Tilshunoslikka kirish

3. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra undoshlar ikki xil bo’ladi: Jarangli va jarangsiz undoshlar. Jarangli undoshlar ovoz va shovqindan iborat bo’ladi. Tarkibida ovoz (un) miqdori ko’p bo’lgan jarangli undoshlar sonor (lotincha «ohangdor») lar deyiladi. Sonor tovushlar 5 ta: m, n, ng, l, r

Jarangli

B

v

d

g

J

J

z

g’

l

m

n

ng

r

y

Jarangsiz

P

f

t

k

ch

sh

s

x

s

h

q

Faqat jarangli undoshlardan iborat so’zlar: mard, javlon, maydon, jadval.

Faqat jarangsiz undoshlar ishtirokidagi so’zlar: paxta, ko’kat, soch popuk, sex.


UNDOSH TOVUSHLAR TASNIFI

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra		Hosil bo’lish usuliga ko’ra	Hosil bo’lish o’rniga ko’ra
			Lab tovushlari		Til tovushlari
			lab-lab	lab-tish	Til oldi	Til o’rta	til orqa
							sayoz		Chuqur
			b		d		g
	Jarangli	Portlovchilar
	Jarangsiz		p		t		k	q
	Jarangli	Sirg’aluvchilar	v		z,j			g’
	Jarangsiz			f	s,j			x		h
	Jarangli	Qorishiq tovushlar			j
	Jarangsiz				ch
	Jarangli	Burun tovushlari	m		n		n(ng)
		Yon tovush			l
		Titroq tovush			r

Bo’g’in
Bir nafas to’lqinida aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi bo’g’in deyiladi. So’zda nechta unli bo’lsa, shuncha bo’g’in bo’ladi. Bir unli bir bo’g’inni hosil qila oladi. Bo’g’inlar tarkibi quyidagicha bo’ladi: с-undosh; v-unli.
v: o-na, u-mid, a-ka, i-jod, o-lim, a-yoz.
vс: o’t, el, ot, on, ur, ish, oy, ip, iz, o’y, ol-(ma), in-(kor).
cv: bu, shu, da-da, ma-na, da-(vom), sa-na, ra-(von), sa-(bab).
cvc: ko’k, gul, qo’l, sol, bor, dam, tan-qid, tan-bur, rav-shan.
cvcc: go’sht, qasd, mard, qasr, fikr, ranj, hukm, mehr.
vcc: aql, ust, asr, ahl, art, ishq, ont.
ccvcc-sport, shrift.
O’zbek tilida bir unli, ikki undoshdan iborat bo’g’in mavjud, ammo ikki unli va bir undoshdan iborat bo’g’in uchramaydi. Negaki, bir unli bir bo’g’inga teng keladi. Bo’g’inning ahamiyati quyidagilardan iborat:
a) maktab o’quvchilarini o’qish va yozishga o’rgatish bo’g’inga asoslanadi;
b) she’riy misralarda bo’g’inlar tengligi alohida ahamiyat kasb etadi;
v) so’zni ko’chirishda bo’g’inga asoslaniladi.
Bo’g’in tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ochiq bo’g’in va yopiq bo’g’in.
Unli bilan tugagan bo’g’in ochiq hisoblanadi: ma-la-ka, ka-li-ma, o-na.
Undosh bilan tugagan bo’g’in yopiq hisoblanadi: mak-tab, kaj-raf-tor, tan-siq.
Urg’u

Urg’u ikki xil bo’ladi: so’z urg’usi va gap urg’usi.

1. So’z urg’usi. So’zdagi ma’lum bir unlining (yoki bo’g’inning) cho’ziqroq, ajratib, ta’kidlab aytilishidir. O’zbek tilidagi so’z urg’usi ko’chuvchan xarakterga ega bo’lib, asosan so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi: gul-gulzor-gulzorlar-gulzorlarimiz-gulzorlarimizni. So’zga qo’shimcha qo’shilishi bilan urg’u ko’chib boraveradi. Lekin barcha qo’shimchalar ham urg’u olavermaydi. Quyidagi qo’shimchalar urg’u olmaydi:
1. Birinchi darajali shaxs-son qo’shimchalari: -man, -san, -dir, -miz, -siz. Masalan, o’quvchiman, bolaman, yaxshisiz.
2. Sonlardagi-ta, -tacha qo’shimchalari, ravish yasovchi-cha qo’shimchasi urg’u olmaydi: o’nta, yigirmata, beshtacha, mardlarcha.
3. -dek, -day qo’shimchalari ham urg’u olmaydi: qordek, oydek, shishadek.
4. Fe’lning bo’lishsiz shakli -ma ham urg’u olmaydi: kelmadi, olmagan, aytmadi.
5. Qo’shimcha holidagi yuklamalar urg’u olmaydi: qizgina, keldi-yu.
Ba’zi so’zlarda urg’u oxirgi bo’g’inga tushmaydi: ammo, doim, afsuski, hatto, xuddi, albatta, balki, hamma, texnika, hamisha, kofe. Bunday holat o’zlashgan (boshqa tillardan kirgan ) so’zlarda kuzatiladi.
So’z urg’usi ma’no farqlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan: olma (meva)-olma (fe’l), etik (kiyim)-etik (fan), atlas (xarita)-atlas (ko’ylak), hozir (payt)-hozir (tayyor), yangi (kitob)-yangi (payt), qo’llar (ot)-qo’llar (fe’l), qishloqcha (ot)-qishloqcha (ravish), o’quvchimiz-o’quvchimiz.
Demak, so’z urg’usi so’zdagi biror bo’g’inni ajratib, ta’kidlab aytish va ma’no farqlash uchun xizmat qiladi.
2. Gap urg’usi «mantiqiy urg’u», «logik urg’u», «ma’no urg’usi» kabi terminlar bilan yuritiladi. Gap urg’usi gapdagi biror so’zning ta’kidlab, ajratib aytlishidir: Biz kecha sayohatga bordik. Biz sayohatga kecha bordik. Kecha sayohatga biz bordik.
Gap urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin ( kesim oldida) keladi.
Tovush o’zgarishlari

O’zakka qo’shimcha qo’shilishi natijasida yuzaga keladigan o’zgarishlar fonetik o’zgarishlar yoki tovush o’zgarishlari deyiladi. Tovush o’zgarishlarining quyidagi ko’rinishlari mavjud.

1. Tovush almashuvi: bunda qo’shimcha qo’shilishi natijasida bir tovush boshqa tovushga almashadi: qishloq-im-qishlog’im, etik-i-etigi, yosh-a-yasha, son-a-sana, bo’ya-q-bo’yoq, ong-la-angla, ot-a-ata.
2. Tovush tushishi: a) unli tovush tushadi: o’g’il-im-o’g’lim, shahar-ing-shahring, ulug’-ay-ulg’ay. b) undosh tovush tushadi: past-ay-pasay, sust-ay-susay, men-niki-meniki, sen-ning-sening.
3.Tovush ortishi: shu-day-shunday, o’sha-da-o’shanda; isi-q-issiq.
13-§. ORFOEPIYA

Orfoepiya (grekcha “orfo- to’g’ri, epos-nutq”) talaffuz me’yorlari haqidagi bo’lim. Talaffuz jarayonining o’ziga xos xususiyatlari orfoepiyada o’rganiladi. Orfoepiya me’yorlari tilning fonemalar tizimi, fonemalarning ma’lum o’zgarishlari bilan bog’liq. Orfoepik talaffuz me’yorlari adabiy til bilan birgalikda shakllanadi. Jonli so’zlashuv va mahalliy shevalar orfoepik me’yorning buzilishi hisoblanadi. O’zbek tilidagi asosiy orfoepik me’yorlar quyidagilardan iborat.

Unlilar orfoepiyasi:
1. So’zning yopiq bo’g’inlarida i unlisi juda qisqa talaffuz etiladi: biz,kir, tik, birikma, mis.
2. oi unlilari yonma-yon kelgan so’zlarda ular orasiga y qo’shib talaffuz etiladi: oid-oyid; qoida-qoyida; foiz-foyiz.
3. Ko’p bo’g’inli arabcha so’zlarda a unlisi i tovushiga monand talaffuz etiladi: mulohaza-mulohiza; muhokama-muhokima; muomala-momila.
4. a unlisi i bilan yonma-yon kelgan so’zlarda qisqa y qo’shib talaffuz qilinadi: zaif-zayif; maishat-mayishat.
5. a e birikmasida e tovushi y tarzida talaffuz etiladi: aeroport-ayraport; aeroflot-ayroflot.
6. Unli tovushlar til oldi undoshlari bilan yonma-yon kelsa yumshoq (malika), chuqur til orqa undoshlari bilan yonma-yon kelsa qattiq talaffuz etiladi (qatiq).
Undoshlar orfoepiyasi:
1. b undoshi so’z oxirida jarangsizlashib p tarzida talaffuz etiladi: istirob-istirop. So’z o’rtasida v bilan almashadi: kabob-kavob; qaboq-qovoq.
2. v undoshi so’z oxirida va jarangsiz undoshlardan oldin f tarzida talaffuz etiladi: avtobus-aftobus; Hakimov-Hakimof.
Orfoepiya me’yorining buzilishi natijasida paronimlar yuzaga keladi. Aytilishi (talaffuzi) jihatidan o’xshash, ammo yozilishi va ma’nosi har xil bo’lgan so’zlar paronimlar deyiladi.
Sheva so’zlarining talaffuzi orfoepik me’yorga kirmaydi.