
b,d
undoshlari so‘z oxirida jarangsiz 
p,t
tarzida talaffuz etiladi:
 kitob-kitop, javob-javop, 
maktab-maktap, olib-olip, obod-obot, ozod-ozot, avlod-avlot
kabi; 2) 
b,d
undoshlari 
jarangsiz undoshlar bilan yonma-yon kelganda 
p,t
tarzida talaffuz qilinadi: 
ibtidoiy-
iptidoiy, ketdi-ketti, aytdi-aytti 
kabi; 3) so‘z oxirida yoki o‘rtasida unli tovushdan 
keyin kelgan 
v
undoshi 
f
yoki 
p
tarzida talaffuz etiladi: 
aktiv-aktif yoki aktip
,
Avtor-
aptir yoki aftir, avtomobil-aftamabil yoki aptamabil, Sobirov-Sobiruf yoki Sobirup 
kabi; 4) 
j,z
undoshlari 
sh,s
tarzida talaffuz etiladi: 
ijtimоiy-ishtimoiy, mazkur-maskur
kabi; 5) jarangsiz 
f
undoshi 
p
tarzida talaffuz etiladi. Ma’lumki, turkiy tillarda 
f
undoshi bo‘lmagan. Shu sababli arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlar 
tarkibida kelgan 
f 
undoshi 
p 
tarzida talaffuz etiladi
: Fan-pan, faqat-paqat, fosh-posh, 
kulfat-kulpat, Orif-Orip, faner-paner, ferma-perma, fabrika-pabrika
kabi; 6) 
z
undoshi bilan tugagan so‘zlarga 
s
yoki 
ch
bilan boshlanuvchi qo‘shimchalar 
qo‘shilganda, 
z 
tovushi 
s 
yoki 
ch
tarzida talaffuz etiladi
: yozsa-yossa, kezsa-kessa, 
qizcha-qichcha, izchil-ichchil, bo‘zchi-bo‘chchi
kabi; 7) 
ch 
undoshi 
sh 
tarzida 
talaffuz etiladi: 
uchta-ushta, pochta-poshta, ko‘chdi-ko‘shdi, qochdi-qoshti 
kabi; 8) 
so‘z oxirida kelgan 
k
va 
q
undoshlari 
g
va 
g‘
kabi talaffuz etiladi: 
kurak-kurag, 
chelak-chalag, kerak-kerag, yutuq-yutug‘, chiroq-chirog‘, pichoq-pichog‘
kabi.