Tilshunoslik asoslari

BELGILAR SISTEMASI YOKI SEMIOTIKA

Belgi strukturasi haqida ikkita qarama-qarshi fikr bor. Birinchi fikr tarafdorlari belgini ham ifoda planiga, ham material va mazmun planiga ega, deydilar. Bu nuqtai nazarga qarama-qarshi turgan ko‘p sonli olimlar belgi bir tomonlama hodisa, u faqat ifoda planiga ega, belgi hamma vaqt mazmun bilan alohida, deb hisoblaydilar. Birinchi nuqtai nazar tarafdorlari uchun ma’no bu belgi munosabatining predmet yoki tushuncha turlarida ifodalanishdir, bilim fakti haqiqatni real aks ettirishdir.

Ma’noga bunday yondashuv ishorada aks etilmasligi mumkin emas. Chunki. 1) tovush qatori faqat predmetni ko‘rsatmaydi, 2) belgi shartli, ixtiyoriy, mazmun esa shartli emas, u haqiqatni aks ettirishda aniqlanadi; 3) ma’no bilim fakti, miyada saqlanadi, belgi hamma vaqt undan tashqaridadir.
Belgilar sistemasini o‘rganish, uni sistemalashtirish bilan bog‘liq ko‘plab problemalarning paydo bo‘lishi maxsus fanni yuzaga keltirdi. Bu fan antik davrga borib taqaladi. Demokritning so‘z va predmet munosabati haqidagi munozaralari fikrimizning dalilidir. Semiotikaning beshta yo‘nalishi bor: 1. Mavjud tabiiy va biologik belgilarni o‘rganuvchi biosemiotik yo ‘nalish; 2. Insonning madaniyati darajasi, urf-odati va holatini tasvirlovchi etnosemantik yo‘nalish; 3. Tabiiy tillarni, ularning stilistik va bir-biridan ajralmaydigan belgilar sistemasini o‘rganadigan lingvisimiotik yo‘nalish; 4. Belgilangan material bilan bog‘liq bo‘lmagan holda o‘ziga xos umumiy xususiyatlarni belgilovchi abstrakt semiotik yo‘nalish; 5. Mazkur yo‘nalishlarning hammasi uchun umumiy bo‘lgan masalalarni o‘rganuvchi umumiy semiotik yo‘nalish. Bilim - sub’ektining tevarak-atrofdagi olamni inkor ettirishga qaratilgan faoliyatidir. Bilim buyumlarni, voqealarni, harakatlarni va shu kabilarni ko‘rsatuvchi belgilar sistemasi shaklida yuzaga chiqadi. Belgi bilan ma’no ajralmasdir: ma’nosiz belgi, belgisiz ma’no yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas.
Semiotika lingvistikaga ham judayam yaqin bo‘lib, eng to‘la va aniq aloqa tizimi bo‘lgan- odamzod tilini o‘rganadi. Semiotika lingavistikadan o‘ziga materiallar yig‘indi, shuningdek, kibernetikadan (axborot nazariyasi), biologiyadan, psixologiyadan, jamiyatshunoslik (etnografiya va sotsiologiya)dan, madaniyat tarixidan, adabiyotshunosliklardan foydalanadi. Shunga qaramay o‘z navbatida u ham mana shu fanlarga o‘z tajribalaridan ulashib turadi. U fanlarning birlashishidan rivojlanadi.
Semiotika va kibernetikaning o‘rtacha axvoli boshqa fanlarga qaraganda birinchi o‘ringa chiqib olishga yordam beradi.
Bu yo‘l xaqiqatdan ham bir necha kitoblarda foydalanilgan: biologiyadan kibernetikaga kirish (U.Ross Eshbi, 1956), Estetikadan kibernetikada kirish (A.Molь, 1958), lingvistikadan semiotikaga kirish (L.Elьmslev, 19435 V.V.Marinov, 1966). quyidagi berilgan kitobning muallifi-lingvist va shu kitob- lingvistikadan semiotikaga kirish, madaniyat tarixi, adabiyotshunoslik kabi fanlarni o‘z ichiga oladi. Biroq uni o‘qib ko‘rganimizda u boshdan oyoq “semiotikadan lingvistikaga kirish” deb atashimiz mumkin.
Semiotikaning boshqa fanlar orasidagi o‘rta ahvoli va u zamonaviy tizim va tuzilishlarning izlanishlari yaxshi ishlangan qismi bo‘lib, falsafa bilan uning analogiyasini tuzadi.
Falsafa fani borliq va ongning munosabati, jamiyat borlig‘i va jamiyat ongining munosabatlari bilan shug‘illanadi.
Albatta, falsafiy tadqiqotlarni xususiy fanlar yordamida tadqiq etish mumkin va kerakdir.
Semiotika va kibernetikalarning sifati, ularning falsafa faniga yaqinligi ularning rivojlanishida yanada katta yordam berib, tabiiyki ulardan falsafaga faqat nazariy bilim olishda yanada oson ko‘chadi. Darxaqiqat, “linvistikadan gnoseologiyaga kirish”fani mavjuddir. Bu faqat semiotikaning foydalanish va semiotikaning tajriba nazariyasiga bilish, o‘rganish, gnoseologiyaga semiotikadan kirish, hamma-hammasining nazariyalarini tajribada ko‘rish lozimdir.
Hamma fanlar kabi matematikadan tashqari, semiotika nafaqat shakllangan qismining ko‘pchiligini yoki kamchiligini saqlay oladi va keng doirada faktlarni kuzatadi.
Semiotikani o‘rganadigan faktlar (dalillar).
Fandagi har qanday yangilikning maqsadi mavjud. U ma’lum tadqiqot va tushunchalarning dalil va isbotlaridan vujudga keladi. Semiotika fani shunday dalillarni tushuntiradiki, allaqachon va katta hajmida yig‘ilgan ma’lumotlar odamlar ustidan boshqaruvchi kuzatuvchilar-yozuvchi va sayohatchilar baho beradilar.
Lomonosovning tillarning farqi haqidagi so‘zlari hammaga ma’lum: “Karl Beshinchining aytishicha, Rim imperatori ispan tilida xudo bilan muntazam ravishda gaplashishi, nemis tilida-dushman bilan, frantsuz tilida-do‘stlar bilan, italyan tilida-ayollar bilan va rus tilida esa-hamma bilan” bu afarizmda tillar yaqinligi va halqlarning xarakteri chuqur fikr bo‘lib yashiringandir.
Ruhiyatning, tilning va moddiy madaniyatning ikki tenglanishi haqida tahminan shunday umumlashtirish mumkin:
Aniq tenglanish: ruhiyatda - o‘rganilgan va o‘rganilayotgan, tilda oddiy belgilar ko‘chirib (snoska) o‘tishsiz, moddiy madaniyatda - “aniq madaniyat”.
Noaniq tenglanish: ruhiyatda-tilda o‘rganilmagan-ko‘chirib (snoska) o‘tishli belgilar, uslubshunoslik; moddiy madaniyatda – noaniq madaniyat yuqorida aytilgan fikriga qarab.
Ikkinchi yo‘nalish semiotik fikrlar belgilarning tushunchalari bilan bog‘langan. Belgining muammosini arastu va B.Brextlar shug‘ullanganlar. hammadan qiziqarlisi shundaki, belgilar muammosining tarixini evropaliklar doimo o‘rganib kelishgan, xatto bu haqida o‘zlari ham bilmaganlar. qadimgi Rim antik davrida oliy maktablarda “Yetti ozod san’at”ni o‘qitish traditsiyalari ikki tsiklga bo‘lingan, ya’ni kvadriviy (kvadrivium-4 yo‘nalish, 4 ta yo‘lning kesishi nuqtasi) – arifmetika, geometriya, astronomiya, va musiqa, hamda triviy (trivium - yo‘nalish) –gramatika, ritorika va dialektika (shevashunoslik) mantiqning oldingi nomi.
O‘rta asrlarda, V-VI asr, bu sikllar Yevropa maktablarida tasdiqlangan, triviy - gumanitar, kvadriviy esa – real fanlar, qaysiki, o‘z navbatining oxirigi o‘rinda, keyinchalik zamonaviy, tabiiy, o‘z navbatining oxirgi o‘rinda, keyinchalik zamonaviy, tabiiy fanlar o‘sib chiqdi.
Zamonaviy semiotikaga asos solganlardan biri Ch.Morris o‘z e’tiborini triviyning qismlariga juda o‘xshab ketadi.
XVI-XVII asrlarda belgilar muammolari bilan shug‘ullangan faylasuflar - Lokk, Gassendi, Kondilyaklardir. XIX asrda mantiqshunos Ch.Pirs, faylasuf Ch.Morris, matematik G.Fregellarning ishlari katta e’tiborga loyiq.
Lingvist olim Ferdinand de Sossyur umumiy ko‘rinishdagi til birikmalarini oxirgi bo‘lib ko‘rib chiqqan. Ikki tomonning ajralmas tomoni – bildiruvchi va bildiradigan tomonlarni huddi qog‘ozning oldi va orqa tomonlarini ajratib bo‘lmagandek. Uning belgisining sxemasi – chiziqli doira, ya’ni diametridan o‘tuvchi chiziq. Shuni ta’kidlab o‘tish joizki, de Sossyur o‘zining belgilar nazariyasida ikki xil fikrdan foydalangan bo‘lib, ulardan Adam Smit va oldingi politekonomiyadir. Ma’lumki, mahsulotning aniq tarixi mavjud bo‘lishi mumkin. Shuning uchun berilgan maxsulotning tuzilishi takrorlanmasligi kerak. Uning material sifati ham nazarda tutiladi. Albatta, uni ishlatish (yemoq, ichmoq, kiymoq va boshqalar) va berilgan maxsulotning boshqa maxsulotlar bilan munosabatidagi abstrakt narhi ham e’tiborga loyiqdir. Anologiyada de Sossyur til belgilarining ikki xil tushunchasini ochib berdi:
a) uning aniq tushunchasi, berilgan belgining takrorlanmas sifatini aniqlaydigan alohida ko‘rinishlar (misol uchun, so‘zlarning shunday tushunchalari, lug‘atlardagi yozilishi; o‘z-o‘zidan bu tushunchalarning abstrakt bo‘lishiga qaramay, ular so‘z – belgilarning aniq tushunchalari bo‘lib ko‘rinadi. Ularni oddiy lug‘at usullari bilan ta’riflab berish mumkin).
b) belgining abstrakt tushunchasini, ya’ni berilgan so‘zning boshqa so‘zlarning tiliga bo‘lgan munosabatini aniqlaydi (deyarli barcha so‘zlar o‘sha guruhning mazmuniga qarab). Adam Smitning o‘zi lingvistlikni boshlab berdi va shu orqali biz yana bir bor har bir davrda fikrlar bilan almashish mavjudligini, fanlar orasidagi fikrlar umumiyligiga ishonch hosil qilamiz va o‘rganayotgan semiotika fanining o‘z-o‘zidan dalilari mavjudligini ko‘ramiz.
De Sossyur belgilar sistemasining umumiy fanlar hisobida paydo bo‘lishini, semiotika yoki semiologiyalarni oldindan ko‘ra bildi:
Birinchi yo‘nalish: sistemalarni tekshiradi tabiiy belgilarga asoslangan yoki aniqroq aytganda, u yoki bu darajada organizmning faoliyatiga zarur bo‘lgan, ya’ni biologik faoliyat, yoki terminologik aytganda biologik relevantdir. Uni biologik semiotika yoki biosemiotika deb nomlash mumkin. U hayvonlarning signal sistemasini o‘rganishdan ketib, biologiyaga umuman tayanadi.
Ikkinchi yo‘nalish: eng ommaviy, uning ichida qanchadan-qancha oqimlar, biri antropologiya va etnografiyaga (orintir) tayanadi. Yana bir oqim sotsial ruhiyatga va muhandis ruhiyatga, yanada oliy rivojlangan ommani tadqiq qiladi, o‘rganadi.
Uchinchi oqim - falsafa tarixi va adabiyotga tayanadi. Uni butun va har tomonlama yo‘nalishi shartli ravishda etnosemiotika deb atashi mumkin.
Uchinchi yo‘nalish: Lingvosemiotika - haqiqiy tilni o‘rganishga tayanadi, uning stilistik va boshqa belgilarining sistemasini tekshiradi, o‘rganadi. Uni qanchalik o‘rganishini quyida ko‘rib chiqamiz.
a) ular nutq bilan yonma-yon funktsiyalanadi (paralingvistika deb nomlanuvchi – jest, mimika, nutqni olib boruvchi).
b) uning funktsiyasidagi ko‘rinishni va belgisini xarakterini (masalan, badiiy nutq) o‘rganadi. Keyingi yillarda tabiiy tilning o‘zgarishi oqibatida sun’iy tilning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi va lingvosemiotikaning ob’ekti ham kengayadi.
To‘rtinchi yo‘nalish: belgilar sistemasini xarakterlovchi faqat umumiy hususiyati va munosabatlarini moddiy vujudga kelishi bundan mustasno. Bunday yo‘nalishning chegarasida yanada abstrakt tushuncha mantiq va matematikaning belgili sistemasida paydo bo‘ladi va shuning uchun uni abstrak semiotika deb atash mumkin.
Har bir yo‘nalish bir-biriga eng tor aloqada mavjud bo‘ladi va ularning umumiy savollari (vazifalari, maqsadlari) bir fan doirasida echiladi. Demak, SEMIOLOGIYA, SEMIOTIKA va UMUMIY SEMIOTIKAlar keng ma’nodagi so‘z bo‘lib, ular fanda hali yaxshi o‘rganilmagan. Uni o‘rganib tadqiq qilish siz va bizning qo‘limizdadir.