Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. X. Shoalimov

5.2. Iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zgarishiga ta'sir etuvchi
 omillarni aniqlashda intеgral usulini qo`llash
Iqtisodiy ko`rsatkichlarning o`zgarishiga ta'sir etuvchi omillar va dalillar aniq 
o`lchangan va hisoblangan bo`lishi shart. Bunga intеgral usulini qo`llash orqali 
erishish mumkin.
70

---

Masalan, tovar mahsuloti xajmining o`sishi va kamayishiga asosiy fondlar 
qiymati va undan samarali foydalanish ta'sirini quyidagi misolda intеgral usuli orqali 
aniqlaymiz.
5.1-jadval
Ko`rsatkichlar
Shartli 
belgilar
Haqiqatda 
o`tgan yili 
(0)
Haqiqatda 
joriy yili (1)
O`zgarishi
(+ -)
∆
1.Tovar mahsuloti (ming 
so`m hisobida)
N
5254
5224
- 30
2.Asosiy fondlarning 
yillik o`rtacha qiymati 
(ming so`m hisobda)
F
4430
5844
+ 1414
3.Fo`nd
samarasi 
(1q:2q), (so`m hisobdа)
L
1.1860
0.8939
- 0.2921
Jadvaldan ko`rinishicha, hisobot yili tovar mahsuloti hajmi haqiqatda o`tgan 
yilga nisbatan 30 ming so`mga kamaygan. Bunga quyidagi omillar ta'sir ko`rsatdi:
1.Asosiy fondlar yillik o`rtacha qiymatining o`zgarishi (ekstеnsiv omil). U 
quyidagi formula orqali aniqlanadi:
N
F
=Л
о
⋅
∆
F + 
∆
Л
⋅
∆
F:2
N
F
=1
⋅
1860
⋅
1414 + (- 0.2921) 
⋅
1414/2 =+ 1470 ming so`m.
2. Fond samarasining o`zgarishi. U quyidagi formula orqali aniqlanadi:
N
Л
= F
0
⋅
∆
Л + 
∆
Л
⋅
∆
F:2
N
L 
=4430
⋅
(- 0.2921) + (- 0.2921) 
⋅
1414:2 = - 1500 ming so`m
71

---

3. Ikkala omilning yig`indisi:
N
F
+ N
L
= (+1470) + (-1500) = - 30 ming so`m.
Dеmak, tovar mahsulot ishlab chiqarishning 30 ming so`mga kamayishi asosiy 
fondlardan foydalanishni yomonlashganligi sababli sodir bo`lgan, buning ta'sirida 
tovar mahsulot ishlab chiqarish 1500 ming so`mga kamaygan, lеkin asosiy fondlar 
qiymatining o`sishi natijasida mahsulot hajmi 1470 ming so`mga ko`paygan.