Tipografi, EĞİTİMİ ve iletiŞİmdeki yeri Özet

TİPOGRAFİ, EĞİTİMİ VE İLETİŞİMDEKİ YERİ

ÖZET
Eski çağlardan bu yana gelişimini sürdüren yazı, tipografi sanatının ortaya çıkmasıyla, dinamik bir iletişim aracı haline gelmiş ve bu araçlar arasında ilk sırayı almıştır. Tipografinin bu önemi ve iletişime ait katkısı çeşitli araştırmalara da konu olmaktadır.
Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; tipografinin genel özellikleri, ikinci bölümde yazı ve tipografi derslerinin üniversite programlarındaki yeri betimlenmiş, üçüncü bölümde tipografi ve iletişim arasındaki ilişkiler, dördüncü bölümde ise sonuç ve önerilere yer verilmiştir.
Anahtar Sözcük: Yazı, Tipografi, Tipografi eğitimi, Tipografi ve iletişim

TYPOGRAPHY, ITS EDUCATION, AND ITS PLACE IN COMMUNICATION

ABSTRACT

Developing since ancient times, writing has become a dynamic, and subsequently the uppermost means of communication with the emergence of the art of typography. The importance of typography and its contribution to communication have both been subjects of interest among researchers. This study is made up of four sections. In the first two chapters, general characteristics of typography, and the place of writing and typography classes in university programmes are respectively described. In the third chapter, the relationships between typography and communication have been analysed, and conclusions and recommendations have been made in the fourth chapter.

Keywords: Writing, Typography, Typography education, Typography and communication


1.GİRİŞ
İnsanların iletişim kurmak amacıyla çizgi, işaret, sembol, resim gibi çizimler yapması tarihte çok eskilere dayanmaktadır. Bir kayıt aracı olarak yazı stilleri, Sümerler’ de çizgisel çivi yazısı, Mısırlılar’ da resimsel hiyeroglif yazı olmak üzere farklı şekillerde geliştirilmiştir. Yazının gelişiminde kısa sürede algılanabilen ve uzun süre akılda kalan simgelere geniş anlamlar yüklenmiştir. “Harf çizimi” veya “harf grafiği” olarak adlandırılan tipografi için tasarımcı ve tasarım kuramcılarının önem verdikleri alanlardan biridir (Dündar, 2005). Grafik tasarımın önemli bir kolu olan tipografik ileti; görsel ve işitsel olarak algılanmakta ve sözel olarak ifade edilmektedir. Bu dinamik yapısına ek olarak tipografiyi oluşturan ana unsurlar da (harf, harfin yapısal özellikleri, biçimi, ölçümü, yazı, yazı aileleri, karakterleri, yazıların sınıflandırılması, punto, satır, boşluk v.b.) söz konusu dinamik yapıya katkıda bulunmaktadır. Başka bir deyişle yazıyı oluşturan karakterin seçimi, harflerin iç ve dış boşlukları, birbirlerine oranı, zemin ve değer ilişkileri algılamadaki önemli etkenlerdir (Pektaş, 2002 www.aed.org.tr/tipografi.html erişim: 22.07.2012). Tipografide harfler, okuyucunun sayfaya baktığı zaman gördüğü ilk görsel elemanlardan birisidir. Ancak uygun yazı karakterleri kullanılmadığı takdirde, okuyucuya yanlış mesajlar iletilebilir (Okur, 2003: 22).
Konuyla ilgili alan taramasında, tipografinin daha çok sanat eğitimi ile ilgili alanlarda kullanıldığı ve bu alanda yer aldığı görülmekle birlikte, çok nadirde olsa da yurt dışındaki çalışmalarda olduğu gibi disiplinler arası araştırmalarda da kullanılmaktadır. Alana özgü literatürde, eğitimin ayrılmaz bir parçası olan kitaplarda görsel tasarım ilkelerine göre çocukların gelişimsel özellikleri dikkate alarak, sanatsal unsurları ve estetik değerleri bir arada barındırarak hazırlanması gerektiği vurgulanmaktadır (Kaptan ve Kaptan, 2004; Dursun ve Eşgi, 2008; Bangir, 2008). Ayrıca ilköğretim I. kademe çocuk hikâye kitaplarının tipografik özellikler açısından incelendiği araştırmalarda yürütülmüştür (Mennanoğulları, 2008). Okur yaptığı çalışmalarda tipografik elemanlar (harf, kelime, cümle, noktalama işaretleri… gibi) yaratıcı ve yenilikçi bir biçimde gerek diziliş biçimi, gerekse yapısal özelliklerinin değiştirildiği görsel bir araç halinde kullanılarak mesajlar iletilmiş ve bireyin öğrenirken eğlenceli keşifler yapmasını sağlamıştır (Okur, 2003; Okur, 2007; Okur, 2009). Diğer taraftan tipografik özelliklerin dikkate alındığı, tasarımda karşılaşılan sorun ve çözümlerin ortaya konduğu kitap kapağı tasarımı (Düz, 2001), ders kitaplarındaki metin tasarımı (Bangir, 2008), dergi tasarımı ve dergi içi reklamların incelendiği (Karaduman, 2007), çocuk dergileri (Kaptan ve Sürmeli, 2011) , gazete tasarımı (Akdağ, 2009), albüm kapakları (Özdemir, 2011), süreli yayına görsel kimlik tasarımı (Arı, 2006) ile ilgili araştırmalar yürütülmüştür. Ayrıca duygu aktarımında tipografinin etkililiğinin incelendiği (Duran, 2010), bir müzik metninin tipografik gösterimi (Keleşoğlu, 2008), tipografinin dil eğitimi üzerine etkisinin incelendiği (Dilekçi, 2012) ile ilgili çalışmalarda bulunmaktadır. Yurt dışında tipografi ile ilgili yapılan çalışmaların ülkemizde yapılan çalışmalara benzer olduğu görülmektedir. Örneğin; (Hughes ve Wilkins, 2000; Burumberger, 2004; Carver, 1970; Wilkins, Cleave, Grayson ve Wilson 2009) yaptıkları araştırma sonuçlarında tipografinin çocukların okuma hızları ve okuduğunu anlama üzerinde etkili olduğunu belirtmektedirler.
Temel Tipografi Kuralları

1. Harf

Harf sözcüğü; bir dilin alfabesini oluşturan ve tek başına veya başka öğelerle birlikte o dildeki sesleri yazıda göstermek üzere kullanılan işaretlerden her biri, sesin yazıdaki işaret karşılığı (erişim tarihi: 29.06.2012).http://tdkterim.gov.tr/bts/

Harf (type) sözcüğü, harf yapısı anlamına gelen yunanca “typos” sözcüğünden gelmektedir. Harf (metal harfler: hurufat) tipografik düzenlemenin en temel öğesidir ve abecenin her bir harfini belirler. Bir abece içerisindeki öznel harflerin, sayıların ve noktalama işaretlerinin her biri ise karakter olarak adlandırılır” (Sarıkavak, 2004:15).
Baudin (1989: 23) harfi “konuşma dilimizde kullandığımız seslere karşılık gelen ve belli biçimlere sahip olan işaretler” olarak tanımlar. Harfleri oluşturan ana hatların alt ve üst bitim yerlerinde bulunan tırnak biçimindeki küçük uzantılar “şerif” olarak adlandırılır. “Kapital”, “Majiskül” ve “Uppercase” tipografik terminolojideki büyük harfler için kullanılan terimlerdir. Küçük harfler ise “Minüskül” ya da “Lowercase” olarak anılırlar (Becer, 2006: 177).
Sarıkavak (2004)’a göre harfle ilişkin diğer tanımlar şunlardır:

Şekil 1: Harfle ilişkin tanımlar
Taban çizgisi (Baseline): Büyük ve küçük harf karakterlerinin birçoğunun üzerine yaslanmış olduğu var sayılan çizgi.

Orta çizgi (Meanline): Küçük harflerin üstünü yukarıya çıkan uzantılardan ayıran düşsel çizgi.

Yukarı uzantıları (Ascenders): Küçük harflerde x’ in gövde boyundan yukarı çıkan parçası.

Üst Uzanım (Ascent): Harflerin taban çizgisinden itibaren yukarı uzantılarının eriştiği üst izlek.

Aşağı Uzantıları (Descenders): Taban çizgisinden aşağı sarkan, küçük harflerin aşağı uzanan parçası.

Alt uzanım (Descent): Harflerin taban çizgisinden itibaren aşağı uzantılarını eriştiği alt izlek.

Kapatılmış alan (Counter): Harflerin kapalı ya da oyulmuş bölümü. Harf yapıları tarafından kapatılmış beyaz boşluk.

Tırnak (Serif): Asıl vurgunun sonunda oluşturulan kısa vurgu.

Küçük harf boyu (x-Height): Gerçekte küçük harf x’ in yüksekliği. Yazı karakterlerinin sayısız çeşidi ve biçemi içinde “x” harfi temel olarak bir abecede diğer harflere göre orta çizgi ile taban çizgisini aşmadığı için “küçük harf boyu” nu tanımlamak amacıyla belirlenmiştir.

Asıl Vurgu (Main Stroke): Bir harfin temel yapısının ana vurgusu.

Yatay Vurgu (Crossbar): A, H, T gibi bazı harflerdeki yatay çizgi ya da vurgu.

Eğri Vurgu (Bowl): Yuvarlak yapılı harflerdeki eğri vurgulanmış kısımlar.

2. Harfin Geometrisi

Harfler piktografik yazıdan tarihsel süreç içinde dönüşerek soyutlanmış temel abece yapılarına sahiptir. Abece tasarımlarının temel yapılarını, bu abecelerin tüm harfleri arasındaki biçim ve ölçü ilişkilerini sağlayan bir oranlama dizgesi oluşturur. Bu oranlama dizgeleri harfin geometrisini belirler (Sarıkavak, 2004:17).

Latin alfabesindeki yazı karakterleri, harflerin geometrik yapılarına bakılarak temelde iki sınıfa ayrılır: “Eski Tarz Sistemi” (Old Style) ve “Esit-en Sistemi” (Evenwidth). Bu geometrik yapılara sahip olmayan yazı karakterleri “Serbest Tarz” olarak isimlendirilir.
Eski tarz sistemi (oldstyle): Bu sistemde harfler üçgen, daire ve kareler üzerinde oluşturulur. “Büyük harflerde her bir harfin yapısı farklılık taşısa da, onların inşası bu temel geometrik öğeler üzerinedir. Bu sistemin temel kaynağı MS 200’deyapılmış olan Roma’daki Trajan Sütun’dur” (Uçar, 2004, s.134). Bu yazı karakterlerine örnek olarak Garamond, Trajan, Albertus, Serif Gothic, Avant Garde Gothic verilebilir.

Şekil 2. Eski biçem harf sistemi

Eşit-en sistemi (even-width): Harflerin yapısını dikdörtgen, yamuk ve elips şekillerinin oluşturduğu bu sistem, harflerin lekesel değerlerinin birbirine eşit olması ilkesine dayanır. Dikdörtgen, elips ve yamuk kullanılmasına sebep olarak, bu geometrik şekillerin taşıdığı değişkenlik özelliğidir. Bu yazı karakterlerine örnek olarak Helvetica, Univers, Bodoni, Bookman, Clarendon verilebilir.


Şekil 3. Eşit en harf sistemi
“Eski Biçem ve Eşit-en dışındaki düzensiz geometrik altyapılar genel olarak “Serbest Dizge” olarak adlandırılır. Abece tasarımında daha çok süsleme amaçlı oluşturulan yazı karakterleri daha önce açıklanan geometrik dizgelere uymazlar” (Sarıkavak, 2004: 26). Serbest dizge sistemindeki alfabelerin tasarımındaki esas düşünce oluşturdukları görsellik ve betimledikleri biçimlerdir.
3. Harf biçimi (Yazı karakteri / Font)
Sarıkavak (1997: 11)’a göre; “Yazı karakteri olarak adlandırılan ve İngilizce söylenişi ile dilimizde de kullanılan font, bir harf biçiminin yani bir ölçüdeki yani belli bir karakter sayısındaki bütün abecesidir. Aynı dizide, ölçüde ve hizada, sayıları ve noktalama işaretlerini de içeren, bütün parçalarıyla öznel harflerin toplamasıdır”.
Becer (1999: 177 )’e göre yazı karakteri tanımını şu şekilde yapmaktadır: “Aynı fontun bütün yazı karakterleri yan yana dizildiğinde, optik olarak eşdeğer bir yoğunluk ve bütünsellik oluşur. Bir fontun temel öğeleri ise şöyle sıralanabilir: Büyük harfler, küçük harfler, sayılar, noktalama işaretleri, matematiksel semboller, aksanlar ve logogramlar”. Bir harf biçiminin tüm ölçü ve biçemleri bir araya getirildiğinde “yazı ailesi” oluşur. Yazı ailesinde harf biçiminin kalınlık farkına göre extralight (çok ince), light (ince), book, demi (yarım), medium (orta), bold (kalın), extrabold (çok kalın), heavy (ağır) ve ultra (aşırı); açı farkına göre; roman (dik) ve italik (eğik); ayrıcacondensed (yoğunlaştırılmış), regular (normal) ve extended (seyreltilmiş) gibi uyarlamaları bulunur.

4. Punto

Fransız yazı tasarımcısı Pierre Simon Fournier de Jeune, 1737 yılında "Punto" birimini temel alan bir ölçü sistemi geliştirerek tipografik ölçülere standart getirmiştir. Punto, günümüzde uluslararası geçerliliği olan tipografik bir ölçü birimidir ve l punto 0,37583 milimetredir. Daha çok, satır uzunluğu ve metin derinliği ölçmede birim olarak kullanılan "Kadrat" ise 12 puntoya eşittir. El dizgisinde kullanılan metal harfler, metin yazılarında 5.6.7.8.9.10.11.12.14 punto, başlık yazılarında 18.24.30.36.42.48.54.60.72 punto olarak dökülmektedirler (Becer, 1997: 180).

Şekil 4. Punto Büyüklüğünün gösterimi (Craig, 1990: 1-52)

"Punto ölçüsü (büyüklüğü) veya gövde büyüklüğü harflerin alt ve üst uzantılarına ek olarak, dizildiklerinde alt ve üstlerinde kalan boşluklarında eklenmesiyle oluşan ölçüdür" (Craig, 1990: 1-52). "Kısacası harf yüksekliğinin ölçümü için kullanılan birimdir. Dizgi yapıldıktan sonra satırlar arasına bir temel çizgiden, diğer temel çizgiye kadar da ölçülebilir. Punto (point) 1 punto = 0,376 mm dir. 12 punto ise 1 kadrata eşittir" (Davidshofer, 1961:28).

5. Yazı- Fon İlişkisi

Görsel tasarım öğeleri, görsel ilkeler yardımıyla yüzeysel ya da hacimsel olarak düzenlenerek zemin veya şekil anlatımları oluşturmaktadırlar. Zemin anlatımı; iki boyutlu etkisi olan bir düzenlemedir. Bu düzenleme; geniş - berrak alanlarla, benzer ölçüde tekrar çizimlerle ve bir kompozisyonda şekil anlatımı verecek şekilde güçlü etki yapan bölgelerden arta kalan kısımlarla sağlanır (Çellek, http://www.tulaycellek.com/tulay/eser.asp?id=254 erişim 30.06.2012).

Tipografik bir sayfa düzenlemesinde, bütünlük oluşturmak amacıyla, tipografik elemanlarla fon olarak adlandırılan zemin arasında bir ilişki kurulması gerekmektedir. Fon, tipografik elemanların birbirleri ile ilişkisini etkilemektedir.
6. Yazı karakteri seçimi
Yazı karakteri seçiminde estetik, uygunluk, okunurluk ve okutulabilirlik üzerinde düşünülmesi gerekir. Okunurluk harf ölçüsü ve yazı karakterlerine bağlıdır. Okuturluk ise basımda kullanılan, her bir ekipmanın (kâğıdın cinsi, tonu… vb) net bir okuma yaratmasına bağlıdır.

7. Yazı ve Renk İlişkisi
Her yazı karakterinin kendine özgü bir renk yoğunluğu vardır. Punto büyüdükçe bu oran da artar. Dolayısı ile sayfadaki bu renk yoğunluğunu görsel bir malzeme gibi düşünerek orantılı olarak düzenlemek gereklidir (White, 1982: 91, aktaran: Menanoğulları, 2008: 32).
"Grafik tasarımcı kavramsal çözüm, tipografi, kompozisyon gibi pek çok sorun ile başa çıkmaya çalışırken bir yandan da renk öğesini tasarımının bir öğesi olarak oluşturmak durumundadır" (Uçar, 2004: 45).
Rengi kullanarak, herhangi bir tasarımda görsel hiyerarşiyi düzenlemek mümkündür. Renk ve ton değerlerini kullanarak tipografiyi öne çıkarabilir veya arka plana itebiliriz. Fakat tasarımda renk konusunda genel kurallar koymak mümkün değildir. Kültürden kültüre, hatta insandan insana bile değişen etkileri vardır. Renklerin birlikte kullanıldıkları diğer elemanlar da değişkenlik yaratırlar. “Önerilen sistemler ve kurallar ancak yol gösterici bir yapıya sahiptir. Her ayrı bileşim, bünyesinde sayısız seçenekler yaratır. Bu seçenek, farklı psikolojik algılar oluşturur. Bu yüzden her durum, kendi içinde değerlendirilmelidir.” (Uçar, 2004: 46).
Tipografi gönderici ile alıcı arasında görsel bir iletişim aracıdır. İyi bir tipografi yukarıda bahsedilen özeliklere dikkat ederek mesajı/bilgiyi en doğru, en yalın bir şekilde iletebilmelidir.

2.EĞİTİMDE YAZI VE TİPOGRAFİ
Ülkemizde, MEB MEGEP Projesi’nde, Meslek Liselerinin Grafik ve Fotoğraf alanı çerçeve öğretim programı içerisinde Yazı Tipografi dersi 11. Sınıf öğrencilerine okutulacak dersler arasında yer almaktadır.

Öğrenciler grafik tasarımın önemli bir unsuru olan yazının doğuşunu, tarihi gelişimini, harfin anatomisini, yapısal özellik ve farklılıklarını, tipografinin iki boyutlu yazı yüzeylerindeki kullanım şekillerini, işlevlerini ve bunları grafik tasarım ürünleri oluştururken doğru, etkili ve estetik bir bakış açısıyla ne şekilde kullanması gerektiğini öğrenirler.

‘‘Gelecekte çok yönlü, yaratıcı, bilgili, gelişime ve değişime açık, estetik, nitelikli ve çağdaş grafik tasarımlar yaratabilen tasarımcı adaylarının yetişmesi için bu bilgilerin özümsenmesi, doğru şekilde kullanılması önemlidir’’ (Özdemir, 2008).
Grafik tasarımda tipografi, bilgi ve mesajın anlaşılabilir bir form diliyle iletilmesinin yanı sıra, bir tarz, kişilik, görsel bir dil, farklı bir imge olarak ortaya konan bir elaman olma iddiasını taşımaktadır. Mesajın içeriğiyle tipografinin uyuşması grafik tasarımcılarının en sıklıkla çözüm bulmak zorunda kaldığı durumdur (Uçar, 2004).

2.1.Ülkemizde Tipografi Eğitimi

Yüksek öğretim kurumlarında yazı ve tipografi dersleri özellikle Güzel Sanatlar

Fakültelerinin, Grafik, Grafik Tasarım, Görsel İletişim Tasarımı ve Eğitim Fakültelerinin

Grafik Bölümleri ve Önlisans eğitim kurumlarının Grafik Tasarım bölümü gibi; grafik ve görsel iletişim alanlarında öğrenci yetiştirmeyi amaçlayan bölümlerde yer almaktadır. Yüksek öğretim kurumlarının bu bölümlerinde okumak isteyen bireyler, üniversitelerin önkoşullarını belirlediği ve kendi bünyesinde uyguladığı aşamalı bir özel yetenek sınavını geçerek okumaya hak kazanırlar. Yüksek öğretim kurumlarının Önlisans Grafik tasarım bölümlerinde okumak isteyen ortaöğrenimlerini grafik tasarım eğitimi olarak tamamlayan bireyler Önlisans eğitim kurumlarında yer alan Grafik tasarım bölümüne yatay geçiş hakkı ile kayıt yaptırabilmektedir. Bu bölümlerde okumaya hak kazanan öğrencilerin alması gereken dersler arasında görsel iletişimin vazgeçilmez bir konusu olan yazı ve tipografi dersleri de yer almaktadır.

Grafik, sürekli olarak kendi kendini üreten, yaratıcı ve yapıcı düşünce süreçlerinin sonucunda boy veren sanat dallarındandır. Sanatsal yapısı dışında en önemli özelliği her türlü iletişim ve tüketim ürünlerine tasarımlarla teknik yaklaşımlar getirir. Sanayi ve üniversite işbirliğiyle sanayi alanlarının her türlü grafik reklam ürünlerine (broşür, afiş, amblem, logo, ambalaj tasarımı, billboard, kitap, dekor, illüstrasyon, fuar organizasyonu, bilgisayarlı grafik tasarımı vb. gibi bir çok ürünün tanıtımı ve tasarımı) estetik, çağdaş ve sanatsal boyutlar kazandırarak bu bağlamda tanıtımlarına yardımcı olmak grafik sanatının konularıdır.
Grafik eğitinin amacı görsel tasarıma ilgisi ve yeteneği olan bireyleri topluma en üst düzeyde fayda sağlayabilmesi için yetiştirmektir. Grafik eğitiminin genel amacı; öğrencilerin yaratıcı güçlerine ve sanat yeteneklerine özgürlük kazandırmak, kişisel gözlem ve denemelerini soylu işlere yöneltmek, alışılmış, eskimiş ve yozlaşmış olan her şeyden arındırmak, kendisinin olanı yapma cesaretini kazandırmak, şekillendirici çalışmanın ana ilkelerini kavratmak, nesnel ve öznel dünyanın biçim ve renk sorunlarını çok yönlü olarak belirlemelerine yardımcı olmaktır (Işıngör, 1986:129).
Grafik tasarım eğitiminde “Yazı” ve “Tipografi” eğitimi farklı bir öneme sahiptir. Çünkü grafik iletişimde yazı en yalın ileti araçlarından biridir. İnsanoğlunun kendi tüm duyu ve düşüncelerini ifade etmesinde ve onun toplumsallaşmasında dile ve görsele ilişkin bir semboller takımı ya da göstergeler olarak en önemli ve güçlü ileti biçimlerinden birini oluşturmaktadır. İnsanlık tarihinin geçmişinde ve günümüzde başka ileti biçimleri ve ortamları da oluşturulmasına karşın, yazı özgül varlığını halen sürdürmekte ve iletişimdeki etkin ve işlevsel önemini korumaktadır. Varlığını sürdürmeyi başaran yazı bu gücü en yalın, soyutlanmış semboller ya da göstergeler oluşundan ve de sonsuz seçenekli yeniden düzenlenebilir olmasından alır. Yazı elbette ki kullanılan dilin kuralları çerçevesinde anlam kazanır ve toplumların kendi yazın sanatıyla bu anlam dünyası genişler (Sarıkavak, 2006:8)
“Yazı düşünceyi somutlaştırır. Sanat biçimleri ise, düşünceyi tüm ruhsal ve duyarlıksal içerikleri ile somutlaştırırlar” (Tansuğ 1993:14).
Günümüzde yazı ve tipografi eğitiminde plastik arayış aslında yine yazı öğesini içeren grafik ürünlerin dikkat çekiciliğini arttırmayı amaçlar. Sanatsal bir dil ve mantık çerçevesinde bu soyutlamalar bir uyaran olarak kullanılır (Sarıkavak, 2006:82). Bu açıdan bakılınca büyük önem taşıyan yazı ve tipografi, grafik eğitiminin vazgeçilmez bir unsuru ve görsel iletişim tasarımcısı kültürünün ayrılmaz bir parçasıdır. Bazı okullar tipografi kültürü “grafik sanatlar tarihi” ile koşut olarak verilmekte, böylelikle her akım, üretilen yazı karakteri veya eserin var olduğu çağ ile birlikteliği daha anlaşılır bir boyutta incelenebilmektedir (Uçar, 2004:108).
"Yazı ve Tipografi derslerinde her yıl aynı projeler üzerinde durulmamalıdır. değişen iletişim ortam ve biçimlerinin gereksinimlerini kavratmaya yönelik geliştirilecek olan yeni projeler güncelliğini kaybedenlerin yerini alabilmelidir" (Sarıkavak, 2006:84).
Aşağıda yer alan tablolarda Yüksek öğretim kurumları ve bu kurumlarda eğitimi verilen yazı ve tipografi derslerinin; isimleri, zorunluluk-seçmelilik durumları ve okutulduğu dönemler ile ilgili açıklamalar yer almaktadır.


Tablo 1. Yükseköğretim Lisans programları Yazı ve Tipografi dersleri¹

Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, Resim İş Öğretmenliği bölümünde Yazı dersi zorunlu ve 3. yarıyılda verilmektedir (Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Adnan Menderes Üniversitesi, Anadolu Üniversitesi).

Anadolu Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Grafik bölümünde 1. yarıyılda Tipografiye Giriş, 2.3.ve 4.yarıyıllarda Tipografi I, Tipografi II ve Tipografi III, 5. ve 6. yarıyıllarda Bilgisayar Destekli Yazı Tasarımı I, Bilgisayar Destekli Yazı Tasarımı II zorunlu ders olarak verilmektedir. Programda Kaligrafi I, Kaligrafi II,İleri Tipografi I ve İleri Tipografi II seçmeli ders olarak verilmektedir.

Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Grafik bölümünde 3.ve 4.yarıyıllarda Yazı I ve Yazı II, 5. ve 6. yarıyıllında Tipografi I, Tipografi II zorunlu ders olarak verilmektedir.Programda Yazı ve Tipografi I ve Yazı ve Tipografi II seçmeli ders olarak verilmektedir.

Bilkent Üniversitesi, Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi, Grafik bölümünde 2. yarıyılda Yazı ve Tipografiye Giriş, 3.ve 4.yarıyıllarda Tipografi I, Tipografi II zorunlu ders olarak verilmektedir. Programda Tipografi ve Kuramları seçmeli ders olarak verilmektedir.

Işık Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Görsel İletişim Tasarımı Bölümünde 3. ve 4. yarıyılda Tipografi I, Tipografi II zorunlu ders olarak verilmektedir. Programda Deneysel Tipografi seçmeli ders olarak verilmektedir.

Tablo 2. Yükseköğretim Önlisans programları Yazı ve Tipografi dersleri

Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu Meslek Yüksekokulu, Grafik bölümünde 3. yarıyılda Tipografi zorunlu ders olarak, Sayısal Tipografi ise seçmeli ders olarak verilmektedir.Uludağ Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, Grafik Bölümünde 3. yarıyılda Tipografi seçmeli ders olarak verilmektedir.Ege Üniversitesi, Ege Meslek Yüksekokulu, Grafik Tasarım Bölümünde Yazı ve Tipografi dersi 2 yarıyılda zorunlu ders olarak verilmektedir.Düzce Üniversitesi, Gölyaka Meslek Yüksekokulu, Grafik Tasarım Bölümünde 1. ve 2. yarıyılda Tipografi I, Tipografi II seçmeli ders olarak verilmektedir.İstanbul Şişli Meslek Yüksekokulu, Grafik tasarım bölümünde 1. ve 2. yarıyılda Tipografi I, Tipografi II zorunlu ders olarak verilmektedir. İstanbul Arel Üniversitesi, Arel Meslek Yüksekokulu, Grafik Tasarım bölümünde Tipografi Tasarım dersi 1. yarıyılda zorunlu ders olarak verilmektedir.
3. TİPOGRAFİ VE İLETİŞİM
3.1.Görsel İletişim Aracı Olarak Tipografi

"Yazının bin yıllar önce kil tablet üzerinde başlattığı, baskının bulunmasıyla tipografiye devrettiği yolculuğu bugün dijital ortamda tipografinin temel öğeleri olan yazı karakterleri sürdürmektedir" (Selamet, 2002: 166; aktaran: Okur, 2003:20).

Günümüzde tipografi görsel iletişimin ve basılı yayının temel taşına dönüşmesi ile birlikte televizyon, elektronik posta, sinema… gibi iletişimin yapıldığı pek çok ortama yayılmıştır. İletişimde mesajı hedef kitleye ulaştırmak için seçilen kelimeleri oluşturan harfler tasarımcı tarafından şekillendirildiği zaman bir anlam ifade eder. Bir harf, onun çağrışım yaratma gücü tasarımcı tarafından geliştirilip şiddetlendirilinceye kadar sadece bir şeyi ifade eder: “ O’nun sesini ” ( Selamet, 2003; aktaran: Okur, 2003: 20).

Şekil 5. New York Quad typographers (Nelson,1987: 95)

Tipografi, bir iletişim aracı olarak yani, fikirlerin görsel mesaja dönüşümünde onlara anlam katan bir araç olarak algılanmalıdır. Harfler, okuyucunun sayfaya baktığı zaman gördüğü ilk görsel elemanlardan birisidir. Seçilen yazı karakteri, okuyucuya aktarılan mesajı ya destekler, ya da okuyucunun kafasını karıştırır. Yazı karakterleri kelimelerin gerçek anlamlarını iletmek içinde kullanılabilir. Ancak uygun yazı karakterleri kullanılmadığı takdirde, okuyucuya yanlış mesajlar iletilebilir (Okur, 2003: 22).
3.2.İmge Olarak Tipografi

Tipografik ileti; sözel, görsel ve seslidir. Tipografik unsurlar, okundukları ve sözle yorumlandıkları sırada izlenmekte, görsel olarak algılanmakta, duyulmakta ve işitsel olarak yorumlanabilmektedir. Tipografi, bu çok yönlü yapısıyla, dinamik bir iletişim aracıdır. 20. Yüzyıl başlarında yazılı sözcüklere dışavurumcu özellikler eklenmeye başlamış; Fütürizm, De Stil, Dadaizm ve Konstrüktivizm gibi akımlar tipografiyi anlam-biçim ilişkilerine dayalı bir sanat haline getirmiştir (Becer, 1997: 184).

Resim 3. Alexander Rodchenko

‘Reklam Tasarımı’

Resim 2. Marcel Janco'Afiş tasarımı' 1918

Resim 1. F.T.Marinetti Fütürist Deneysel Tipografiye Örnek



Resim 4. Johannes Auerbach

‘Bauhaus Amblemi’1919

Resim 5. Oscar Schlemmer, ‘Bauhaus Amblemi’1922

Etkili tipografi, mantık ve sezginin bileşimidir. Mantık ve sezgi arasındaki denge, görüntü ile söz arasında belirli bir denklemin kurulmasına bağlıdır. Tipografik simgeler, söz dizimsel ve anlamsal olmak üzere iki boyutta var olur: Tipografik yaklaşım simgenin biçimiyle ilgili ise, söz dizimsel boyut ön plandadır. Ya da simgeye özel bir anlam yüklenerek etki yönü değiştirilebilir. Harf yapıları değiştirilerek ve geliştirilerek kelime ile aynı zamanda imaj olarak da kullanılabilir (Okur, 2003: 23).

4. SONUÇ VE ÖNERİLER

Günümüzde iletişim teknolojisi hızla gelişmekte ve değişim göstermektedir. Geçmişten farklı olarak basılı materyallere ulaşabilmek ve çoğaltabilmek kolay hale gelmiştir. İletişimin en önemli araçlarından olan yazıda bu değişime ve gelişime uyum göstermiş ve çeşitli ortamlarda yerini almıştır. Gazete , dergi, broşür, el ilanları, kitap kapakları, bilboard, t-shirt...vb malzemelerde tipografi ile karşılaşabilmek mümkün. Geçmişe göre günümüzde yazı karakterlerinde inanılmaz derece de bir patlama söz konusudur. Okuyucu/alıcı iletişim aracı olan gazete, dergi, afiş...vb. gibi materyallerde yazıyı satır satır okumak yerine göz gezdirmektedir, ilgisini çeken bir konu söz konusu olduğu zaman detaylı bir şekilde incelemektedir.

Harfler iletişim aracının önemli unsurlarıdır. Bir mesajı, bir fikri en etkin biçimde tek başlarına ya da diğer grafik öğelerle bir arada kullanılarak aktarılmalıdır. Bu nedenle Yazı ve Tipografi derslerinde, tipografi ile ilgili kuramsal bilgilere ve grafik ürün tasarlama sürecinde tipografinin estetik bir biçimde kullanılmasına yönelik çalışmalara büyük ölçüde yer verilmeli, öğrencilerin tipografi temel bilgisi ile tasarım ilkelerini birleştirerek; geleneksel tekniklerin yanı sıra bilgisayar teknolojisini de kullanarak tasarım yapabilme becerisine sahip olmaları amaçlanmalıdır.
Türkiye'de yazı ve tipografi eğitimi veren kurumların ders içerikleri incelendiğinde Yazı ve Tipografi eğitimi sadece Grafik Tasarım bölümünün yer aldığı bölümlerde değil; Yüksek öğretim kurumlarının Eğitim Fakültesi bünyesinde yer alan Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Resim_İş Öğretmenliğinde de verildiği görülmektedir. Yüksek öğretimde, grafik eğitimi veren lisans bölümlerinde yazı ve tipografi dersleri gerekli ölçüde verilmekte iken , önlisans bölümlerinde hem yarıyıl olarak hem de ders saatleri olarak tekrar değerlendirilmesi gerekmektedir. Seçmeli yazı ve tipografi dersleri çoğaltılmalıdır.

Öneriler;

1. Yüksek öğretim kurumlarının grafik eğitimi veren bölümleri bu alandaki yeni teknolojileri yakından takip etmelidir. Yazı ve tipografi alanındaki yetersiz Türkçe kaynaklar, akademisyenler tarafından zenginleştirilebilir. Eğitim kitapları hazırlanabilir ve yabancı dilde yazılmış kaynaklar alana kazandırılabilir.

2. Yazı ve tipografi derslerinde kullanılan atölyelerdeki bilgisayar donanımı, kullanılan bilgisayar programlarının hızlarını ve performanslarını düşürmeyecek kalitede olmalıdır.

3. Atölyelerdeki bilgisayarların programlarının güncellenmesi düzenli olarak yapılmalıdır. Ders dışı saatlerde de öğrencilerin olanakları göz önünde tutularak atölye kullanımına geniş imkan sağlanmalıdır.

4. Yükseköğretim kurumlarının grafik eğitimi veren bölümlerinde derslerde yapılan uygulamalar, öğrenciyi gerçek hayata hazırlayıcı gerçek iletişim projeleri olmalı ve gerektiğinde reklam ajansları, matbaalar ile ortak proje çalışmalarına girebilmelidir.

5. Grafik bölümünde eğitim süreci, birebir öğrenci temelli yürütülmeli, öğretim elemanı öğrenciyi yakından tanımalı ve ilgi alanları doğrultusunda yönlendirerek öğrencinin kendi istediği bir alanda kendini geliştirmesi sağlanmalıdır.

6. Yazı ve tipografi, eğitim ve öğretimi verilirken öğretim elemanlarının kullandığı yöntem

ve teknikler araştırılabilir.

KAYNAKÇA
Akdağ, Çilem Tuğba. "Gazete tasarımında bilinmeyenler". Erciyes Üniversitesi İletişim Fakültesi Akademik Dergisi. Akademia "1.1" (Ocak 2009): 28-40
Arı, Sevgi. İçeriğinin her bir harfin oluşturduğu bir süreli yayının görsel kimlik tasarımı.

Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2006

Bangir, Gülgün Alpan. Ders kitaplarındaki metin tasarımı. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. Kış "6.1" (2008): 107-134
Becer, Emre. İletişim ve Grafik Tasarım, Dost Kitapevi, Ankara. ISBN 975-7501-

09-03. 1. Baskı. 1997.

Brumberger, Eva. (2004). TheRhetoric of Typography: Effects on Reading Time, Reading Comprehension, andPerceptions of Ethos. Technical Communication; 51, 1; ProQuest.( Feb 2004):13
Carver, Ronald. P. Effect of a "chunked" typography onreadıng rate and comprehensıon. Journal Applied Psycholvi, Vol. 54, No. 3, (1970):288-296
Dilekçi, Nezahat. İngilizce sözcük öğretiminde tipografinin etkisi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi. Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Bolu, 2012
Dursun, Fevzi ve Eşgi, Necmi. 4. ve 5. sınıf sosyal bilgiler öğretimi ders kitaplarının görsel tasarım ilkelerine göre değerlendirilmesi. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi. Sayı: 22,(2008):21-34
Duran, Taner. İletişim aracı olarak tipografinin duygu aktarımındaki rolü ve önemi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Bolu, 2010.
Dündar, Burcu. Matbaanın bulunuşundan bu yana batıda ve 1970 sonrası Türkiye’de grafik tasarımda tipografik dil. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul, 2005.
Düz, Nazan. Kitap kapağında grafik tasarım öğelerine ve ilkelerine kuramsal bir yaklaşım. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Isparta, 2001.
Erdal, İhsan Tahir. Gestalt kuramının grafik tasarıma etkilerinin incelenmesi. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Kocaeli, 2006.
Hughes, Laura E. and Wilkins, Arnold J. Typography in children's reading chemesmay be suboptimal: Evidence from measures of reading rate. Journal of Research in Reading, ISSN 0141-0423Volume 23, Issue 3, 2000, (2000): 314±324
Kaptan, Serpil Güvendi ve Kaptan, Ata Yakup. Ders kitaplarındaki tasarım sorunları ve öğrencilerin öğrenme düzeyine etkisi, XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Malatya. (6-9 Temmuz 2004).
Kaptan, Ata Yakup ve Sürmeli, Kader. Çocuk dergilerinde karşılaşılan tipografi sorunları ve çözüm önerileri. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi. ISSN: 1309- 9876 E ISSN:1309-9884 Cilt/Vol.1 Sayı/No.2.(2011):183-197
Karaduman, Bahriye. Bir derginin görsel kimlik tasarımında biçim ve içerik ilişkisi açısından tipografinin önemi. Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Mersin, 2007.
Keleşoğlu, Bengisu. Grafik tasarımda tipografinin sesi, sesin tipografisi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir, 2008.
Mennanoğulları, Büşra. İlköğretim I. kademe öğrencilerinin çocuk hikâye kitaplarının tipografik özellikleri ile ilgili görüşleri. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2008.
Metin, Ali Can. Tipografinin temel kavramları ve Türkiye’de tipografi eğitimi. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul, 2008.
Okur, Çağlar. Deneysel tipografinin görsel iletişime etkisi. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir, 2003.
Okur, Ezgi. Seramik sanatında bir tasarım öğesi olarak yazının kullanımı. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü. Sanatta Yeterlik Tezi. Eskişehir, 2007.
Okur, Çağlar. Film dili olarak organik tipografinin kullanımı. Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. Sanatta Yeterlik Tezi. Eskişehir, 2009.

Özdemir, Selime. Grafik eğitimi veren ortaöğretim kurumlarında yazı-tipografi dersinin önemi ve karşılaşılan sorunlar. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi. Ankara, 2008.

Özdemir, Fatih. (2011). Popüler müzik albüm kapaklarının tasarım sorunları. İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi. ISSN: 1309-9876 E-ISSN:1309- 9884 Cilt/Vol.1 Sayı/No.1,(2011): 115-123
Pektaş, Hasip. www.aed.org.tr/tipografi.html ( erişim tarihi: 22.07.2012) . ( 2002)..

Sarıkavak, Namık Kemal. Çağdaş tipografinin temelleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş. 2004.

Tufan, Şirin Benuğur. Anasanat atölye (grafik) dersinde öğretim elemanlarının yazı ve tipografi öğretimi uygulamalarına ilişkin görüşleri. Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Doktora Tezi. Eskişehir, 2009.
Uslu, Efdal. Yüksek öğretim kurumlarında yazı-tipografi derslerinin değerlendirmesi. Gazi üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi.Ankara, 2009.
Wilkins, Arnold. Cleave, Roanna, Grayson, Nicola and Wilson, Louise.Typography for children may be inappropriately designed. Journal of Research in Reading. Volume 32, Issue 4, (2009): 402–412.

İnternet adresleri:

http://bologna.ibu.edu.tr/Catalog.aspx?lang=tr-TR&opID=341&pmID=3872&oID=21&s=6&tak=14 (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.akademik.adu.edu.tr/fakulte/egitim/?idx=333134 (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.anadolu.edu.tr/tr/akademik/program/dersler/193/13/1 (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.anadolu.edu.tr/tr/akademik/program/dersler/167/13/1 (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.gsf.hacettepe.edu.tr/grafik/ogr_lisans.html (erişim tarihi:11.08.2014)

http://cms.inonu.edu.tr/tr/eguzel/menu/1458 (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.golyaka.duzce.edu.tr/2013Guz/resmibelge/GrafTas.pdf (erişim tarihi:11.08.2014)

https://www.arel.edu.tr/tr/akademikbolum/54/316/aaf2f89992379705dac844c0a2a1d45f/9678f7a7939f457fa0d9353761e189c7/2cecaa7df4c5c05dc11b2434c0a62006/71860c77c6745379b0d44304d66b6a13/c0966e48def2fc917d7afdf6d8c86e81/bolum-dersleri (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.gra.bilkent.edu.tr/tur/lisans_curriculum.html (erişim tarihi:11.08.2014)

http://www.isikun.edu.tr/akademik/guzel-sanatlar-fakultesi/bolumler-ve-programlar/gorsel-iletisim-tasarimi-bolumu/program/ders-programi (erişim tarihi:11.08.2014)

1^ Tablo 1 ve Tablo 2 de yer alan derslere ait bilgiler kaynakçada verilen üniversitelerin İnternet sitelerinden alınmıştır.Bu adresler kaynakçada yer almıştır.