Toshkent davlat agrar universiteti

Buxgalteriya balansi — moliyaviy tahlilning asosiy manbai

«Balans» so‘zi lis-ikki marta va lapx-torozi pallalari so‘zlaridan kelib chiqib, mazmunan barobarlikni, teng qiymatlikni ifodalaydi. Balans usuli xalq xo‘jaligining har xil tarmoq va sohalarida keng va har xil maqsadda foydalaniladi.

Buxgalteriya hisobida balans ikki maqsadda foydalaniladi:

1. 
   korxona mablag‘larini va ularni qoplovchi manbalarni hamda buxgalteriya schyotlarining debet va kreditda ifodalangan ko‘rsatkichlari tengligini ko‘rsatish;
   
2. 
   buxgalteriya hisoboti shaklida korxona mablag‘larini aniq bir vaqtda pul sifatida ko‘rsatish.
   

Balans buxgalteriya hisobotini eng asosiy shakli bo‘lib, qolgan buxgalteriya
moliyaviy hisobotlar balans ko‘rsatkichlarini boyitadi va moliyaviy holatning alohida yo‘nalishlarini ifodalaydi.
Balans buxgalteriya ma’lumotlariga asoslanadi. Buxgalteriya ma’lumotlari debetlik, kreditlik aylanmalarda, aktiv va passiv schyotlarda o‘z ifodasini topadi.
Debet aylanma - buxgalteriya schyotlarining debetida boshlang‘ich qoldiqsiz yozilgan ma’lumotlar.
Kredit aylanma - buxgalteriya schyotlarining kreditiga boshlang‘ich qoldiqsiz yozilgan ma’lumotlar.
Aktiv schyotlar - bu schyotlarda korxona xo‘jalik moliyaviy faoliyatining har xil yo‘nalishlari ko‘rsatiladi. Bu schyotlarning qoldig‘i faqat debet bo‘lishi mumkin. Chunki korxona faqat mavjud mablag‘lardan foydalanishi mumkin.
Passiv schyotlar – schyotlarda korxona mablag‘larining kelib chiqish va qoplanish manbalari ko‘rsatiladi. Bu schyotlarning qoldig‘i faqat kredit bo‘lishi, ya’ni korxona faqat tegishli manbalar bilan qoplangan mablag‘lardan foydalanishi mumkin. Amaliyotda aktiv-passiv schyotlar ham bo‘lishi mumkin. Bu schyotlarda korxonaning ham mablag‘lari, ham ularni qoplovchi manbalar ko‘rsatiladi. Masalan: bu korxonaning ham yuridik ham jismoniy shaxslar bilan hisob-kitob schyotlaridir.
Bu shaxslar korxona bilan aloqada bo‘lganlarida ham debitorlik ham kreditorlik vazifalarini bajarishi mumkin.
Balans tuzishda foydalanilayotgan ma’lumotlar umumlashtirilgan va detallashtirilgan bo‘lishi ham mumkin. Bu ma’lumotlar buxgalteriyaning sintetik va analitik schyotlarida o‘z ifodasini topadi.
Masalan, «Materiallar» sintetik schyotida butun moddiy resurslardan foydalanish natijalari ko‘rsatiladi.
Analitik schyotlarda sintetik schyotlarning ma’lumotlari detallashtiriladi. Masalan, «Materiallar» sintetik schyotning ma’lumotlari alohida material turlari bo‘yicha tuzilgan analitik schyotlarda detallashtiriladi.
Sintetik va analitik schyotlardan tashqari yana subschyotlar bo‘lishi mumkin. Ulardan ham sintetik schyotlarning ma’lumotlarini detallashtirish uchun foydalaniladi. Lekin subschyotlar analitik schyotlardan farq qiladi.
Subschyotlar rasmiy ravishda schyotlar rejasida keltiriladi, analitik schyotlar esa schyotlar rejasida keltirilmasdan korxona tomonidan hisobga kiritilib, ularda buxgalteriyaning birlamchi ma’lumotlari hisobga olinadi.
Balans va buxgalteriya schyotlari to‘g‘risida gap borar ekan, shuni e’tiborga olish kerakki, balans moddalarining nomlari buxgalteriya schyotlarining nomlariga to‘g‘ri kelmaydi. Lekin buxgalteriya schyotlaridagi o‘zgarishlar balans moddalarining o‘zgarishida o‘z aksini topadi. Buxgalteriya schyotlaridagi o‘zgarishlar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:
Birinchi guruh o‘zgarishlar korxona mablag‘lari va ularning manbalarini ko‘paytiradi. Demak, balans valutasi ko‘payadi.
Ikkinchi guruh o‘zgarishlar korxona mablag‘lari ularning manbalarini kamaytiradi, natijada balans valutasi ham kamayadi.
Uchinchi guruh o‘zgarishlar balans valutasini o‘zgartirmasdan, balans bir xil mablag‘ moddalarini kamaytirib, boshqa moddalarini ko‘paytirishi mumkin. Masalan, korxona omboridan tayyor mahsulot iste’molchilarga jo‘natildi va korxona hisob-kitob schyotidan naqd pul olinib kassaga topshirildi.
Pirovardida to‘rtinchi o‘zgarishlar ham balans valutasini o‘zgartirmaydi, lekin korxona mablag‘larining bir xil manbalarini kamaytiradi, boshqa manbalarining qoldiqlarini ko‘paytiradi. Masalan, bankdan kredit olib, ta’minlovchilar bilan sotib olingan xomashyo bo‘yicha hisob-kitob qilinadi.
Ma’lumki, tuziladigan balanslarning shakllari juda ko‘p. Ular quyidagi nuqtai nazardan tuzilishi mumkin: tuzish vaqti; manbalar; ma’lumotlar hajmi; faoliyatni ifodalash; mulk shakllari; ob’yektni ifodalash; tozalanganlik.
Tuzish vaqti nuqtai nazardan balans: kirish, joriy, tugatish-tarqatish, bo‘lish, birlashtirish balanslari bo‘lishi mumkin.
Kirish balansi korxonaning paydo bo‘lib, faoliyat boshlashiga tuziladi hamda korxona o‘z faoliyatini qancha mablag‘lar bilan va qanday mablag‘lardan foydalanib boshlayotganini ko‘rsatadi.
Joriy balanslar — korxonalar butun faoliyati mobaynida tuziladi, ular yillik va choraklik bo‘lishi mumkin.
Tugatish balansi korxona tugatilishi munosabati bilan tuziladi, bo‘lish va
birlashtirish balanslari esa korxonalar bo‘linayotganda, birlashtirilayotganda tuziladi.
Balans tuzish manbalari nuqtai nazaridan balanslar uch xil yo‘l bilan tuziladi:

• 
  inventar balanslar — ilgari faoliyat kechirgan korxona asosida uning mol- mulkini invertizatsiya qilib, yangi korxona barpo etishda, korxonaning mulk va xo‘jalik yuritish shakllari o‘zgartirilganda tuziladi;
  
• 
  kitob balanslar — buxgalteriya
  

з хозяйственной деятельности промышленных предприятий. - М., 1940.Passiv

1. 
   Korxonaga tegishli mablag‘lar manbalari va ularga tenglashtirilgan mablag‘lar.
   
2. 
   Me’yorlangan aylanma mablag‘lari uchun olingan kreditlar.
   
3. 
   Banklardan olingan har xil kreditlar, hisob-kitoblar va boshqa passivlar.
   
4. 
   Kapital qurilish mablag‘larining manbalari.
   
5. 
   Asosiy podani shakllantirishga ketgan xarajatlarni moliyalashtirish,
   

Shuni ta’kidlash kerakki, yangi balans tizimida faqat bo‘limlarning soni, ularning nomlari o‘zgarishi bilan birga balans bo‘limlarining mazmuni, tarkibi ham o‘zgardi.
Balans aktivining birinchi bo‘limida asosiy va mavhum umumiy vositalardan tashqari, yana aylanma mablag‘larini tarmoq miqyosida qayta taqsimlash, korxona foydasi, tovar-moddiy resurslarini arzonlzshtirish va korxona zararlari ko‘rsatilgan.
Ikkinchi bo‘limda xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olingan yarim fabrikatlar, yoqilg‘i, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar, past qiymatli va tez eskiradigan mol, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot va tovarlar aks ettirilgan.
Uchinchi bo‘limda pul mablag‘lari, foydalanilgan, uzoq muddatga olingan bank kreditlari, jo‘natilgan tovarlar, debitorlik qarzlar ishchi va xizmatchilar bilan hisob- kitoblar ifodalangan.
Balans passivining birinchi bo‘limida korxonaning nizom fondi, asosiy vositalarning eskirish summasi, me’yorlangan aylanma mablag‘larini ko‘paytirish maqsadida budjetdan olingan mablag‘lar, shu maqsadda banklardan olingan ssudalar, davlat dotatsiyasi, buyurtmachilardan olingan avanslar ko‘rsatilar edi.
Ikkinchi bo‘limda esa korxona mablag‘larining aylanmasi uchun olingan ssudalar, moddiy resurslar uchun olingan ssudalar, tayyor mahsulot va tovarlar ifodalangan.
Uchinchi bo‘limda hisob-kitob hujjatlari ustidan olingan ssudalar, shartnomalar, aylanma mablag‘larni vaqtincha to‘ldirib turish uchun olingan avanslar, ta’minotchilar bilan hisob-kitoblar uchun olingan ssudalar, uzoq muddatga olingan kreditlar, kreditorlik qarzlar, maxsus fondlar, amortizatsiya fondi va boshqa passivlar ko‘rsatilgan.
Besh bo‘limli balansdan keyin uch bo‘limli balansga o‘tildi bu balansdan 1993 yilgacha foydalanilgan. Bu balans quyidagi shaklda tuzilgan edi:
Aktiv

1. 
   Asosiy vositalar va qo‘yilmalar.
   
2. 
   Kreditlar va xarajatlar.
   
3. 
   Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va boshqa aktivlar.
   

Passiv

1. 
   O‘z mablag‘lari manbalari.
   
2. 
   Kreditlar va boshqa qarzga olingan mablag‘lar.
   
3. 
   Hisob-kitoblar va boshqa passivlar.
   

Ma’lumki, 1993 yil 1 yanvardan ilgarigi tuziladigan balans-brutto bo‘lib, 1993 yildan boshlab balans-nettoga o‘tildi. Bu balans ham uch bo‘limli bo‘lib, quyidagi shaklda tuzilar edi:
Aktiv

1. 
   Asosiy vositalar va boshqa aylanmadan tashqari aktivlar.
   
2. 
   Zaxiralar va xarajatlar.
   
3. 
   Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va boshqa aktivlar.
   

Passiv

1. 
   O‘z mablag‘lari manbalari.
   
2. 
   Uzoq muddatli passivlar.
   
3. 
   Hisob-kitoblar va boshqa passivlar.
   

Pirovardida 1997 yil 1 yanvardan boshlab, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997 yil 15 yanvarda qabul qilingan buyrug‘iga binoan yana balansning yangi shakli qabul qilindi. Endi ilgari tuzilgan uch bo‘limli balansdan ikki bo‘limli balansga o‘tildi. Bu balans quyidagi shaklda tuzildi: