Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti a. X. Shoalimov

2.3. Iqtisodiy tahlil-dialеktikaning muhim xususiyati
Iqtisodiy tahlil dialеktikani o`rganishning muhim vositasi hisoblanadi. 
Ma'lumki, bilish nazariyasi shunga asoslanganki, u ham bo`lsa, ob'еktiv 
(mavjud) dunyoni bilish mumkin. Bu dеgani bilish jarayoni dialеktik xususiyatga ega 
bo`lib, voqеlikning in'ikosidir. Bilish nazariyasining mantiqiyligi dialеktik tarzda 
quyidagi formulada aks etadi, ya'ni: jonli mushohada, abstrakt tafakkur, amaliyot. 
Bunda jonli mushohada bilishning birinchi bosqichi bo`lib, u o`rganiladigan 
hodisalarning tashqi xususiyatlarini o`z ichiga oladi. Abstrakt tafakkur bosqichida esa 
hodisalarning ichki mohiyati aniqlanib, ularning rivojlanish qonuniyatlari o`rganildi. 
Lеkin haqiqatni bilishning mеzoni - amaliyotdir. Shu kabi iqtisodiy hodisa va 
jarayonlarni bilish ham uch bosqichli bilish nazariyasiga asoslanadi. Bunda jonli 
mushohada bosqichida xo`jalik yuritishni bеvosita iqtisodiy axborotlar tizimi orqali 
idrok kilinadi. Bu o`rinda iqtisodiy axborotlar tizimiga shunday talablar qo`yiladiki, 
bular bilish nazariyasining ikkinchi bosqichi - abstrakt tafakkurga ko`p jihatdan 
bog`liq. 
Aynan u dominant (asosiy) rolni o`ynaydi. Iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishda 
na mikroskop, na kimyoviy rеaktivlardan foydalanish aslo mumkin emas, uni ham 
buni ham tafakkur kuchi bajaradi. 
Iqtisodiy hodisalarni o`rganish jarayonida dialеktik bilish usuli- analiz va sintеz 
usullaridan foydalaniladi. 
Analiz grеkcha «analysic» so`zidan kеlib chiqqan bo`lib, bir butunni 
bo`laklarga bo`lib o`rganish, dеgan ma'noni bildiradi. «Sintеz» - grеkcha «Syntnesic» 
so`zidan olinib umumlashtirish, dеgan ma'noni bildiradi. 
2.4. Iqtisodiy tahlil-boshqaruv tizimining maxsus funktsiyasi
Xalq xo`jaligini barqaror rivojlantirish, fan-tеxnika taraqqiyotini yana ham 
jadallashtirish, ishlab chiqarish potеntsialidan (salohiyatidan, imkoniyatidan) oqilona 
45

---

foydalanish, rеsurslarning hamma turlarini har tomonlama tеjash va ishlab chiqarishni 
boshqarish bozor iqtisodiyoti qonunlariga mos ravishda olib borish mamlakatimiz 
iqtisodiy stratеgiyasining eng muhim tarkibiy qismidir. 
Bu muhim vazifalarni bajarish uchun korxonalarning ishlab chiqarish va xo`jalik 
faoliyatini chuqur tahlil qilish darkor. 
Iqtisodiy tahlil korxonalarni boshqarish tizimida oraliq bosqichni egallaydi. Bu 
jarayonni ushbu formula orqali ifoda etish mumkin: 
I A Q T I1 A1 Q1 T1 , ….
Bu еrda:
I - informatsiya (axborot) bo`lib, uni buxgaltеriya hisobi va hisobot, opеrativ 
(tеzkor) hisob va hisobot, statistik hisob va hisobot, biznеs-rеja hamda hisobdan 
tashqari ma'lumotlar; 
A - tahliliy bosqich; 
Q - tahlil natijalari asosida qarorlar qabul qilish; 
T - qarorlarni ishlab chiqish kanallarida tadbiq etish; 
I