Tillar va adabiyot kafedrasi

Ravish ergash gapli qo‘shma gaplar 
Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning qay tarzda yuzaga kelishini 
bildiradigan ergash gaplarning bir turidir. Ravish ergash gap bosh gapga ko‘pincha 
ravishdoshning 
–(i)b
affiksini olgan shakli orqali birikadi. 
Misol: 1. 
Buvim hikoyasini tugatmay turib, 5-6 yoshli bolalar ko‘rpa ichiga 
kirib uxlab qolishdi
(Oybek). 2. 
Uning nafrati qo‘zg
‘
olib, o‘zini qo‘yarga joy 
topolmadi
. 3. 
Qish uyqusidan uyg
‘
onib, yaproqlar sehrli shivirlardi
. 4. 
Dilimizda bir 
toshqin tahsin gurkirab, Dehqon qo‘lingzga qilaman ta’zim
(Zulfiya). 
Ravish ergash gap ba’zan bosh gapga ravishdoshning 
–may (-masdan)
affiksini olgan bo‘lishsiz shakli orqali ham birikadi. Misol: 1. Otabekning suyunchi 
ichiga 
sig
‘
may
o‘zini yo‘qotib qo‘yg‘on holda iljayar edi ( A.Qodiriy). 2. Sevinchi 
ichiga 
sig
‘
may
, kampir shang‘illab gapirardi (O‘.Umarbekov). 3. Otabekning labi 
qimirlamasdan
, choy quyib o‘tirgan Hasanali javob berdi (A.Qodiriy). 4. Fikrlari 
topmay
nihoya, Xayol uni ko‘kka uchirdi. (H.Olimjon) 5. Sabrim 
chidamay
yuqoriga 
intildim. 
Ravish ergash gap bosh gapdan oldin va bosh gapning ichida kelishi mumkin. 
Misol: 
1. Qish uyqusidan uyg
‘
onib, yaproqlar sehrli shivirlardi. 2. Uning nafrati 
qo‘zg
‘
olib, o‘zini qo‘yarga joy topolmasdi. 3. Qizcha sevinchi ichiga sig
‘
may, bizni 
quvonch bilan kutib oldi. 4. Qudrat qoshlari chimirilib katakni haydayotgan 
Botirovga qaradi. 

---

136 
Keltirilgan misollarning birinchi va ikkinchisida ravish ergash gap bosh gapdan 
oldin kelgan. Uchinchi va to‘rtinchi misollarda esa ravish ergash gap bosh gapning 
orasida kelgan. 
Ravish ergash gapli qo‘shma gaplarda ikkita ega va kesimdan tuzilgan markaz 
- predikativ markaz mavjud bo‘ladi. Shu jihatdan bunday qo‘shma gaplar yoyiq ravsh 
hollari ishtirok etgan sodda gaplardan farq qiladi. 
Misollarga e’tibor bering: 
I
. 1) Mashrab vujudi qalt-qalt titrab, changal orasidan ohista mo‘ralab qaradi 
(O.Yoqubov). 2) Usmon ota diydor ko‘rishish ishtiyoqida sabri tugab, otiga qamchi 
bosdi (A.Qahhor). 3) Osmon targ‘il tus olib, jala quya boshladi 
II
. 1) Husayin yangi ustoziga hurmat aralash hayrat bilan qarab, uning kasb-
hunarini egallab olishga ahd qildi. 2) Musayev «maktub»ni maxsus po‘lat idishga-
kapsulga solib, qopqog‘ini burab mahkamladi. (H.G‘ulomov) 3) Mashrab uyilib 
yotgan bug‘doy g‘aramlarini aylana-aylana, buloq bo‘yiga zo‘rg‘a etib bordi 
(O.Yoqubov). 
Yuqoridan birinchi guruh (I)da keltirilgan har uch misolda ham ikkitadan ega 
va kesimli markaz mavjud bo‘lgani uchun ular ravish ergash gapli qo‘shma gap 
sanaladi. Ikkinchi guruh (II)dagi har uchta misolda yoyiq ravish hollari (I) 
«Yangi 
ustoziga hurmat aralash 
h
ayrat bilan qarab», 2) «maktub»ni maxsus po‘lat idish-
kapsulga
solib», 3) «uyulib yotgan bug
‘
doy g
‘
aramlarini aylana-aylana 
ishtirok 
etgan bo‘lib, bu uchta misolning har birida bittadan ega va kesim markazi 1) Husayn 
ahd qildi 
2) Musayev mahkamladi
, 
3) Mashrab yetib keldi
mavjud. Shunga ko‘ra bu 
gaplar ravish ergash gapli qo‘shma gap emas, yoyiq ravish hollari ishtirok etgan 
sodda gap sanaladi. 
Mashq.
Keltirilgan misollardan ravish ergash gapli qo‘shma gaplarni ajarating. 
Ular tarkibidagi biriktiruvchi vositalarni aniqlang. 
1. Sutdek oppoq nur eru-ko‘kni siypalab o‘tib, ketidan momaqaldiroq 
gumburladi. 2. Husni to‘lib, ochilur bahor. 3. Dono uyga kirib ketgach, Zokir bilan 
anchagacha gaplashib o‘tirdik. 4. Yomg‘irda cho‘milgan daraxtlar xuddi to‘yga 
yasangan qizlardek ochilib, havo xushbo‘y hidlarga to‘lib ketadi. 5. Ko‘z yoshlari 
duv-duv oqib, Dildor suv yoqalab borardi (S.Ahmad). 6. Butun vujudiga ninalar 
tinimsiz sanchilib, Yo‘ldoshning azobdan ko‘zlari chaqchayib ketdi. 7. Baland 
tog‘lardan jilg‘alanib oqib kelib, soylar, daryolar, havzalarni to‘ldirib yotgan ulkan 
suv omborlarining bag‘rida obi hayot, ma’murchilik manbai bilan birga, katta xavf-
xatar ham yashiringan (G‘aybulla As-salom). 
Mashq. 
Berilgan misollar orasidan avval ravish ergash gapli qo‘shma gapni, 
so‘ngra birikmali (yoyiq) ravish holini ajrating va ularni tushuntirib bering. 
1. Husayin yangi ustoziga hurmat aralash hayrat bilan qarab, uning kasb-
hunarini, egallab olishga ahd qildi. 2. Mashinalar katta yo‘ldan bu tomonga burilib, 
Qoradaryoning chap sohili bo‘ylab asta yurib keldilar (H.G‘ulom). 3. Badanlariga 
harorat yugurib, aka-ukani birdan uyqu elita boshladi. 4. Qudrat qoshlari chimirilib, 
Botirovga qaradi. 5. Qushcha oyog‘i singan holda, sekin-sekin sakrab yurardi. 6. 
Zuhra ko‘zi jiqqa yoshga to‘lib, qo‘lidagi katak ro‘molchasini siltadi (A.Qahhor). 7. 
Talaba bo‘lish mukkadan tushib boshini sirtmoqqa ildirib o‘qish, o‘qish va yana 

---

137 
o‘qish degan gap emas (G‘aybulla As-salom). 8. Ubaydulla dili yayrab «Sadoi 
Turkiston»ning yangi soni bilan tanishib chiqdi (A.Qahhor). 
Mashq.
Taniqli yozuvchi S.Ahmad asarlaridan olingan misollarni sodda yoki 
qo‘shma gap ekanligini, qo‘shma gapning qaysi turi ekanligini aniqlang. 
1. Uning rangi oqarib, bir nuqtaga tikilgancha telbanamo alpozda o‘tirardi. 2. 
Betiga qora surtib, eshakka teskari mindirib qishloqdan chiqarib yuborishdi. 3. 
Bironta roman o‘qimay, adabiyot nazariyasini mutlaqo bilmay, atrofda bo‘layotgan 
voqealarni tahlil qilmay yozuvchi bo‘lmoqchimisiz? 4. U yuzlarini ikki qo‘li bilan 
to‘sib, o‘ksib yig‘lab yubordi. 5. Ko‘rpani boshimga tortib, ezilib-ezilib yig‘layman. 
6. Men, umuman, Abdulla Qahhor haqidagi xotiralarimni biron hujjatga qaramay, 
misollarni kitobdan ko‘chirmay jonlantirmoqchiman. 7. Kampir bu tovushlarga bir 
dam quloq tutib, boshini tebratib kulib qo‘yadi. 8. Kon atrofidagi atrofi tikonli sim 
bilan o‘ralgan maydonchada qorga ko‘milib, och-nahor o‘tirib tuman tarqalishini 
kutardilar. 9. Faqat Qahhorgagina xos bo‘lgan, eshitgan odam bir umr esidan 
chiqarmaydigan qilib aytardi. 10. Qo‘shni hovlilardan maktabga ketayotgan 
bolalarning injiqliklari, xarxashalari, onalarining yalinib-yolvorishlari eshitilib 
turibdi.