Tillar va adabiyot kafedrasi

 
GAPLARNING HIS-HAYAJONGA KO‘RA TURLARI 
Gaplarning yuqorida ko‘rib o‘tilgan har uch turini ba’zan his-hayajon bilan, 
ba’zan esa his-hayajonsiz aytish mumkin. Masalan: 
Mashina qo‘zg‘ldi
– darak gap. 
Mashina qo‘zg‘oldi
! – undov gap. 
Meni eshitmayapsizmi
? – so‘roq gap. 
Meni 
eshitmayapsizmi
! – undov gap. 
Bu erdan keting
– buyruq gap. 
Keting bu erdan
! – 
undov gap. 
Keltirilgan misollarda darak, so‘roq va buyruq gaplar hayajon bilan aytilib 
undov gapga (his-hayajonli gapga) aylandi. Undov gaplarda shodlik, qo‘rqinch, 
tantana, do‘q qilish nafratlanish kabi turli holatlar ifodalanadi. Misol: Gulla, yashna, 
hur o‘lkam! Bolam, jon bolam, o‘zingni ehtiyot qil... Xo‘pmi, jon bolam! 
Tushunding-a?! (A.Qodiriy). 
- Qo‘y, qizim, siqilma! 
Nahotki, o‘n-o‘n besh minutlik suhbat uchun vaqt topish shunchalik qiyin 
bo‘lsa! (J.Abdullaxonov).
Undov gaplar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Ba’zan tarkibida 
eh, oh, voy
kabi 
undov so‘zlar ishtirok etadi: Eh, bahor qanday go‘zal fasl! 2. Undov gaplar kuchli 
intonatsiya bilan aytiladi! Marhabo, Navro‘z! Gulla, yashna, hur o‘lkam! 3. Undov 
gaplarda gap bo‘laklarining tartibi o‘zgargan bo‘ladi. Yani inversiya hodisasi 
uchraydi: Yashasin Mustaqillik! Abadiy bo‘lsin Mustaqilligimiz! 
 
Mashq.
Matndagi gaplar oxiriga lozim bo‘lgan tinish belgilarini qo‘yib, ular 
kuzatilgan maqsadga ko‘ra qanday gap ekanligini tushuntiring. 

---

96 
Yoqubjon miyig‘ida kulib qo‘ydi: 
- Otdan tushsangiz ham, uzangidan tushmaysiz-a, domla... 
- Tushunmadim uka. . . 
- Yo‘q endi aytaman-da. . . foydasi yo‘q. . . bo‘rining yesa ham og‘zi qon,
yemasa ham. . . 
Saidiy Yoqubjonning bu gapini tushuntirib berdi Salohiddin o‘ylanib turib, 
dedi. 
- Agar masala siz aytgancha bo‘lsa, albatta, munofiqlik bo‘lar edi. Bunday 
emas. Men bayroq ostiga zo‘r kelganidan o‘tganim yo‘q. Bu bayroq mash’al bo‘lib, 
saodati abadiya yo‘lini yoritdi. Turli yaltiroq pardalarni yirtib, uning ostidagi kir 
niyatlarni ko‘rsatdi. Haqiqatni ko‘rdim. Mana shuning uchun o‘tdim. 
Saidiy go‘yo Salohiddinga emas, o‘ziga gapirganday, kesatib do‘ng‘illadi. 
- Har holda negadir beaqlliroq ziyolilar siz ko‘rgan haqiqatni ko‘rolmaydi.
-Injenerlar ham ziyoli hisoblanadimi – dedi Yoqubjon Saidiyga qarab. 
Salohiddin bularning nima demoqchi ekanini bildi, ammo muddaosini anglay 
olmas edi. 
-Shaxta voqeasini aytmoqchisiz, shekilli – dedi Salohiddin. –Albatta, ular dono 
ziyolilar, aqlli ziyolilar (A.Qahhor).