Toshkent davlat agrar universiteti

1. Sotilgan mahsulotlar hajmining o‘zgarishi ta’sirni aniqlovchi indeks:

Joriy davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr tannarxida	x	O‘tgan davrdagi rentabel ik koeffitsienti
O‘tgan davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr	–	O‘tgan davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr tannarxida

Bu indeks quyidagi shakl sifatida yoziladi:
.
O‘tgan davrdagi rentabellik koeffitsienti o‘sha davrda mahsulot sotuvidan olingan foydani shu mahsulotning tannarxiga bo‘lish yo‘li bilan aniqlangan. Indeks suratida joriy davrda olingan foyda ko‘rsatiladi, lekin bu hisob-kitobda mahsulotlarning narxi va tannarxi o‘zgarmas deb olingan, faqat sotilgan mahsulotlar hajmi o‘zgarishi e’tiborga olingan. Indeks maxrajida, yuqorida ko‘rsatilgandek o‘tgan davrda sotilgan mahsulotlardan olingan foyda aniqlangan. Demak, bu indeks faqat sotilgan mahsulotlarning hajmi ta’sirini ko‘rsatadi. Iqtisodiy adabiyotda bu omilning ta’siri odatda, boshqa yo‘l bilan aniqlanadi.
O‘tgan davrda olingan foyda joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan sotilgan mahsulotlar dinamika ko‘rsatkichiga ko‘paytiriladi va natija o‘tgan davrda olingan foyda bilan solishtiriladi. Olingan natija mualliflar fikricha foydaga sotilgan mahsulotlarda hajmining ta’sirini ko‘rsatadi. Masalan, o‘tgan davrda olingan foyda 500 ming so‘m, sotilgan mahsulotlarning joriy davrda o‘tgan davridagiga nisbatan dinamikasi 110 foiz. Demak, (500*110)/100 = 550 ming s.-500 ming s.=50 ming s.
Ko‘rinib turibdiki, korxona foydasi sotilgan mahsulotlar hajmining o‘zgarishi natijasida 50 ming so‘mga ko‘paygan.
Fikrimizcha, bu hisob-kitobda sotilgan mahsulotlar hajmining o‘zgarishidan tashqari, ularning tarkibiy-assortiment o‘zgarishi ta’sirini ham o‘z ichiga oladi. Demak, bu yo‘l bilan aniqlanayotgan omil ta’sirini hisoblash asossiz va noto‘g‘ridir.